Jan Spies

Jan Spies
Gebore	Johannes Petrus Spies 30 Junie 1936 Die plaas Sekretarispan
Sterf	4 Januarie 1996 (op 59) Windhoek
Nasionaliteit	Namibië
Beroep	Skrywer, storieverteller
Eggenoot	Beatrice Spies
Kinders	Barend Spies, Willem Spies

Johannes Petrus Spies (30 Junie 1936 – 4 Januarie 1996) was 'n besonder gewilde storieverteller en skrywer. Hy was saam met PG du Plessis die aanbieder van die gewilde televisieprogram Spies en Plessie – met permissie, waardeur hy nie net self volksbesit geword het nie, maar ook persoonlikhede soos Tolla van der Merwe, Koos Meyer, Danny Pretorius, Nico Nel en Pyp de Villiers landwye bekendheid verwerf het.

Spies is op 30 Junie 1936 op die plaas Sekretarispan in die distrik Mariental in Suidwes-Afrika as die oudste van drie kinders gebore. Hy het twee jonger susters. Sy pa is oorspronklik van Standerton en sy ma van Willowmore in Suid-Afrika. Sy ouers emigreer na Suidwes-Afrika na die Eerste Wêreldoorlog en nadat Suid-Afrika die administrasie van Suidwes-Afrika oorgeneem het. Hier kry hulle volgens die destydse skema goedkoop grond van die regering om te boer. Tot en met standerd vier gaan hy skool op die plaasskool by Stampriet, wat hoofsaaklik daarop gemik was om die kinders landbou-opleiding te gee. Hy voltooi sy laerskoolloopbaan in Windhoek en matrikuleer in 1955 aan die Hoërskool Windhoek. Daarna studeer hy eers Teologie maar later Letterkunde aan die Universiteit van Pretoria, waar hy in 1959 redakteur is van die studenteblad Die Perdeby en ook op die studenteraad dien. Op 'n Afrikaanse Studentebond Kunsfees behaal hy 'n eerste prys as landskapskilder en in 1961 verower hy die Wolnit-trofee as redenaar. Hy behaal 'n B.A.-graad en 'n B.A. Honneurs-graad. Na sy honneursgraad registreer hy by die Transvaalse Onderwysdepartement as onderwyser. In 1962 verwerf hy dan die M.A.-graad in die Afrikaanse letterkunde met 'n verhandeling oor 'n Stilistiese analise van ‘Ringdans van die hamerkoppe’ van D.J. Opperman. Hy is in 1961 getroud met Beatrice, vir wie hy reeds in standerd agt op hoërskool ontmoet, en hulle het twee seuns, Barend en Willem.

Terwyl hy nog studeer werk hy eers by die studentekafee vir sakgeld en dan word hy aangestel as studente-assistent. Daarna werk hy vir anderhalfjaar by die Departement van Mynwese. Van April 1963 af is hy dosent in Afrikaans aan die Transvaal Training Institute for Indian Teachers in Fordsburg en hy behaal in hierdie tydperk sy Hoër Onderwysdiploma aan die Johannesburg College of Education. Van Januarie 1970 tot Junie 1977 is hy betrokke as dosent by die Randse Afrikaanse Universiteit. Hier behaal hy in 1974 sy doktorsgraad onder leiding van professor F.I.J. van Rensburg met 'n proefskrif oor Die motiewe van ondergang en verlossing in die poësie van D.J. Opperman. In 1974 word hy bevorder tot senior lektor. Hy word sedert 1974 landswyd bekend met sy donkie-stories en later algemene stories wat oor die oggendprogram Monitor van die Afrikaanse Radiodiens van die SAUK uitgesaai word. Later neem hy saam met P.G. du Plessis ook deel aan die gewilde televisieprogram Spies en Plessie.

Van sy studentejare af is hy 'n uitgesproke teenstander van apartheid en wanneer die grondwetlike onderhandelings vir onafhanklikheid in Namibië momentum kry, verhuis hy in 1977 weer terug na sy geboorteland, waar hy deeltyds boer op sy plaas Swartberg naby Usakos. Hy word dan redakteur van die nuwe koerant Die Republikein, wat die politieke party die Demokratiese Turnhalle-Alliansie met Dirk Mudge as leier steun. In 1986 tree hy af as redakteur, maar is tot sy dood steeds betrokke by die koerant as beleidsredakteur, terwyl hy ook as direkteur op die raad van die Republikeinse Pers in Windhoek dien.

Spies is 'n denker wat kontak behou met die grond en handewerk. Sy hande staan vir niks verkeerds nie en hy doen feitlik alles self op die plaas waar die gesin bly: verf, bou, pleister, dakke opsit, sweis, noem maar op. Ook sy kop staan vir niks verkeerds nie: Hy is 'n suksesvolle dosent, boer, storieverteller, letterkundige, radio- en televisiepersoonlikheid en koerantredakteur. Hy het 'n intense belangstelling in verskeie vakgebiede, waaroor hy op insiggewende wyse vir sy koerant skryf: sterrekunde, paleontologie, mitologie en teologie.

In die jare kort voor sy dood is hy in 'n aantal ongelukke betrokke. In 1994 is hy in 'n motorongeluk betrokke toe hy naby die plaas 'n koedoe raakry. Kort daarna is hy op die plaas besig om bokke te dip, toe hy sy balans verloor en kop onderstebo bo-oor die dipgat val en erg gekneus is en 'n breuk aan sy ysbeen opdoen. In April 1995 breek die stellasie waarmee hy volstruise op 'n bakkie laai en hy breek sy arm wanneer hy saam met 'n volstruis daar afval. Spies is op 4 Januarie 1996 in Windhoek oorlede aan veelvuldige orgaanversaking, drie weke nadat hy baie ernstig in 'n motorongeluk beseer is.^[1][2]

Hy maak sy debuut as skrywer met die digbundel^[3] Voetvolk. Die bundel word opgedra aan Mervyn Kahn, sy grootste vriend aan die Indiërkollege.^[4] In die titel word 'n skare gewone mense asook 'n leër gesuggereer, maar dan een wat nie moet skiet nie, maar skryf.^[5] Die gedigte in hierdie bundel is verwant aan volksverse, maar ten spyte van raakpunte aan hierdie vorm in die spel met woorde en skryfwyse, die erotiese boertigheid en neologismes, word hier met 'n eie stem gepraat en 'n eie boodskap gebring.^[6] Sosiale en politieke kritiek word gelewer en daar word besin oor die kunsteorie, terwyl die meer aardse soos donkies, die barre wêreld van Suidwes-Afrika en sy mense ook aan die bod kom. Ook die religieuse word betrek, met besinning oor die reddingskrag van die evangelie wat geperverteer geraak het en so sy krag verloor het. Begrafnis op Saterdag beeld die parallelle gebeurtenisse van 'n begrafnis en 'n rugbywedstryd uit, waar strafskop ook op die dood dui. Van sy gedigte verskyn in die letterkundige tydskrif Standpunte. Die sangeres Arina de Witt toonset van sy gedigte en gee dit uit op die CD Arina de Witt sing Jan Spies, wat in 2005 uitgereik word. Sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in 'n duisend en enkele gedigte, Voorspraak en Miskien sal ek die wingerd prys.

Sy stories wat hy oor die Monitor-program op radio en op televisie en by ander geleenthede vertel word gekeur en saamgebundel in vier bundels, Pilatus tot molshoop, Poort deur die koue, Profeet met kondensmelk en Pille vir servette. Hierdie stories is deur die bank gevul met humor en 'n suiwer gevoel vir die juiste uitdrukking in die streektaal, terwyl dit telkens die algemeen-menslike reflekteer, ongeag of die verhaal te doen het met die hede of verlede.^[7]

Pilatus tot molshoop^[8] bevat onder andere die verhale Van Duiwel Pontius na Dominee Pilatus en ^[9]'n Berg is nie 'n molshoop nie, waarvandaan die bundel sy naam kry.^[10] In die eerste help ouderling Piet in sy droom eindelik eerder vir die dominee as vir die duiwel, waarna die duiwel hom uit pure moedeloosheid hel toe stuur. Die mannetjie van die Landbou-departement loop in die tweede verhaal sy rieme styf met sy uitvinding om molle uit te roei, omdat hy nie verstaan nie dat molle slegs in stilte gevang kan word en afgeskrik raak deur geluid, al is dit nou watter mooi musiek. Eie aan sommige van die vermaaklike vertellings is die oordrywing, wat met weergawe van oorvloedige detail 'n indruk van realisme skep, totdat die slot aandui in hoe verre mens om die bos gelei is. Daar is ook 'n paar verhale oor petaljes met motors, soos die Ford wat vir sy baas in die beeskraal gaan wegkruip en 'n ander Ford wat een nag 'n engel plaas toe bring. Van Duiwel Pontius na Dominee Pilatus word deur Abraham H. de Vries in Die Afrikaanse kortverhaalboek opgeneem.^[11]

Poort deur die koue se titelverhaal vertel hoe die polisieman en die Roomse priester mekaar met die hulp van 'n halwe bottel brandewyn in 'n koue nag beter leer ken en verstaan. In 'n Emmer tanne vir 'n hospitaal holbekke maak 'n jong verpleegster 'n plan met die skoonmaak van die oumense se valstande wat in stede van minder baie meer werk tot gevolg het. Daar is ook Die kwaai oorlidde ounôi, waar 'n bobbejaan in die plek van die afgestorwe boervrou kom spook. Weereens is die verhale eerder bedoel vir luister as lees, maar bly die genot van fyn sêdinge en volkse stories by die lees nie uit nie.^[12]

Profeet met kondensmelk se titelverhaal het die eerste Afrikaanse Bybel in 1933 se koms as tema, waar die dominee weke lank geoefen het dat die kinders elkeen 'n Bybelboek sal voorstel en met so 'n serp dan sy plek op die verhoog inneem,^[13] van Genesis tot Openbaring. Die seun wat Habakuk moet voorstel, hou nie van sy naam nie en is bang dat hy gespot sal word en wil dan die aand net voor die plegtigheid ruil, met 'n blik kondensmelk op die koop toe. So verander die kinders van naam, maar behou nog die ingestudeerde volgorde, sodat die nuwe Bybel voorgestel word as 'n deurmekaar affêre. In Pape se plan haal die magistraat se sondes hom in en kan Pape sy seun Kolie loskry van die aanklag van onwettige gemsbokskietery. Die duiwel kom in Verslae Satan sy moses teë wanneer 'n boervrou hom op sy plek sit. Hierdie bundels stories word afgesluit met die versameling in ^[14]Pille vir servette. Hierdie verhale is ook geskryf in die gemoedelike geselstrant van die rasegte ou Boer van vanmelewe se dae, met 'n manier van dinge sê wat dit in beeld omskep.^[15] 'n Slagveld is 'n storie uit die Anglo-Boereoorlog, toe 'n kommando nadat hulle lank niks gehad het om te eet nie, 'n klomp varkvleis en rou grondbone in die hande kry. Dit het hulle die aand verslind, maar hulle hou nie rekening met die uitwerking daarvan op hulle spysvertering nie. Teen die oggend het almal nou al 'n paar keer gekom en gegaan en toe hulle daar wegry hang daar 'n reuk soos van kruitdamp oor die vallei.^[16] Hierdie bundels word later saamgevoeg in die omnibus^[17] Spieserye,^[18] terwyl P.G. du Plessis 'n keur daaruit laat publiseer as Spies op sy stukke. In 1992 word die Rapportryersprys vir 'n verdienstelike Afrikaanse publikasie aan Spieserye toegeken. Meer as een CD word uitgereik waarop hy self die stories vertel.

Sy werk word ook in versamelbundels opgeneem, insluitende Borde borde boordevol en Vuurslag, beide onder redaksie van Hennie Aucamp, Die Afrikaanse kortverhaalboek en Steekbaard, beide onder redaksie van Abraham H. de Vries en Vertellers en Vertellers 2 van Merwe Scholtz.

Benewens sy stories en gedigte skryf hy ook sowat sestien lirieke wat hy self toonset. Hy stel ook die bundel Klein begin in die drama saam, waarin hy 'n aantal dramas vir leerlinge saambundel en dit van begeleidende vrae voorsien.

In 2008 word 'n Inkspoor deur die lewe, 'n gedenkprogram oor hom en sy lewe, saamgestel en by die Innibos Kunstefees op Nelspruit opgevoer en in 2010 word die program Die dinges is 'n watsem – Jan Spies kom tot verhaal met Lizz Meiring, Deon Coetzee en Johan Engelbrecht by die Woordfees op Stellenbosch opgevoer.

• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tiende druk, 1994.
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652-2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria.  Eerste uitgawe, 2005.

• Anoniem. Hierdie boeke moenie verbied word nie. Beeld, 20 Oktober 1976.
• Du Plessis, P.G. Nou’t Jan eerste loop kyk na die anderkant van dood. Saffier, Februarie 1996.
• Krüger, Elsa. 'n Pap-en-jellie Afrikaner. Beeld, 19 September 1987.
• Kruger, Johan. Die diep seun Jan agter die grapmaker Spies. Rapport, 7 Januarie 1996.
• Le Roux, André. Heel anner mens. Die Burger, 5 September 1987.
• Malan, Mariana. Liedere toon Jan Spies as digter. Die Burger, 19 Augustus 2005.
• Marais, Annemarie. Die wel en wee van 'n Afrikaanse verteller. Beeld, 27 Junie 2008.
• Nieuwoudt, Stephanie. Spies-stories herleef in heruitgawe. Beeld, 19 Oktober 2007.
• Petzer, Mariska. Daar’s lewe ná televisie. Keur, 30 Junie 1995.
• Steyn, Jaap. Denker, doener en verteller. Insig, Februarie 1996.
• Van Rensburg, F.I.J. Jan Spies: 'n Lewensviering. Tydskrif vir Letterkunde, Jaargang 34 nos. 1 en 2,  Februarie/Mei 1996.
• Van Zyl, Wium. Van ‘Djokjakarta’ tot ‘Die ballade van die onwaarskynlike seun’. Tydskrif vir Letterkunde, Jaargang 28 no. 3, Augustus 1990.

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/12/19/2/8.html Geargiveer 19 Junie 2010 op Wayback Machine
• Beeld Hoofartikel: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1996/01/6/8/10.html Geargiveer 19 Junie 2010 op Wayback Machine
• Le Roux, André Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1987/09/05/4/3.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 11 Mei 2010: www.litnet.co.za
• Nieuwoudt, Stephanie Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2007/10/04/SK/16/Stephspies2.html
• Republikein: http://www.republikein.com.na/se-jou-se/ode-aan-dr-jan-spies.69885.php
• Schutte, Helena Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1996/01/11/2/14.html Geargiveer 17 Junie 2010 op Wayback Machine
• Springbokboeke: http://www.springbokboeke.co.za/html/skrywers.html
• Swanepoel, Thalyta Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/12/20/6/4.html Geargiveer 19 Junie 2010 op Wayback Machine
• Swanepoel, Thalyta Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1996/01/6/3/3.html Geargiveer 17 Junie 2010 op Wayback Machine
• Tafelberg-Uitgewers: http://www.tafelberg.com/authors/301 Geargiveer 2 April 2016 op Wayback Machine
• Jan Spies se Cremora-advertensie op YouTube

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. Verslag: Jan Spies.

• Spies & Plessie Reeks 02, Deel 04 op YouTube
• Jan Spies – Die antie met die pienk rok op YouTube
• Jan & Tolla Deel 07 op YouTube
• Jan Spies Cremora-advertensie op YouTube