Andorra[9], oficialmente Principat d'Andorra y nomáu tamién Principat de les Valls d'Andorra, ye un país continental européu asitiáu na fastera oriental de los Pirineos, que llenda con Francia al norte y con España al sur. Fundáu, quiciás, por Carlomagnu, el país foi dirixíu pol conde d'Urgell hasta 988, cuando foi tresferíu a la diócesis d'Urgell. El principáu, na so forma actual, remóntase a una carta fundacional de 1278, na que s'establez que ye una diarquía dirixida por dos copríncipes: l'obispu católicu d'Urgell, n'España, y el presidente de la República Francesa.
Andorra ye'l sestu país más pequeñu d'Europa: tien una estensión de 468 km², nos que viven 77.281 persones. Los andorranos yeren un grupu étnicu llatín descendiente de catalanes. La so capital, Andorra la Vieya, ye la capital europea situada a mayor altitú, 1.023 m sobro'l nivel de la mar. La llingua oficial ye'l catalán, magar que l'español, el francés y el portugués son llingües d'usu común.
La economía del país depende enforma del turismu; el país recibe 10,2 millones de visitantes añalmente. Andorra nun ye miembru de la Xunión Europea, pero l'euru ye la so moneda oficial. Ye miembru de les Naciones Xuníes dende 1993.
Historia
La primer vegada na historia qu'apaez el nome d'Andorra, alcontrámoslu nun documentu de cesión del emperador Carlos el Calvu, (añu 843), nel que-y dexa en poder al Conde d'UrgellSunifredo el valle d'Andorra, allugáu na comarca d'Urgell. El dominiu de los obispos d'Urgell enántase progresivamente nos sieglos X y XI pelos valles d'Andorra, y van convirtiéndolos, a partir del sieglu XII nuna señoría episcopal.
Nel sieglu XII, entama un periodu de lluches y griesques ente los obispos d'Urgell y los condes de Foix pola soberanía d'Andorra, que fina cola robla de dos pautos socesivos denomaos Pariatges
El primer Pariatge foi robláu en 1278 por Pere d'Urtx, obispu d'Urgell y Roger Bernat III, conde de Foix y vizconde de Castellbò. El segundu roblóse diez más sero, en 1288, tamién por Pere d'Urtx y Roger Bernat III.
Los pariatges son unos de los documentos fundamentales na historia d'Andorra porque afiten la coseñoría indixebrable ente l'obispu d'Urgell y el conde de Foix. Tamién fixen los tributos a pagar polos andorranos como la "quèstia", tresnen la xusticia per duana de los batlles (xueces) y nomen a los vegueres y notarios. Son instituciones qu'entá agora sobreviven, reformaes, nel Principáu.
El día 14 de marzu de 1993, el pueblu andorranu aprobó por amplia mayoría la primera Constitución d'Andorra, que consagra'l país como un coprincipáu parllamentariu, un estáu de drechu, democráticu y social.
Les parroquies d'Ordino, La Massana y Sant Julià de Lòria tán dividíes en quarts y la de Canillo en veïnats.
Xeografía
La superficie d'Andorra, encaxada na Península Ibérica, ye de 468 km². Ye un país montañosu cuntando con 65 picos de más de 2.500 m d'altor sobro'l nivel del mar. El monte más altu ye'l picu de Comapedrosa con 2.942 m d'altor, que ta allugáu na cordolera de los Pirineos, fincáu ente la llende hispano-francesa. Ye una rexón de picos arispios y valles enforma estrenchos au cuerren numberosos regatos d'agua que se xunen pa ensamar los ríos principales. Hai descomanaes estensiones de viesques de pinos y abedurios darréu del clima mediterraneu d'alta montaña del que gocia'l Principáu.
Clima
Andorra cunta con un clima mediterraneu d'alta montaña nel que les temperatures n'iviernu son cuties y en branu son dondes. Hai variaciones nel clima según l'altitú y l'orientación. El Principáu tien un porcentax mui altu de díes soleyeros y el clima ye seco.
La media de les mínimes añales ye de – 2°C y la de les máximes ye de 24°C. Al atapecer ye cuando hai más precipitaciones sacantes n'iviernu que son, sobro too, de ñeve.
Relieve
El país carauterízase poles sos cumes de materiales paleozoicos, que s'irguen per enriba de los 2.600 m y finen a 2.942 m cerca del Pla de l'Estany na llende hispano-francesa. L'actividá humano céntrase nel valle tresversal noreste-suroeste, que dende'l Puertu d'Envalira (2.407 m) amiya hasta los 840 m, cuando'l ríu Valira entra n'España.
Vexetación
Les viesques ocupen les 2/5 partes del territoriu, según tres estayes altitudinales; hasta los 1.200 m, algueres y carbayos, hasta los 1.600-1.700 m predomina'l pinu montés y hasta los 2.200-2.300 m abonda'l pinu prietu, sustituyíu nes cumes polos praos alpinos.
Según el censu de 2006, el 36,4% de la población del país (29.535 habitantes) ye de nacionalidá andorrana, el 34,0% (27.648 hab.) ye de nacionalidá española, el 15,7% (12.789 hab.) ye de nacionalidá portuguesa, el 6,3% (5.104 hab.) ye de nacionalidá francesa, y el 7,8% restante (6.156 hab.) ye d'otres nacionalidaes[11].
Na Edá Media el territoriu qu'anguaño ye Andorra yera disputáu pol obispáu d'Urgell y los condes de Foix. Nel 1278 roblóse un alcuerdu pol que s'establecía la cosoberanía del conde de Foix (que los sos derechos tienlos anguaño'l presidente de Francia) y l'obispu d'Urgell. Los titulares de los dos cargos son nominalmente, y col títulu de copríncipes, los xefes d'Estáu d'esti país pirenaicu.
Andorra, sicasí, ye un país independiente que, tres entamar un procesu de reforma constitucional en 1981, aprobó en referendu el 14 de marzu de 1993 la constitución democrática actualmente vixente. Nella reconócense la soberanía popular, el drechu d'asociación y el de creación de partíos políticos. El poder executivu ye'l gobiernu (Govern), formáu por un xefe de gobiernu (cap de govern), elixíu pol Consell General (Conseyu Xeneral), y los sos ministros. El citáu Consell General ye'l muérganu llexislativu; ye un parllamentu unicameral, formáu por 28 miembros elixíos pa cuatro años y presidíu pol síndicu y el subsíndicu xenerales (síndic general y subsíndic general). El poder xudicial ta representáu pol Conseyu Superior de la Xusticia, y el poder municipal exércenlu los comunes, muérganos de representación y alministración de les parroquies andorranes, d'estructura y atribuciones asemeyadas a les de los conceyos españoles.
Gobiernu
Los copríncipes, xefes del estáu andorranu, son Joan Enric Vives i Sicilia, obispu d'Urgell, y el presidente francés Emmanuel Macron. El xefe de gobiernu ye Xavier Espot Zamora, y los cabezaleros del Conseyu Xeneral son el síndicu Vicenç Mateu Zamora y la subsíndica Mònica Bonell Tuset. Los miembros del gabinete ministerial son:
Finances y Función Pública: Jordi Cinca Mateos.
Economía y Territoriu: Jordi Alcobé Font.
Asuntos Esteriores: Gilbert Saboya Sunyé.
Xusticia ya Interior: Marc Vila Amigó.
Salú y Bienestar: Cristina Rodríguez Galán.
Educación y Mocedá: Roser Suñé Pascuet.
Turismu y Mediu Ambiente: Francesc Camp Torres.
Cultura: Albert Esteve García.
Partíos políticos y sindicatos
Los partíos políticos más importantes, y los sos principales cabezaleros, son los que vienen darréu:
Lliberales d'Andorra (PLA). El so secretariu xeneral ye Josep Anton Bardina Pau.
Andorra pel Cambi (APC'09), presidíu por Eusebi Nomen.
Centru Democráticu Andorranu + Sieglu 21 (CDA), que'l so presidente ye Josep Maria Cosan.
Renovación Democrática (RD). El so presidente ye Ricard de Haro Jiménez.
Los Verdes d'Andorra, que la so principal cabezalera ye Isabel Lozano.
El sindicatu mayoritariu nel país ye la Unió Sindical d'Andorra, que tien como secretariu xeneral a Gabriel Ubach.
Llingües
La llingua oficial ye'l catalán, llingua de vezu nel 43,8% de la población. El castellanu ye la segunda llingua más falada nel Principáu, con un 32,8% de la población que la tienen como llingua de vezu, mientres que'l portugués ye la llingua materna del 7,6% de la población y el francés pal 7,1%.
