Waarheid

Johannes 18:38 – "Quid est veritas?" Christus en Pontius Pilatus, deur Nikolai Ge.

Waarheid is ’n fundamentele begrip wat min of meer sinoniem is met egtheid, geldigheid, juistheid. Die teenoorgestelde van waarheid is onwaarheid of leuen.

Wat waarheid presies beteken, is die onderwerp van bespreking in talle vakgebiede soos godsdiens en filosofie, en dit was waarskynlik nog altyd so gewees. Eeue oue uitsprake oor Wat is waarheid? (toegeskryf aan Pontius Pilatus) getuig al daarvan. Dit is omdat die waarheid van ’n uitspraak slegs vasgestel kan word deur dit te toets aan die hand van feite, en dit is nie altyd bekend nie.

Waarhede kan ’n beperkte geldigheid hê, afhangend waarna verwys word. Die uitspraak "1 plus 1 is 2" geld vir getalle uit die desimale stelsel, maar nie uit die binêre getallestelsel nie. Net so kan ’n waarheid afhanklik wees van die persoon wat dit uiter, soos: "Vis is lekker." Dit geld dalk wel vir een persoon, maar nie noodwendig vir ’n ander nie. Die uitspraak: "Persoon A hou van vis" hou daarmee verband.

Teenoor relativisme, wat dit stel dat waarheid afhanklik van die konteks is, bestaan ook positivistiese opvattings waarmee daar byvoorbeeld gestreef kan word na ’n "oorkoepelende waarheid" wat altyd geld (universalisme), om oënskynlike teenstrydige waarhede (of aksiome) op ’n hoër vlak met mekaar te versoen.

Filosofie

Aristoteles (384-322 v.C.) en baie ander Middeleeuse filosowe het in die waarheid ’n ooreenstemming gesien tussen verstand (kennis) en feite (werklikheid). Dit is die korrespondensieteorie, en die probleem daarmee is dat die werklikheid in sy geheel nie bekend is nie en dit ook moeilik is om te bepaal.

’n Modernere benadering van waarheid is die koherensieteorie: die waarheid gedefinieer as alle samehangende kennis wat die mens het.^[1] Die waarheid is in hierdie teorie dus veranderlik. Namate nuwe ontdekkings gedoen word, verander die waarheid.

Aristoteles het oor waarheid gesê: "Om van iets wat so is te sê dit is nie so nie of van iets wat nie so is nie te sê dit is so, is vals, terwyl om van iets wat so is te sê dit is so of van iets wat nie so is nie te sê dit is nie so nie, is waar."^[2] Die waarheid word gevind deur waarneming: deur te sien en ervaring. Voorbeeld: Die aarde draai om die son. Vir hierdie waarheid is ervaring noodsaaklik.

Immanuel Kant (1724–1804) het die begrip waarheid in verband gebring met sy begrip van "a priori" (van tevore) en bedoel daarmee begrippe waarvan die betekenis onmiddellik duidelik is. Hierdie begrippe is volledig onafhanklik van persoonlike ervaring omdat die dinge van die ervaring, anders as die dinge van die verstand, "direk" deur die rede benaderbaar is.

Die Chinese het omstreeks 800 v.C. Die Boek van Veranderinge geskep om die waarheid te beskryf.

Godsdiens

In godsdiens het waarheid hoofsaaklik ’n bosintuiglike betekenis. Aangesien godsdiens gebaseer is op openbaringe deur nie suiwer rasioneel aantoonbare persoonlikhede nie (God, gode, geeste, engele ens.), is die begrip van waarheid ook nou verweef met soortgelyke bonatuurlike openbaringe. Waarheid kan dan beskou word as ’n supranaturalistiese metafisiese bepaling oor die hoër wêreld op sigself, of oor die verbinding van die hoër wêreld met die natuurlike wêreld.

Die insigte daaroor verskil dan ook van godsdiens tot godsdiens.

Wetenskap

Hoewel wetenskap homself voortdurend bevraagteken en absolute waarheid dus nie kan bestaan nie, is daar wel aanduidings van wat waar is of (voorlopig) as waarheid aangeneem kan word; die begrip paradigma verwys hierna – dit is ’n samehangende stel modelle en teorieë waarbinne die werklikheid beskryf word. ’n Moontlike faktor is eenvoud: die eenvoudigste verklaring word as waar aangeneem. So kon die beweging in ons sonnestelsel byvoorbeeld wetenskaplik verklaar word deur aan te neem dat die Aarde die middelpunt daarvan is. Dit het egter veel ingewikkelder formules tot gevolg as wanneer aangeneem word dat die son die middelpunt is, dus word die tweede verklaring as waar aangeneem.

Begrippe

’n Analitiese waarheid het die eienskap van ’n toestand. Voorbeeld: "Alle vrygeselle is ongetroud." Die woord "vrygesel" beteken dan "ongetroud".

Daarteenoor staan sintetiese waarhede, waar die eienskapsbegip geen onderdeel uitmaak van die voorwerp self nie, soos in die sin: "Alle vrygeselle is gelukkig."

Noodsaaklike waarhede is uitsprake waarvoor geld dat die ontkenning (negatiewe stelling) tot ’n logies teenspraak sou lei: "Alle sirkels is rond." (As die voorwerp nie rond is nie, is dit dus nie ’n sirkel nie).