Blou: Amptelike taal
Donker groen: Deur minderheid gepraat
Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat.
Fins (suomi [ˈsuomi] luister(hulp·inligting) of suomen kieli [ˈsuomen ˈkieli]) behoort tot die Oosseefinse tak van die Fins-Oegriese tale, wat een van die twee subfamilies van die Oeraalse tale verteenwoordig. Fins is nou verwant aan Estnies en verlangs aan Hongaars. Dit is naas Sweeds een van die twee amptelike tale van Finland met sowat 4,7 miljoen moedertaalsprekers (92 persent van die totale bevolking) en ook een van die ampstale van die Europese Unie. Fins is ook 'n amptelike minderheidstaal in Swede, waar dit deur sowat 300 000 inwoners gepraat word. Daar is ook klein Finstalige groepe in die Noord-Noorse streek Finnmark, in die RussieseRepubliek van Karelië en in Estland.
Fins verskil as 'n Fins-Oegriese taal, net soos Hongaars, in baie opsigte sterk van die Indo-Europese tale, wat oorwegend in Europa gepraat word. Oor die eeue heen het die kontak met Indo-Europese tale egter 'n groot invloed op byvoorbeeld die sinsbou en woordeskat van die Finse taal uitgeoefen. 'n Groot aantal Germaanse leenwoorde verskyn reeds baie vroeg in die taal, en taalhistorici gebruik hierdie Finse woorde soos rengas ("ring") onder meer vir hulle ondersoeke oor die destydse Germaanse klanke. Kenmerke van Fins is die groot getal naamvalle (15), agglutinasie, 'n ingewikkelde morfofonologie wat onder meer vokaalharmonie en konsonantgradasie insluit, die afwesigheid van 'n grammatikale geslag (of genus) en die klein getal konsonante.
Taalverwantskap
Fins behoort tot die Fins-Oegriese tale in die Oeraalse taalfamilie. Terwyl die meeste tale wat in Europa gepraat word tot die Indo-Europese taalfamilie behoort, sluit die Fins-Oegriese tale benewens Fins slegs die Estniese, Samiese en die Hongaarse tale in, sowel as 'n aantal tale wat in die Europese deel van Rusland en in Noord-Siberië gepraat word.
Die verwantskap tussen die lede van die onderskeie tale wat aan die familie behoort kan dikwels aan die taalstruktuur waargeneem word terwyl die woordeskat dikwels weinig ooreenkoms toon, buiten die telwoorde van een tot ses (vanaf sewe is alle telwoorde aan ander taalfamilies ontleen)[5] en 'n aantal begrippe uit die basiese woordeskat. So is die oervorme van Fins en Hongaars reeds etlike duisende jare geskei en is die verwantskap geensins nader as tussen Indo-Europese tale soos Duits en Persies nie.
Die Oeraalse tale word deur taalkundiges tot 'n gemene Oeraalse oertaal teruggespoor wat later in die Samojeedse en die Fins-Oegriese oertale verdeel het. Later het laasgenoemde verder onderverdeel in die Fins-Permiese en die Oegriese oertale. Die Fins-Permiese oertaal het deur verdere ontwikkeling tot die vroegste oervorm van Oosseefins gelei waaruit die Samiese taal weer ontwikkel het.
Dit is moeilik om te bepaal oor hoeveel tyd hierdie ontwikkelinge, waarvan die rekonstruksie hoofsaaklik berus op die analise van die woordeskat en taalstruktuur van hedendaagse tale, plaasgevind het. Daar word nogtans aangeneem dat die afsondering van die Samiese taal van vroeë Fins op die laaste omstreeks 1000 v.C. voltooi is. Fins was reeds in prehistoriese tyd met Germaans en Baltiese tale in kontak en het talle leenwoorde uit die tale opgeneem.
Alhoewel die inwoners van die huidige Finland deurgaans Fins-Oegries gepraat het, het 'n gemene Fins taal eers in die moderne era ontwikkel. In die voorafgaande tydperk is die inwoners van Finland in werklikheid in drie hoofstamme verdeel wat taalgewys en kultureel beduidend van mekaar verskil het. In die suidweste het die bevolkingsgroep gewoon wat as die "ware Finne" (varsinaissuomalaiset) bekend gestaan het. In hierdie gebied het Germaanse immigrante uit Skandinawië met die bevolking versmelt en talle Germaanse leenwoorde saamgebring. In die ooste is die Kareliërs aangetref en in die binnelandse woude die Hämeers, wat aanvanklik waarskynlik nog nie sterk van die Same onderskeibaar was nie. Deur 'n vermenging van die laasgenoemde bevolkingsgroepe het die Savo-dialekte later, maar wel voor die Middeleeue, ontstaan.
Ontwikkeling van 'n skryftaal
Abckiria, die oudste geskrewe werk in die Finse taal
In die Middeleeue het Finland deel gevorm van Katolieke Swede. Fins was 'n spreektaal, die saketaal was as gevolg van die invloed van die HanseverbondMiddelnederduits, die taal van administrasie was Sweeds, en godsdiensaktiwiteit is in Latyn bedryf, wat Finne met weinig geleentheid gelaat het om hulle moedertaal te gebruik behalwe in hulle daaglikse take.
Die ontwikkeling van 'n enkele Finse taal, veral die Finse skryftaal, is deur die Protestantse Hervorming ondersteun. Die Sweedse koning Gustaf Wasa het in 1524 betrekkinge met die Katolieke Kerk opgeskort en die aanneming van die Lutherse skool beveel. Volgens die Protestantse Lutherse tradisie sou die Woord van God in die taal van die plaaslike bevolking verkondig moes word. Gevolglik het leraars begin om die noodsaaklike liturgiese tekste op skrif te stel.
Die publikasie van die eerste gedrukte teks in die Finse taal is gegrond op die werk van die latere biskop Mikael Agricola. Dié volgeling van Martin Luther het reeds as student begin met die vertaling van godsdienstige tekste, veral die Nuwe Testament. Die eerste gedrukte Finse boek, wat op die laatste in 1543 gedruk is, is die ABC-boek Abckiria, wat op geestelikes gerig is en wat bedoel is om die basiese beginsels van lees en skryf in Fins uiteen te sit. Dit het ook 'n kategismus ingesluit. Die Finse vertaling van die Nuwe Testament het in 1548 verskyn.
Agricola het sy spelwyse gegrond op Latyn, Duits en Sweeds en het die grondslag gelê vir die Finse skryftaal. Hy het hoofsaaklik die dialek gebruik wat in Turku, destyds die hoofstad van Finland onder Sweedse heerskappy, gepraat is wat daarmee as basis van die gemeenskaplike Finse taal gevestig is.
Van boeretaal tot kultuurtaal
"Sammon puolustus" (Die verdediging van Sampo) deur Akseli Gallen-Kallela 1895 in die Kalevala
Selfs na die skep van 'n Finse skryftaal het die gebruik van Fins as skryftaal honderde jare lank beperk gebly. Vanaf die 16de eeu is wette ook gedeeltelik in Fins geskryf, maar van 'n Finstalige kulturele lewe was daar egter nog nie sprake nie: In die Finland wat toe aan Swede behoort het, was Sweeds die taal van die administrasie, opvoeding en kultuur.
Eers nadat Finland in 1809 as Groothertogdom onder die heerskappy van die Russiese Tsaar gekom het, het 'n Finse nasionale bewussyn begin ontwikkel. 'n Beweging wat as die "Fennomane" bekend gestaan het, het gevorm wat die Finse taal tot kultuurtaal wou ontwikkel. Aan die begin van die 19de eeu het die taal egter steeds gebrek gely aan sommige voorwaardes tot die ideaal. Die grammatika was nog nie stelselmatig uiteengesit nie en die woordeskat het die alledaagse lewe van die landelike kleinboerbevolking weerspieël en het bykans geen woorde gehad wat vir administrasie- en kultuurdoeleindes nodig was nie.
Die publikasie in 1835 deur Elias Lönnrot van die nasionale epiese verhaal Kalevala het bygedra tot die verhoging van die status van die Finse taal. Deur die bedrywighede van die Fennomane het 'n Finse letterkunde en pers ontstaan. Talle opgevoede Finne van die hoër stand, wie se moedertaal meestal Sweeds was, het bygedra tot die verdere ontwikkeling van die Finse taal. Teen die agtergrond is baie woorde geskep wat tot op daardie stadium nie in Fins bestaan het nie. In die nastreef van die Finse nasionalisme van die tyd is nuwe woorde byna sonder uitsondering nie deur leenwoorde geskep nie, maar as geheel en al nuwe woorde, dikwels deur variasies op ou Finse woorde.
Die ontwikkeling van 'n Finstalige onderwysstelsel in die tweede helfte van die 19de eeu het beteken dat daar teen die begin van die 20ste eeu 'n opgevoede Finstalige bevolking gevestig was. Teen die tweede dekade van die 20ste eeu het Fins tot 'n volwaardige kultuurtaal ontwikkel wat in wese ooreenkom met die huidige Finse taal.
Spelwyse en uitspraak
As gevolg van die ontstaansgeskiedenis van die Finse skryftaal is die Finse alfabet identies aan dié van Sweeds. Dit bestaan uit die 26 letters van die Latynse alfabet met die spesiale karakters å, ä en ö wat daarby gevoeg is. Met alfabetiese sorterings, bv. in woordeboeke, word die letters met deeltekens in bostaande volgorde aan die einde van die alfabet geplaas, nie soos in Duits waar dit by a en o gehou word nie. Die letter w, wat veral in ouer tekste dikwels met die gelykklinkende letter v uitgeruil word, word daarteenoor in sortering nie van laasgenoemde onderskei nie.
Die letters c, q, w, x, z en å kom nie in Finse woorde voor nie, maar word soms vir vreemde woorde gebruik. Die letters b en f kom slegs in leenwoorde voor. By leenwoorde met die klank [ʃ] word daar tot 'n mate 'n S met 'n háček (š) gebruik gemaak. Dit kan egter ook deur sh of sommer net s voorgestel word (Byvoorbeeld: šakki, shakki of sakki "Skaak"). Nog seldsamer is die stemhebbende ž wat in geografiese terme soos Fidži voorkom.
Fins het 'n byna volkome fonetiese ortografie, d.i. die afbeelding van foneme (klanke) en grafeme (letters) is eenduidig. Leenwoorde word konsekwent volgens die Finse ortografie aangepas (byvoorbeeld: filosofia "Filosofie"). Die uitspraak van letters in Fins word hieronder met Afrikaans vergelyk:
Letter
Klankwaarde
Beskrywing
e
[ɛ]
altyd oop, maar effens meer geslote as in Afrikaanse wen
h
[h]
soos Afrikaanse h; ook voor konsonante uitgespreek
k
[k]
soos Afrikaanse k, maar ongeaspireer
o
[ɔ]
altyd oop soos in Afrikaanse tol
p
[p]
soos Afrikaanse p, maar ongeaspireer
r
[r]
gerolde r (Zungenspitzen-r)
s
[s]
altyd stemloos soos in Afrikaans
t
[t]
soos Afrikaanse t, maar ongeaspireer
v
[v]
soos Afrikaanse w
y
[y]
soos Afrikaanse uu
ä
[æ]
soos in Engelse hat, amper soos Afrikaanse perd maar korter indien nie verdubbel nie
ö
[œ]
altyd oop soos Afrikaanse vurk
IBM se sleutelbord M2 van 1992 is ontwerp vir gebruik in Swede in Finland
Onder die min uitsonderings in die kongruensie tussen letters en klankwaardes geld die letterkombinasies nk en ng, wat as [ŋk] en [ŋː] uitgespreek word. Verder word 'n n wat voor 'n p staan deurgaans as m uitgespreek (byvoorbeeld: in kunpa uigespreek as kumpa, maar ook in haen pallon uitgespreek as haem pallon). Na spesifieke soorte woorde kom daar by die uitspraak van die volgende woord of woorddeel 'n verdubbeling van die aanvangskonsonant voor, so byvoorbeeld na woorde wat met -e eindig (tervetuloa, uitgespreek as tervettuloa) of na ontkennende woorde (en juo maitoa, uitgespreek en juom maitoa). As die volgende woord met 'n vokaal begin, vind 'n glottisslag [ʔ] eerder as konsonantverdubbeling plaas.
In Finse uitspraak speel die onderskeid tussen lang en kort klanke 'n sentrale rol. Hierdie onderskeid word konsekwent in die skryfwyse weerspieël deurdat lang klanke deur dubbelletters voorgestel word. Dit het betrekking op vokale sowel as op konsonante (tuli "vuur“; tulli "doeane"; tuuli "wind"). Die lang klank is in die reël presies dubbel so lank soos die enkelklank. Verder is die kwaliteit van die vokale onafhanklik van hulle hoeveelheid. Anders as in Afrikaans word o byvoorbeeld steeds as [ɔ] uitgespreek ongeag of dit lank of kort is. Die verlenging van die konsonante k, p en t geskied op 'n wyse waarvolgens die onderskeie geslote toestand vir 'n kort rukkie gehandhaaf word.
In Fins word die eerste lettergreep van 'n woord altyd beklemtoon. Verder word van die derde lettergreep af elke tweede lettergreep effens beklemtoon met die laaste lettergreep wat onbeklemtoon bly. Die lang vokale is onafhanklik van klem.
Fonologie
Foneme
Fins beskik oor agt vokale (aangegee in IFA-Klankskrif):
Daarnaas het Fins 16 diftonge, wat as foneme beskou word: ai [ɑi̯], au [ɑu̯], ei [ɛi̯], eu [ɛu̯], ie [iɛ̯], iu [iu̯], oi [ɔi̯], ou [ɔu̯], ui [ui̯], uo [uɔ], yi [yi̯], yö [yœ], äi [æi̯], äy [æy], öi [œi̯] en öy [œy].
Fins beskik oor 14 selfstandige konsonantfoneme. Vier ander konsonante (in die onderstaande tabel tussen hakies aangedui) kom slegs in leenwoorde voor.
Fins is met slegs 14 konsonantfoneme 'n konsonantarm taal. In 'n Finse teks kom daar vir elke 100 vokale gemiddeld 96 konsonante voor (Ter vergelyking: in Duits is die ekwivalent 177).[6]
Daar is geen kontras tussen stemhebbende en stemlose klanke in Fins nie. Die klank [d] neem as die enigste stemhebbende eksplosief 'n besondere rol in die Finse klankleer. Dit kom by eg Finse woorde slegs in Inlaut as swak letter [t] voor. Histories gaan dit na die frikatief [ð] terug, wat as d of dh geskryf word. As die klank [ð] nie meer uitgespreek word nie, behou 'n mens die skryf van d en spreek mens, veral volgens die Sweedse voorbeeld, [d] uit. Die klank [d] kom in geen Finse dialek voor nie, daar het die oorspronklike klank verdwyn of het dit in [r], [l] of [j] ontwikkel. Tydens die Finse taalstryd in die 19de en 20ste eeu was daar 'n gevoel dat die letter d nie Fins was nie en is dit in baie gevalle met t vervang. Die gedagteskool het egter nie op die lange duur geslaag nie.
In tradisionele Finse woorde kan daar geen konsonantverbindinge by die begin van die woord staan nie. Ouer leenwoorde is aangepas indien nodig: By hierdie woorde is slegs die laaste konsonant van die verbinding behou.
koulu (skool) van die Sweedse skola
ranta (strand) van die Sweedse strand
Tukholma van die Sweedse Stockholm
Ranska (Frankryk)
In nuwer leenwoorde word die konsonantverbindinge behou. Die uitspraak is vir sommige Finne egter steeds moeilik en hulle spreek ook in hierdie gevalle slegs die laaste konsonant uit.
stressi (stres)
professori (professor)
Aan woorduitgange kan slegs vokale of die konsonante -n, -t, -l, -r en -s staan. Nuwer leenwoorde word meestal deur die toevoeging van 'n -i hanteer (byvoorbeeld: presidentti "president", deodorantti "reukweerder", elefantti "olifant", sekki "tjek").
Vokaalharmonie
Venn-diagram wat die Finse vokaalharmoniestelsel illustreer
Vokaalharmonie is sentraal tot die Finse klankwette. Die agterklinkers a, o en u kan nie binne 'n woord saam met die voorklinkers ä, ö en y voorkom nie. Woorduitgange en ander agtervoegsels word volgens die klinkers in die woordstam aangepas:
talo (die huis) – talossa (in die huis)
metsä (die woud) – metsässä (in die woud)
Die klinkers e en i is neutraal en kan in 'n woord met enige van die twee groepe voorkom. Indien 'n woord slegs neutrale klinkers bevat, maak die agtervoegsels van die voorklinkers gebruik:
meri (die meer) – meressä (in die meer)
In saamgestelde woorde word die vokaalharmonie op elke woorddeel afsonderlik aangewend. Die klinkers van die woorduitgange pas aan by die klinkers van die laaste woord in die samestelling:
Pohjanmeri (die Noordsee) – Pohjanmeressä (in die Noordsee)
Vreemde woorde bevat soms beide voor- en agterklinkers. In nalatige uitspraak word die voorklinkers dan meestal agter uitgespreek. Olympia word byvoorbeeld deur sommige mense as Olumpia uitgespreek.
Konsonantgradasie
Die konsonante k, p en t word in verbuiging, soos in die vervoeging van Finse woorde, deur konsonantgradasie geraak. Dit kom in 'n "sterk" en "swak" vorm voor. Die sterk vorm kom voor by oop lettergrepe (byvoorbeeld: katu "die straat") sowel as by lang klinkers en diftonge (byvoorbeeld katuun "in die straat"). Anders word die swak gradasie gebruik (byvoorbeeld kadun "van die straat").
By die meeste woorde staan die basisvorm (nominatief vir selfstandige naamwoorde, infinitief vir werkwoorde) in die sterk vorm. Sommige woorde ondergaan omgekeerde gradasie waar die basisvorm in die swak gradasie staan en die verbuiging oorwegend die sterk vorm aanneem (byvoorbeeld tuote "die produk" – tuotteen "van die produk").
Daar word onderskei tussen kwantitatiewe en kwalitatiewe konsonantgradasie. In kwantitatiewe konsonantgradasie word dubbele konsonante in die swak gradasie tot enkele konsonante verminder:
kk → k: pankki (die bank in nominatief) – pankin (die bank in akkusatief)
pp → p: oppia (om te leer) – opin (ek leer)
tt → t: katto (die dak) – katot (die dakke)
In kwalitatiewe konsonantgradasie word die enkelkonsonante k, p en t sowel as talle konsonantverbindinge geraak. Hierdie vorm van konsonantgradasie is nie meer produktief nie, d.w.s. nuwer woorde word nie meer daardeur geraak nie (vergelyk katu "die straat" in nominatief – kadun "die straat" in akkusatief, maar auto "die motor" in nominatief – auton "van die motor").
k → ∅: lukea (om te lees) – luen (ek lees)
p → v: rapu (kanker) – ravun (van kanker)
t → d: katu (die straat) – kadulla (op die straat)
uku → uvu: luku (die getal) – luvun (van die getal)
yky → yvy: kyky (die vermoë) – kyvyn (van die vermoë)
Grammatika
Woordbou
Fins is 'n agglutinerende taal. Dit beteken dat die verhouding tussen woorde met verbuigingsagtervoegsels of woorduitgange uitgedruk word. Baie grammatikale funksies wat in Afrikaans, soos in die meeste Indo-Europese tale, analities deur enkele woorde aangedui word, word in Fins sinteties deur verbuigingsagtervoegsels uitgedruk. 'n Enkele woord kan dus, deur 'n aantal uitgange uitgebrei, 'n magdom betekenisse oordra. 'n Voorbeeld is die woord taloissanikinko, wat van die basisvorm talo (huis) afgelei is en "ook in my huise?" beteken. Die woord kan as volg afgebreek word:
talo
-i
-ssa
-ni
-kin
-ko
huis
(meervoud)
in
my
ook
(vraag)
In teenstelling met flekterende tale soos Duits of Latyn is die uitgange eenduidig, d.w.s 'n uitgang vervul slegs een funksie en een funksie word in die reël deur slegs een uitgang vervul. Die inessiewe meervoud taloissa ("in die huise) word byvoorbeeld deur die kombinasie van die meervouduitgang -i en die inessiewe agtervoegsel -ssa aangedui, terwyl in die Latynse vorme amici (van die vriende" of "die vriende") en amicorum ("van die vriende") waar die woorduitgange -i en -orum beide gelyktydig (en nie altyd eenduidig) naamval en getal aandui. 'n Uitsondering in Fins is dat die meervoud in nominatief en akkusatief deur -t aangedui word maar in die ander gevalle met -i-.
Voorbeeld vir 'n partisipiële samestelling
Ook met betrekking tot sintaksis word Finse woorde sinteties geskakel, d.w.s. Afrikaanse bysinne word baie keer voorgestel deur kompakte partisipiële of infinitiefkonstruksies wat as "bysinekwivalente" (Fins: lauseenvastikkeet)[7] bekend staan. Voorbeeldsgewys beteken die vier woorde op die foto langsaan: 1. Die parkering; 2. slegs; 3. 'n/die plek; 4. vir bespreek het – oftewel: "Parkering slegs vir diegene wat 'n plek bespreek het".
Fins het egter tipologies in verskeie opsigte nader aan die Indo-Europese tale beweeg. So kan die bysinekwivalente deur voegwoordelike bysinne uitgedruk word. Tot 'n mate in teenstelling met Hongaars of meeste ander agglutinerende tale neem die attributiewe byvoeglike naamwoord in Fins dieselfde uitgang as die selfstandige naamwoord wat daarby hoort (vergelyk Hongaars nagy ház "groot huis" – nagy házakban "in groot huise" met Fins iso talo – isoissa taloissa). Verder is die voorkeurwoordorde in Fins soos in meeste Indo-Europese tale onderwerp-werkwoord-voorwerp en nie onderwerp-voorwerp-werkwoord soos in meeste agglutinerende tale nie. Finse is dus nie 'n suiwer agglutinierende taal nie.
Fins het nie 'n bepaalde of 'n onbepaalde lidwoord nie. Met die woord talo kan mens, na gelang van die konteks "die huis" of "'n huis" bedoel. Fins het ook nie genus of grammatikale geslag nie. Selfs by persoonlike voornamwoorde word daar nie tussen manlik en vroulik onderskei nie en word een woord hän vir "hy" en "sy" gebruik.
Deklinasietipes
Die Finse nomina word in verskillende tipes ingedeel. Die uitgange is dieselfde vir alle tipes, maar die woordstamme ondergaan verskillende veranderinge tydens deklinasie. Om 'n woord te kan deklineer, moet 'n mens weet aan watter tipe dit behoort, want daaruit kom die woordstam wat vir die onderskeie woorduitgange nodig is:
die nominatief (basisvorm)
die vokaalstam (daaraan word meeste uitgange soos -n, -lle, -ksi geheg)
die konsonantstam (slegs wanneer die partitief -ta/tä aan 'n konsonant geheg word)
die meervoudstam
Met deklinasie kan die woordstam deur konsonantgradasie verander word. Om taalgeskiedkundige redes word hierdie veranderinge nie altyd aangewend nie (vergelyk lasi – lasin "glas" en vuosi – vuoden "jaar"). Verder is daar sekere byvoeglike naamwoorde wat nie gedeklineer word nie.
Deklinasie tipes
Voorbeeldwoord
Genitief
Partitief Enkv.
Partitief Meerv.
Aanduier
Vertaling
talo
talon
taloa
taloja
by -o/ö, -u/y
huis
ilta
illan
iltaa
iltoja
tweelettergrepig by -a, 1. Vokaal a/e/i
aand
kuuma
kuuman
kuumaa
kuumia
tweelettergrepig by -a, 1. Vokaal o/u
warm
omena
omenan
omenaa
omenoita
drielettergrepig by -a/ä
appel
lasi
lasin
lasia
laseja
by -i met genitief -in
glas
vuosi
vuoden
vuotta
vuosia
by -si
jaar
vuode
vuoteen
vuodetta
vuoteita
drielettergrepig by -e
bed
ihminen
ihmisen
ihmistä
ihmisiä
by -nen
mens
rikas
rikkaan
rikasta
rikkaita
by -as/äs
ryk
kiitos
kiitoksen
kiitosta
kiitoksia
by -os/ös
dankie
puhunut
puhuneen
puhunutta
puhuneita
deelwoorde
gesproke/gepraat
Die tabel hierbo vertoon 'n paar van die belangrikste deklinasietipes. Van dié stamvorme kan al die woordafbeeldings afgelei word.
Naamvalle
Fins beskik oor 15 naamvalle. Die meeste hiervan vervul 'n rol soortgelyk aan dié van voorsetsels in analitiese tale soos Afrikaans. Die naamvalle word verdeel in grammatikale naamvalle, wat in terme van hulle funksie soortgelyk is aan die naamvalle van Duits, lokaalnaamvalle wat konkrete en abstrakte plekverwantskappe aandui, en die sogenaamde marginale naamvalle, wat in die hedendaagse taal slegs selde gebruik word en meestal deur agter- of voorvoegsels vervang word. Benewens die 15 naamvalle bestaan daar 12 ander bywoordelike naamvalle wat vir betreklik min woorde gebruik word, byvoorbeeld die prolatief, wat die wyse uitdruk waarvolgens 'n handeling uitgevoer word (byvoorbeeld postitse per pos, kirjeitse per brief).[8]
Die naamvalle word gevorm deur 'n naamvaluitgang by die woordstam te voeg. Die naamvaluitgang is onafhanklik van die woordsoort. Die agtervoegsels in die meervoud kom in beginsel ooreen met dié in die enkelvoud, met die meervoudsaanduider -i- wat tussen die woordstam en die uitgang verskyn (byvoorbeeld: enkelvoud talossa, meervoud taloissa). Die nominatiefmeervoud word met 'n aangehegte -t gevorm (talot).
saamhorigheid (met wie of wat saam?); staan altyd in die meervoud
1) Die akkusatiewe vorm kom in die enkelvoud volgens sintaktiese posisie ooreen met die nominatief of die genetief; in die meervoud kom dit ooreen met die nominatief. 2) Hierdie uitgange is onderworpe aan vokaalharmonie, d.w.s in stede van a kan 'n ä staan na gelang die klinkers wat in die stam voorkom. 3) Verdubbeling van die voorafgaande klinker + n; eindig 'n woord op 'n dubbelklinker, 'n verdriedubbeling van die klinker word dus voorkom by eenlettergrepige woorde (maa land, puu boom, hout) deur 'n h soos volg in te voeg: maahan, puuhun; by meerlettergrepige woordeword die lettergreep -seen bygevoeg: Porvoo (plek in Finland), Porvooseen 4) Die komitatief verlang by selfstandige naamwoorde 'n besitlike uitgang.
Byvoeglike naamwoorde en bywoorde
Byvoeglike attribute staan voor die woord wat dit beskryf en is kongruent daaraan. Die vergelykende trap word gevorm deur die uitgang -mpi gevorm (iso "groot" – isompi "groter") en die oortreffende trap deur die uitgang -in (isoin "die grootste").
Bywoorde word gevorm met die uitgang -sti (vergelyk auto on nopea "die motor is vinnig" – auto ajaa nopeasti "die motor ry vinnig").
Voornaamwoorde
By persoonlike voornaamwoorde word daar nie by die derde persoon tussen manlik en vroulik onderskei nie. Na "hy" sowel as "sy" word as hän verwys. Persoonlike voornaamwoorde verwys slegs na mense. By voorwerpe word van betreklike voornaamwoorde gebruik gemaak.
Persoonlike voornaamwoorde
Persoon
Fins
Afrikaans
Eerste persoon enkelvoud
minä
ek
Tweede persoon enkelvoud
sinä
jy
Derde persoon enkelvoud
hän
hy/sy (vir mense)
Eerste persoon meervoud
me
ons
Tweede persoon meervoud
te
julle
Derde persoon meervoud
he
hulle (vir mense)
Vir die beleefdheidsvorm (u) word die tweede persoon meervoud Te gebruik. Die vorm word in Fins redelik min gebruik en nie naastenby soveel as "Sie" in Duits nie. Aan die ander kant is daar verskeie onpersoonlike voornaamwoorde wat gebruik kan word as beleefdheidsvorme. Gespreksgenote in amptelike konteks word dus dikwels bloot op hulle van (sonder meneer of mevrou) en in die derde persoon aangespreek. Direkte aanspreekvorme word ook verkieslik geheel en al vermy deur van onpersoonlike voornaamwoorde gebruik te maak.
Betreklike voornaamwoorde kan alleen of as attribuut gebruik word. Die onderskeid tussen mense en voorwerpe in die derde persoon word deur die keuse tussen die persoonlike en betreklike voornaamwoord gemaak.
Betreklike voornaamwoorde
Getal
Fins
Afrikaans
Enkelvoud
tämä
hierdie
tuo
daardie
se
dit
Meervoud
nämä
hierdie
nuo
daardie
ne
die, dit
Die vraende voornaamwoorde is kuka (wie) en mikä (wat).
Voornaamwoorde word soos selfstandige naamwoorde gedeklineer. Die persoonlike voornaamwoorde het in die akkusatief 'n eie uitgang -t (minut, sinut ens.).
Besitlike agtervoegsels
In Fins word die besitverhouding nie net deur voornaamwoorde (my, sy, hulle, ens.) aangedui nie maar ook deur verbuigingsagtervoegsels. Benewens die besitlike agtervoegsels kan die genitief van die persoonlike voornaamwoorde besitting aandui. Besitlike agtervoegsels in die derde persoon het altyd 'n verwysingswoord nodig.
Besittende agtervoegsels
Persoon
Agtervoegsel
Voorbeeldwoord
Vertaling
Eerste persoon enkelvoud
-ni
(minun) taloni
my huis
Tweede persoon enkelvoud
-si
(sinun) talosi
jou huis
Derde persoon enkelvoud
-nsa1), -Vn2)
hänen talonsa
sy of haar huis
Eerste persoon meervoud
-mme
(meidän) talomme
ons huis
Tweede persoon meervoud
-nne
(teidän) talonne
julle huis
Derde persoon meervoud
-nsa1), -Vn2)
heidän talonsa
hulle huis
1) Hierdie uitgange is onderworpe aan vokaalharmonie, d.w.s. in stede van a kan 'n ä staan. 2) Verdubbeling van die voorafgaande vokaal + n. Hierdie variante kom by die deklinasie voor (voorbeeld Inessiefhänen talossaan "in sy/haar huis").
Die besitlike agtervoegsels kom ook voor by agtersetsels wat 'n verwysingswoord in die genitief verlang.
(minun) edessäni (vir my), (sinun) kanssasi (met jou) etc.
Daarbenewens kan die besitlike agtervoegsels in die bysinekwivalente (die sogenaamde Satzentsprechungen) die onderwerp aandui.
tultuani (nadat ek gekom het), haluamattasi (sonder dat jy dit wou gehad het) ens.
Telwoorde
Die vorm van telwoorde berus op die basistelwoorde van een tot tien: yksi (1), kaksi (2), kolme (3), neljä (4), viisi (5), kuusi (6), seitsemän (7), kahdeksan (8), yhdeksän (9) en kymmenen (10). Heel tiene word deur die agtervoegsel -kymmentä gevorm, dus kaksikymmentä vir "twee tiene", oftewel twintig. Verder word getalle groter as twintig op soortgelyke wyse gevorm deur eenvoudig die enkelgetal aan te las: kaksikymmentäyksi vir een-en-twintig. Op soortgelyke wyse word met getalle in die honderde, duisende ens voortgegaan.
Die getalle van 11 tot 19 wyk van hierdie stelsel af en word gevorm deur die agtervoegsel -toista en die enkelgetal, dus kaksitoista vir twaalf. Direk vertaal sou dit betekn "twee van die tweede“, dus die tweede getal van die tweede blok van tien. Hierdie telvorm is vroeër ook vir groter getalle gevolg sodat 35 as viisineljättä, of "vyf van die vierde", gelees sou word. Hierdie uitdrukwyse het egter uit die hedendaagse taal verwyn, 'n mens tref dit nou slegs in ouer tekste (voorbeeld: in die inhoudsopgawe van die Kalevala). Op soortgelyke wyse word die woord vir een-en-half soos "die helfte van die tweede", puolitoista gevorm.
Een van die eienaardighede van die Finse telwoorde is dat die telwoorde soos selfstandige naamwoorde verbuig word: Kolmesta talosta vir "uit drie huise". Hierdie verbuiging het betrekking op telwoorde wat uit meer as een deel bestaan:
234 huise: kaksisataakolmekymmentäneljä taloa
uit 234 huise: kahdestasadastakolmestakymmenestäneljästä talosta
Die telwoorde van 2 af vereis, as hulle in die nominatief of akkusatief staan, vir die getelde onderwerpe die partitiewe enkelvoud: yksi auto ('n motor), kaksi autoa (twee motors). In ander gevalle staan die telwoord en die getelde woord in dieselfde naamval, die selfstandige naamwoord egter altyd in enkelvoud: kahdessa autossa (in twee motors).
Finse werkwoorde word in ses tipes ingedeel. Hierdie indeling kan verder in verskeie onderafdelings verfyn word. Die uitgange is dieselfde vir alle tipes, maar die woordstamme ondergaan tydens vervoeging verskillende veranderinge. Om 'n woord te kan vervoeg moet 'n mens weet tot watter tipe die werkwoord behoort, want daaruit kan die stam wat vir die vervoeging nodig is, bepaal word:
die infinitief (basisvorm)
die vokaalstam (daaraan word die meeste uitgange soos -n, -t, -mme geheg)
die konsonantstam (vir die vorming van deelwoorde)
die lydende stam (vir die vorming van die onpersoonlike vorm)
Tydens vervoeging kan die woordstam deur konsonantgradasie verander word. Op taalhistoriese gronde word hierdie veranderinge nie altyd toegepas nie.
Vervoegingstipes
Tipe
voorbeeldwoord
1ste persoon teenw.
3de persoon imp.
deelwoord
onpers. imp.
aanduier
vertaling
1a
puhua
puhun
puhui
puhunut
puhuttiin
by -oa, -ua/yä
praat
1b
oppia
opin
oppi
oppinut
opittiin
by -ea/eä, -ia/iä
aanleer
1c
antaa
annan
antoi
antanut
annettiin
by -aa, 1. Vokal a/e/i
gee
1d
johtaa
johdan
johti
johtanut
johdettiin
by -aa, 1. Vokal o/u
lei
2a
saada
saan
sai
saanut
saatiin
langer vokaal + -da/dä
bekom
2b
syödä
syön
söi
syönyt
syötiin
twee vokale + -da/dä
eet
3
tulla
tulen
tuli
tullut
tultiin
by -la/lä, -na/nä, -ra/rä
kom
4
haluta
haluan
halusi
halunnut
haluttiin
by -uta/ytä
wens
5
tarvita
tarvitsen
tarvitsi
tarvinnut
tarvittiin
by -ita/itä
benodig
6
paeta
pakenen
pakeni
paennut
paettiin
by -eta/etä
vlug
Hierdie tabel toon voorbeelde van die belangrike vervoegingstipes. Kenmerkend in elke geval is die infinitief (om te praat) / 1ste persoon teenwoordig (ek praat) / 3de persoon imperfek (geen direkte ekwivalent in Afrikaans nie) / deelwoord (gepraat) / onpersoonlike imperfek (mens praat). Uit hierdie stamvorme kan alle woordvorme afgelei word.
Vervoeging
Vervoeging van die werkwoord puhua (praat) in die teenwoordige tyd:
Vervoeging
Persoon
Uitgang
Voorbeeldwoord
Vertaling
Eerste persoon enkelvoud
-n
(minä) puhun
ek praat
Tweede persoon enkelvoud
-t
(sinä) puhut
jy praat
Derde persoon enkelvoud
-V1)
hän puhuu
hy/sy praat
Eerste persoon meervoud
-mme
(me) puhumme
ons praat
Tweede persoon meervoud
-tte
(te) puhutte
julle praat
Derde persoon meervoud
-vat2)
he puhuvat
hulle praat
1) Verdubbeling van die voorafgaande klinker tree net by kort klinkers in werking, nie by lang klinkers of diftonge nie. 2) Hierdie uitgange is onderworpe aan vokaalharmonie, d.w.s. in plaas van a kan 'n ä staan.
Die persoonlike voornaamwoorde van die eerste en tweede persoon kan weggelaat word aangesien die persoon deur die persoonlike uitgang eenduidig duidelik is.
Tye
Die teenwoordige tyd dui huidige of toekomstige aksies aan. Die preteriti wat vir historiese redes die imperfektum (onvoltooide verlede tyd) genoem word, maar eintlik 'n pretiritum is, dui die afgeslote verlede aan. Dit word reëlmatig met die tyduitgang -i- gevorm. Die uitgang is dieselfde as in die teenwoordige tyd.
puhun (ek praat) – puhuin (ek het gepraat)
Die voltooide teenwoordige tyd (perfektum) dui op 'n handeling wat in die verlede plaasgevind het, of begin het, maar nog wat nog op die hede inwerk. Dit kom grootliks ooreen met die Engelsepresent perfect. Die voorverlede tyd of voltooide verlede tyd (plusquamperfektum) dui 'n handeling aan wat voor 'n vergelykingspunt in die verlede gebeur het. Die perfektum en plusquamperfektum word met 'n hulpwerkwoord olla (sein) en die verlede deelwoord gevorm.
olen puhunut (ek het gepraat), olet puhunut (jy het gepraat) ens.
olin puhunut (ek het gepraat gehad), olit puhunut (jy het gepraat gehad) ens.
Fins beskik nie oor 'n toekomende tyd nie. Toekomstige handelinge word met die teenwoorige tyd uitgedruk (menen huomenna "ek gaan môre", "ek sal môre gaan"). In die meeste gevalle is 'n duidelike temporale toekenning moontlik ten spyte van die gebrek aan 'n toekomende tyd, veral omdat dit dikwels uit die gebruik van naamvalle afgelei kan word (luen kirjaa "ek lees (tans) 'n boek", maar luen kirjan "ek sal 'n boek lees"). Om die toekoms duidelik aan te dui word daar deesdae soms volgens die Indo-Europese voorbeeld ook 'n beskrywing met die werkwoord tulla (kom) gebruik (tulen menemään huomenna).
Wyse
Die indikatief is die basis grammatikale wyse en word vir die uitdruk van die werklikheid gebruik.
puhun (ek praat), puhut (jy praat) ens.
Die voorwaardelike wyse druk hipotetiese of voorwaardelike handelinge uit. Dit word deur die wyseaanduier -isi- gevorm.
puhuisin (ek sou praat), puhuisit (jy sou praat)
Die imperatief is die bevelsvorm. Benewens die imperatief vir die tweede persoon enkelvoud en meervoud is daar ook 'n imperatief vir derde persoon enkelvoude en meervoude en die eerste persoon meervoud wat vandag selde in alledaagse taalgebruik voorkom.
puhu! (praat!), puhukoon! (hy/sy praat!), puhukaamme! (laat ons praat!), puhukaa! (praat!), puhukoot! (sal u asb praat!)
Die potensiaalwyse dui 'n waarskynlike maar niebesliste handeling aan. In moderne spreektaal word dit baie selde gebruik. Dit word met die wyseaanduier -ne- gevorm.
Anders as in Afrikaans en die meeste ander Indo-Europese tale behels die Finse lydende vorm (of passiewe vorm) nie die omkeer van die bedrywende vorm (of aktiewe vorm) nie. Dit is eerder 'n onpersoonlike vorm wat ooreenkom met die Afrikaanse gebruik van mens om nie na 'n spesifieke persoon te verwys nie. Dit verwys na 'n handeling sonder om die persoon wat dit uitvoer, te noem. Die lydende vorm kan as 'n soort "vierde persoon" gesien word.
Die aanduier vir die lydende vorm is -(t)ta-/-(t)tä-. Dit kom in alle tye en wyses voor:
Leidende tyd
Tyd
Fins
Afrikaans
Teenwoordige tyd
puhutaan
dit word gepraat/mens praat
Imperfektum
puhuttiin
dit is gepraat/mens het gepraat
Perfektum
on puhuttu
dit is gepraat/mens het gepraat
Plusquamperfektum
oli puhuttu
dit was gepraat/mens het dit gepraat gehad
Kondisionaal
puhuttaisiin
dit sou gepraat word/mens sou dit gepraat het
Imperatief
puhuttakoon!
dit word gepraat!/mens praat!
Potensiaal
puhuttaneen
dit word graag gepraat/mens praat graag
Die geïmpliseerde onderwerp van 'n lydende sin moet altyd 'n mens wees. 'n Afrikaanse sin soos "die boom is omgewaai" kan nie in Fins in die lydende vorm vertaal word nie, want dit sou te kenne gee dat 'n groep mense die boom omwaai.
Infinitief
Fins het volgens verskillende menings tussen drie en vyf infinitiewe en 'n werkwoordelike selfstandige naamwoord (die getal infinitiewe wissel in verskillende grammatikas). Die 1ste infinitief (puhua "om te praat") kom met die Afrikaanse infinitief ooreen en is die basisvorm van die werkwoord. Die ander infinitiewe word deur verbuiging gevorm om talle tye en wyse in finale sinskonstruksies te vorm (byvoorbeeld puhuessani "terwyl ek praat", puhumatta "sonder dat ek praat", olen puhumaisillani "ek het amper gepraat" / "ek was naby daaraan om te praat" ens.).
Die werkwoordelike selfstandige naamwoord word met die agtervoegsel -minen gevorm en kan in alle naamvalle verbuig word. Dit kom ooreen met die Afrikaanse gebruik van 'n infinitief in 'n sin soos "om te praat is om nie te luister nie" waar die infinitief "om te praat" twee keer as selfstandige naamwoord optree.
Deelwoorde
In Fins is daar vier deelwoorde. Dit kom in twee tye voor (teenwoordige tyd byvoorbeeld gelyktydig en voltooide teenwoordige tyd byvoorbeeld voortydig) asook in die bedrywende en lydende vorm. Daarbenewens bestaan daar 'n agentdeelwoord wat die lydende verlede deelwoord vervang as die agent (die handelende persoon) genoem word.
Deelwoorde
Tyd
Fins
Afrikaans
bedrywende teenwoordige deelwoord
puhuva
pratend
lydende teenwoordige deelwoord
puhuttava
om te praat
bedrywende verlede deelwoord
puhunut
het gepraat – enkelvoud
bedrywende verlede deelwoord
puhuneet
het gepraat – meervoud
lydende verlede deelwoord
puhuttu
gepraat
agentdeelwoord
puhuma + genitief of besitlike agtervoegsel
deur iemand gepraat
Ontkenning
Die ontkennende vorm word met die spesiale ontkenningswerkwoord ei en die onvervoegde werkwoordstam gevorm:
Ontkenning
Fins
Afrikaans
(minä) en puhu
ek praat nie
(sinä) et puhu
jy praat nie
hän ei puhu
hy/sy praat nie
(me) emme puhu
ons praat nie
(te) ette puhu
julle praat nie
he eivät puhu
ons praat nie
Die ontkennende imperfektum word anders gevorm as die affirmatief, naamlik met ei en die bedrywende verlede deelwoord van die werkwoord. Die ontkennende perfektum en plusquamperfektum word deur die ontkenning van die hulpwerkwoord olla gevorm.
puhuin (ek het gepraat – onvoltooid), puhuimme (ons het gepraat – onvoltooid) ens. – en puhunut (ek het nie gepraat nie – onvoltooid), emme puhuneet (ons het nie gepraat nie – onvoltooid) ens.
olen puhunut (ek het gepraat), olemme puhuneet (ons het gepraat) ens. – en ole puhunut (ek het nie gepraat nie), emme ole puhuneet (ons het nie gepraat nie) ens.
olin puhunut (ek het gepraat gehad), olimme puhuneet (ons het gepraat gehad) ens. – en ollut puhunut (ek het nie gepraat gehad nie), emme olleet puhuneet (ons het nie gepraat gehad nie) ens.
Met ontkenning van 'n imperatief staan die ontkenningswerkwoord in 'n spesiale imperatiefvorm älä.
Daar is in Fins nie 'n ekwivalent van die Afrikaanse "om te hê" nie. In plaas daarvan gebruik 'n mens 'n konstruksie met die derde persoon enkelvoud van olla (om te wees) en die addesiewe naamval.
minulla on auto (letterlik "by my is 'n motor": "ek het 'n motor")
Sintaksis
Woordorde
Die algemene woordorde in 'n Finse sin is onderwerp-werkwoord-voorwerp, wat Fins 'n SVO-taal maak. Die woordorde is egter in beginsel vry. Dit is egter ook nie arbitrêr nie, aangesien dit betekenisnuanses uitdruk. Nuwe inligting verskyn meestal aan die einde van 'n sin. Vergelyk die volgende sinne wat alamal beteken "Die hond het die man gebyt":
Woordorde
Fins
Letterlike Afrikaans
Verduideliking
Koira puri miestä
Die hond het gebyt die man
Miestä puri koira
Die man het gebyt 'n hond
Miestä koira puri
Die man die hond het gebyt
Dit was die man wat die hond gebyt het (en niemand anders nie)
Koira miestä puri
Die hond die man het gebyt
(en nie 'n ander dier nie)
Puri koira miestä
Het gebyt die hond die man
Tog, die hond het die man gebyt (in die geval word 'n mate van twyfel uitgespreek of die hond die man gebyt het)
Puri miestä koira
Het gebyt die man die hond
Tog, 'n hond het die man gebyt (in die geval word twyfel uitgespreek of die man deur 'n hond gebyt is)
Vrae
Daar is twee hoofmaniere om 'n vraag te vorm in Fins: deur 'n spesifieke vraagwoord of deur die agtervoegsel '-ko/kö' aan een van die woorde in 'n sin te las. 'n Vraagwoord word aan die begin van 'n sin geplaas en 'n woord met die vraagagtervoegsel word ook na die posisie geskuif. In ja/nee-vrae staan die werkwoord aan die begin van die sin en word dit met die vraagagtervoegsel -ko/-kö aangepas. As die vraag op 'n ander woord gefokus is, staan die woord saam met die vraagagtervoegsel aan die begin van die sin. Vraagwoorde word egter nooit saam met die vraagagtervoegsel gebruik nie. Vrae kon ook retories wees.
By die antwoord op 'n ja/nee-vraag word die Afrikaanse "ja" deur die herhaling van die werkwoord uitgespreek en die Afrikaanse "nee" deur die ontkennende werkwoord.
Vrae
Fins
Afrikaans
Tuleeko Anna kesällä?
Kom Anna in die somer?
Annako tulee kesällä?
Is dit so dat Anna in die somer kom?
Kesälläkö Anna tulee?
Kom Anna in die somer? (of op 'n ander stadium)
Kuka tulee kesällä? Annako?
Wie kom in die somer? Anna?
Mikä tämä on?
Wat is dit?'
Tämä on kirja
Dit is 'n boek
Onko tämä kirja?
Is dit 'n boek?
Tämäkö on kirja?
Is dit 'n boek?'
Kirjako tämä on?
Is dit 'n boek?
Eikö tämä ole kirja?
Is dit nie 'n boek nie?' (let daarop dat die '-kö' by die ontkenningswerkwoord aangelas word)
Onderwerp
Die onderwerp- en voorwerpkategorie word in Fins minder duidelik uitgedruk as in Afrikaans. Die onderwerp kan in die nominatief of partitief staan of kan geheel en al ontbreek. Die normale naamval vir die onderwerp is die nominatief.
Tyttö näki linnun – Die meisie het 'n voël gesien
'n Partitiewe onderwerp kom voor in sogenaamde eksistensiële sinne ("daar is"-sinne) wanneer 'n onbepaalde hoeveelheid bedoel word.
Lasissa on maitoa – In die glas is daar melk
Poikia juoksee pihalla – Seuns hardloop in die hof
In sinne wat noodsaaklikheid uitdruk, staan die Finse uitdrukking wat ooreenkom met die Afrikaanse onderwerp in die genitief en word dit 'n datiefbywoord genoem, aangesien dit semanties met die datief ooreenkom. Die grammatikale onderwerp is die infinitief.
Sinun täytyy tehdä se – Jy moet dit doen (letterlik "Jy is verplig dit te doen")
Generiese sinne wat in Afrikaanse meestal met die onpersoonlike "mens" of die formele onderwerp "dit" uitgedruk, het geen onderwerp nie.
Ulkona sataa – Buite reën dit
Voorwerp
Die voorwerp kan in die akkusatief of in die partitief staan. Die voorwerp is altyd in die partitief as dit ontkennend is.
Ostin kirjan (akkusatief) – Ek het die boek gekoop
En ostanut kirjaa (partitief) – Ek het nie die boek gekoop nie
In affirmatiewe sinne het is daar twee keuses vir die naamval van die voorwerp. Die akkusatief druk 'n kwantitatiewe onbepaalde uit, terwyl die partitief gebruik word wanneer 'n onbepaalde of onbeperkte hoeveelheid bedoel word.
Juon kahvia (partitief) – Ek drink koffie (onbepaalde hoeveelheid)
Juon kahvin (akkusatief) – Ek drink 'n/die koffie (= ek drink 'n / hierdie koppie koffie)
Verder kan 'n aspekonderskeid uitgedruk word. In dié geval druk die akkusatief 'n perfektiewe of resultatiewe (afgeslote) en die partitief 'n imperfektiewe of irresultatiewe (nieafgeslote) handeling uit.
Mies ampui hirveä (partitief) – Die man het op die elk geskiet
Mies ampui hirven (akkusatief) – Die man het die elk geskiet
Bysinekwivalente
Die sogenaamde "bysinekwivalente" (Fins: lauseenvastikkeet)[7] behels kompakte infinitiewe of partisipiële konstruksies wat 'n bysin vervang. Die infinitief word in die proses verbuig en druk 'n temporale of modale (wyse) finale uiteindelike betekenis uit. Die onderwerp van die bysin kom in die genitief voor of kan as 'n besitlike agtervoegsel aangelas word.
Hän sanoo, että Pekka on sairas = Hän sanoo Pekan olevan sairas – HY het gesê dat Pekka siek is
Syömme, kun olemme tulleet kotiin = Syömme tultuamme kotiin – Ons eet wanneer tuis gekom het
Menin kauppaan, jotta saisin tuoretta maitoa = Menin kauppaan saadakseni tuoretta maitoa – Ek het die winkel binne gegaan om vars melk te kry
Hän lähti ilman että huomasin = Hän lähti minun huomaamattani – Hy het gegaan sonder om my op te merk
Woordeskat
Woordvorming
Fins het 'n ingewikkelde woordvormingstelsel deurdat van 'n enkele woordstam talle onderskeibare begrippe afgelei kan word. Die volgende woorde word byvoorbeeld almal van dieselfde woordstam afgelei:
kirja ("boek"), kirjain ("letter"), kirjaimisto ("alfabet"), kirje ("brief"), kirjasto ("biblioteek"), kirjailija ("skrifsteller"), kirjallisuus ("literatuur"), kirjoittaa ("skryf"), kirjoittaja ("outeur"), kirjoitus ("skrif"), kirjallinen ("skriftelik"), kirjata ("boeke in dra"), kirjasin ("letter tik"), kirjaamo ("registrateur"), kirjoitin ("drukker"), en kirjuri ("skrywer").
Talle eindlettergrepe dra by tot woordvorming wat die woord in 'n spesifieke konteks plaas. In die voorbeeld hierbo beteken -in 'n werktuig, -sto 'n versameling, -uri 'n doelwit, byvoorbeeld 'n mens wat 'n (in die woordstam gegewe) aktiwiteit uitvoer en -mo 'n plek, waar 'n (in die woordstam gegewe) aktiwiteit uitgevoer word. 'n Verdere algemene lettergreep is die plekbeskrywende -la.
Deur werkwoordagtervoegsels kan talle betekenisnuanses uitgedruk word, byvoorbeeld: nauraa ("lag"), naurahtaa ("aflag"), naureskella ("vir homself lag"), naurattaa ("laat lag").
Neologismes
In Fins word eiewoorde oor die algemeen bo vreemde woorde verkies. Woorde vir nuwe begrippe word dikwels volgens die patroon van die bestaande woordeskat geskep (byvoorbeeld: tietokone, letterlik "kennismasjien" = "rekenaar", puhelin van puhua (praat) = "telefoon"). 'n Nasionale kommissie (Kielitoimisto), wat verantwoordelik is vir riglyne aangaande nuwe vreemde begrippe in Fins, en die media is daadwerklik betrokke by die skepping van nuwe woorde. Hierdie neologimes word algemeen aanvaar. Onafhanklike Finse neologismes wat gevorm word deur direkte fonetiese oorname van woorde uit vreemde tale raak deesdae soms ingeburger en eerder gebruik (byvoorbeeld skanneri vir aftaster van die Engelsescanner in plaas van die aanbevole kuvanlukija).
Leenwoorde
Daar bestaan in die Finse woordeskat ontlening uit duidelik onderskeibare tydperke. Historiese taalkundiges kan oeroue leenwoorde uitwys. So stam die Finse telwoord vir "100", sata, waarskynlik af van 'n oervorm van Indo-Iranees[9] en is dit verwant aan die Sanskrit-woord śatam. In die prehistoriese tyd, ongeveer 1000 v.C. het die voorvaders van die moderne Finne kontak met die Balte, Germane en Slawe gehad, uit wie se tale talle woorde oorgeneem is. Die klankwaarde van hierdie ou leenwoorde is baie keer beter in Fins bewaar as in die taal van oorsprong. So is die Finse kuningas nog so te sê identies aan die Germaanse oervorm *kuningaz, terwyl die woord in hedendaagse Germaanse tale verder ontwikkel het (Afrikaans: koning, DuitsKönig, Engelsking, Sweedskonung of kung, ens.).
Die meeste van die leenwoorde in Fins kom egter uit Sweeds. Die huidige Finland het van die 12de eeu tot 1809 aan die Sweedse Koninkryk behoort. Gedurende hierdie tydperk was die adelstand Sweeds. Baie leenwoorde is uit Sweeds in Fins opgeneem, byvoorbeeld: kuppi (Sweeds. kopp "koppie") of die weeksdae maanantai, tiistai (Sweeds måndag, tisdag) ens. Ook leenvertalings soos die frase ole hyvä (soos Sweeds var så god, letterlik "wees so goed") vir "asseblief" is algemeen. In die betreklik kort tydperk waarin Finland aan Rusland behoort het, het Russies baie minder spore in die taal agtergelaat, veral omdat Russies nie die ampstaal was nie. Meer onlangs is leenwoorde ook uit Engels oorgeneem, hoewel minder as in tale soos Afrikaans of Duits.
Taalvorme
Omgangstaal
In Fins verskil die geskrewe en gesproke taal meer as in meeste ander Europese tale. Die onderskeid is in klank sowel as grammatikale aard. Die skryftaal word vir alle geskrewe teks gebruik; 'n uitsondering is informele korrespondensie soos e-pos en SMS-boodskappe. In gespreksituasies word daar in teenstelling hiermee byna uitsluitlik van die omgangstaal gebruik gemaak, buiten by besonder formele geleenthede. Die omgangstaal wissel volgens dialek, agtergrond, ouderdom en sosiale stand van die sprekers, maar ook by dieselfde persoon na gelang van die omstandighede.
Die Finse omgangstaal is in wese gegrond op die dialek van Helsinki, wat tot die algemene standaardtaal ontwikkel het.
Die belangrikste kenmerke van die omgangstaal is:
Insluk van klanke: mä oon plaas van minä olen (ek is), lukee in plaas van lukea (lees)
Gebruik van die onpersoonlike voornaamwoorde vir die derde persoon (enkelvoud se, meervoud ne) vir persone (in plaas van hän, he)
In die eerste en tweede persoon word die persoonlike voornaamwoord meestal genoem: mä kuulen plaas van kuulen (ek hoor)
Verlies van die besitlike agtervoegsels ten gunste van die genitief van die persoonlike voornaamwoorde: mun auto in plaas van autoni (my motor)
Verskille in vervoeging: Vervanging van die eerste persoon meervoud deur die bedrywende konstruksie: me mennään in plaas van me menemme (ons gaan); Die derde persoon meervoud neem die vorm van die derde persoon enkelvoud aan: autot ajaa in plaas van autot ajavat (die motors ry)
Voorkeur vir analitiese konstruksies: Bysinekwivalente word deur bysinne vervang: kun mä olin tullut in plaas van tultuani (wanneer ek gekom het); Die seldsamer naamvalle soos die abessief word deur voorsetsels vervang: ilman rahaa in plaas van rahatta (sonder geld)
Afkorting veral in informele omstandighede: telkkari in plaas van televisio (televisie)
Dialekte
Verspreiding van dialekte in Finland en Anrainerstaaten (Situasie voor die Tweede Wêreldoorlog)
Die verskille tussen die Finse dialekte is redelik gering, hulle verskil byna uitsluitlik in uitspraak. Finse dialekte word verdeel in die Westelike en Oostelike hoofgroepe. Die klassifikasie van die Meänkieli-dialek wat in Noordwes-Swede in die Tornedal gepraat word, is omstrede. In Finland word dit meestal as 'n Peräpohjola-dialek gesien terwyl dit in Swede as 'n selfstandige taal geklassifiseer word en op skool as 'n skryftaal geleer word.
Wes-Finse dialekte (Die syfers verwys na die kaart langsaan.)
Suidwes-Finse dialekte in Varsinais-Suomi en Satakunta
Häme-dialekte in Häme
Suidoos-Botniese dialek in Suidoos-Botten
Middel- en Noordoos-Botniese dialekte in Sentraal- en Noordoos-botten
Die belangrikste onderskeid tussen die Westelike en Oostelike dialekte is die hantering van die skrifspraaklike d. In die Wes-Finse dialekte is die klank meestal deur r of l vervang (tehrä in plaas van tehdä), in die Oos-Finse dialekte het dit verdwyn (tehä). In die Suidwestelike dialekte val klinkers dikwels weg veral by woorduitgange (byvoorbeeld snääks in plaas van sinäksi), terwyl in die Oostelike dialekte klinkers ingevoeg word (byvoorbeeld kolome in plaas van kolme). Die Oostelike dialekte het gepalataliseerde konsonante (byvoorbeeld vesj in plaas van vesi).
Taalvoorbeeld
'n Berig wat op 10 April2008 in die Oulu dagblad Kaleva verskyn het, word hieronder as voorbeeldteks verskaf[10] met die oorsponklike teks, fonetiese klankskrif, interlineêre vertaling en Afrikaanse vertaling:
Sin 1:
Fins
Turhan
aikaisin
talvihorroksesta
herännyt
siili
kierteli
kajaanilaisen
omakotitalon
pihamaalla
myöhään
keskiviikkoiltana.
Foneties
[ˈturhɑn
ˈɑi̯kɑi̯sin
ˈtɑlviˌhɔrːɔksɛstɑ
ˈhɛrænːyt
ˈsiːli
ˈkiɛrtɛli
ˈkɑjɑːnilɑi̯sɛn
ˈɔmɑkɔtiˌtɑlɔn
ˈpihɑˌmɑːlːɑ
ˈmyœhæːn
ˈkɛskiviːkːɔˌiltɑnɑ]
Interlineêre vertaling
Oormatige
vroeg
winterslaap-uit
wakker word
krimpvarkie
sirkel
Kajaanier
'n familiehuis
hof-op
laat
Woensdagaand.
Afrikaans
'n Krimpvarkie wat voortydig uit sy winterslaap wakker geword het, het Woensdagaand laat in die binnehof van 'n woning in Kajaani rondgehardloop.
↑Jacek Fisiak, Raymond Hickey, Stanisław Puppel, Language History and Linguistic Modelling: A Festschrift for Jacek Fisiak on His 60th Birthday, Contributor Jacek Fisiak, Uitgegee deur Walter de Gruyter, p831, 1997, ISBN 3-11-014504-9, 9783110145045
↑Fins is een van die amptelike minderheidstale van Swede
↑Wendt, Heinz F. (red.): Das Fischer Lexikon – Sprachen. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 1977, bl. 92–93
↑Lauri Hakulinen: Suomen kielen rakenne ja kehitys. Helsinki 1941.
↑ 7,07,1bysinekwivalente: Engels: clause equivalents, Fins: lauseenvastikkeet, Estnies: lauselühendid of Duits: Satzentsprechungen sien Kielitieteen asiasanasto 'n versameling terminologie in Fins, Engels, Estnies en Duits, besoek op 2 Januarie 2008
.svg){kind=small}
