Jan Willem Spruyt, ook wel J.W. Spruyt, (Uithoorn, Nederland, 4 Julie 1826 – Inanda, Natal, 8 September 1908), ook bekend as Jan Willem Spruijt en Jan Willem Landskroon Spruijt (doopnaam), was 'n Suid-Afrikaanse staatsamptenaar en prokureur van Nederlandse herkoms. Spruyt was die Staatsekretaris (1856-1862) en met verskeie geleenthede waarnemende Staatspresident van die Oranje-Vrystaat en ook Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek (1866-1869).
Spruyt het in Nederland grootgeword en in die regte studeer, nooit sy studies voltooi nie en as 'n onderwyser gewerk voordat hy na die suidpunt van Afrika vertrek het. In suidelike Afrika was hy 'n prokureur in beide Boere republieke. Kort na sy aankoms is hy ook vinnig aangestel in die administrasie van die Oranje-Vrystaat en was in 'n magtige posisie as Staatsekretaris. In hierdie hoedanigheid het hy verskeie kere tussen 1860 en 1863 in die plek van Staatspresident Pretorius waargeneem as Staatspresident. In die laaste kwart van die negentiende eeu het heelwat Afrikaner-politici en staatsamptenare in beide Boere republieke gedien. Spruyt was ook een van hulle en hy het sy loopbaan afgesluit as staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek.
Biografie
Vroeë lewe en migrasie
Spruyt was die seun van Antje Landskroon en Jacobus Spruyt (1796-1839), 'n dokter van Nederland. Die Spruyt- en Landskroonfamilies het 'n lang tradisie van dokters en drie van die vier Spruyt-seuns was ook dokters in Nederland. Spruyt is egter opgelei as 'n prokureur aan die Leiden Universiteit maar het waarskynlik nie sy studies voltooi nie.[1] Daarna was hy 'n onderwyser in die dorpie Oosterwolde in die noorde van Nederland. Hier het professor U.G. Lauts hom in 1851 gewerf vir Suid-Afrika. Lauts was een van 'n groep Nederlanders wat belanggestel het in die ontwikkeling van goeie onderwys in die nuwe Boere nedersettings in Suid-Afrika. Spruyt was dus een so 'n Nederlander wat hom in die middel van die negentiende eeu in die nuwe Boere republiekegevestig het.
Na sy aankoms per skip by Delagoabaai saam met J.A. Smellekamp – Spruyt het later 'n bekende figuur in Suid-Afrika geword – het Spruyt en sy twee reisgenote en mede-migrante, Hendrik van der Linden en W.P.J. Poen per ossewa oor die Lebomboberge na Transvaal getrek. In Maart 1852 is Spruyt in Rustenburg as onderwyser aangestel.[1] Weens onenighede onder die Nederlanders in Transvaal, spesifiek tussen ds. Dirk van der Hoff en Johan Smellekamp, het Spruyt na die Oranje-Vrystaat verhuis waar hy homself in Bloemfontein gevestig het.[2]
Staatsamptenaar in die Oranje-Vrystaat
In Bloemfontein het Spruyt gewerk as Landdrosklerk (1854-1855) en in daardie hoedanigheid het hy met twee geleenthede (September 1854 en Februarie 1855)as sekretaris van die Volksraad opgetree en ook as Staatsekretaris. Op grond van sy vermoëns is hy in September 1855 aangestel as klerk vir die Staatspresident van die Oranje-Vrystaat. Kort daarna, gedurende die siekbed van Staatsekretaris Groenendaal, het Spruyt weer waargeneem as Staatsekretaris. In Oktober 1856 is hy in daardie pos aangestel en het dus vir Jacobus Groenendaal opgevolg as Staatsekretaris van die Oranje-Vrystaat. Spruyt is deur sy kollegas beskou as 'n akkurate staatsamptenaar, maar mider as 'n politikus en staatsman. Dit is die rede waarom Spruyt nie as waarnemende Staatspresident aangestel is toe Staatspresident Boshoff in 1858 met verlof gegaan het nie.[3] Boshoff het Spruyt egter ten volle vertrou en het Spruyt met verskeie geleenthede in 1861 en 1862 toegelaat om hom (Boshoff) in die vergaderings van die Volksraad te verteenwoordig.[1]
Spruyt het later waargeneem as Staatspresident gedurende die afwesighede van Staatspresident Pretorius.[4] Alhoewel die algemene opinie bepaal het dat Spruyt nie die regte eienskappe gehad het nie, is hy met sy aftrede deur Staatspresident Pretorius geloof as baie lojaal en akkuraat in sy werk.[5]
As staatsamptenaar het Spruyt 'n impak gemaak op die ontluikende staatsapparaat van die Oranje-Vrystaat. Hy het die staat se wapenskild ontwerp[1] en het die fondasie gelê vir die modelstaat wat die Oranje-Vrystaat later sou word. Deurdat hy in verskeie sekretariële funksies vir die Staatspresident (as klerk) gewerk het, maar ook as amptenaar van die parlement, die regering en die staat, het Spruyt 'n duidelike merk op die vroeë administrasie en organisasie van die staat gelaat.
Spruyt het ook gelet op goeie arbeidsverhoudinge binne die staatsapparaat en was het die salarisverhogings van die amptenare gepropageer. Hy was egter nie suksesvol hierin nie en die salariskwessie het hom uiteindelik gedwing om te bedank. Spruyt was van mening dat die salaris nie genoeg is om sy gesin te onderhou nie en hy het sy bedanking ingedien.[6]
Regsagent, uitgewer, staatsekretaris
Na sy bedanking het hy homself as 'n regsagent in Bloemfontein gevestig en het hy ook opgetree as die uitgewer van die Nederlandse weekblad De Tijd. Staatkundig Nieuws- en Advertentieblad voor den Oranje-Vrijstaat wat deur H.A.L. Hamelberg begin is as teenvoeter vir die Engelse koerant The Friend.[6][7]
In 1865 is Spruyt insolvent verklaar en het hy na die Transvaal teruggetrek. Hier het die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek hom in November 1866 aangestel as Staatsekretaris op die advies van staatspresident Pretorius. Hierdie aanstelling het tot 1869 gehou.[6]
In 1870 het Spruyt na die Oranje-Vrystaat en die privaatpraktyk teruggekeer. Hy het homself gevestig in Ladybrand, 'n gebied wat die Oranje-Vrystaat in die Basotho-oorlog van 1867 gewen het.[7] Sy insolventskap het hom egter agtervolg en in 1871 is sommige van sy eiendomme, waaronder 'n gebou in Rustenburg, in die openbaar verkoop vir 'n skamele bedrag.[7]
Pogings om 'n openbare posisie in die Oranje-Vrystaat te kry het misluk en in 1888 het Spruyt na die Zuid-Afrikaansche Republiek teruggekeer. Hy is toegelaat om as regsagent in die laer howe op te tree en omdat hy bekend en gewild was, was sy praktyk suksesvol. Tot aan die einde van sy lewe het hy 'n gesonde belangstelling in die sake van die staat gehad, veral in grondgevalle.[6]
In die laaste tydperk van sy lewe het Spruyt in Troyeville, Johannesburg gewoon. Hy is op 82-jarige leeftyd oorlede tydens 'n besoek een Natal.[6]
Familie
Spruyt het op 31 Desember 1856 in Bloemfontein getrou met Elizabeth Emma Hanger (1826-1918) van Peddie in die Kaapkolonie. Die egpaar het twee seuns en vier dogters gehad.[1]
Verwysings
Notas
↑ 1,01,11,21,31,4Van der Schoor, 'Spruijt, Jan Willem Landskroon', 720-left.
