La Vall d'Uixó

La Vall d'Uixó
bandera de Vall de Uxó (es)
Alministración
País	España
Autonomía	Comunidá Valenciana
Provincia	Castelló
Comarques	Plana Baja (es)
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcaldesa de La Vall d'Uixó	Tania Baños Martos
Nome oficial	la Vall d'Uixó (ca)
Códigu postal	12600
Xeografía
Coordenaes	39°49′25″N 0°13′54″W / 39.8236°N 0.2317°O
	La Vall d'Uixó La Vall d'Uixó (España)
Superficie	67.1 km²
Altitú	118 m
Llenda con	Almenara (es) , Artana (es) , Alfondeguilla (es) , La Llosa, Moncofa, Nules, Saguntu y Xilxes
Demografía
Población	31 611 hab. (2023); - 15 631 homes (2019); - 16 029 muyeres (2019)
Porcentaxe	100% de Plana Baja (es)
Densidá	471,1 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	lavallduixo.es

La Vall d'Uixó (Vall de Uxó en castellanu)^[2]^[3] ye un conceyu de la Comunidá Valenciana, España. Asitiáu nel sureste de la provincia de Castellón, na comarca de la Plana Baxa. Cuenta con 31 611 habitantes (2023)^[4]^[5].

Xeografía

El conceyu tópase asitiáu xunto a la mariña mediterránea, lo que-y fai gociar d'unes condiciones climátiques típiques d'esta zona, con iviernos nidios y branos calorosos. La so temperatura máximo histórica devasa los 40 °C ente que les mínimes asítiense en redol a los -5 °C con xelaes ocasionales. La tasa pluviométrica media ye de 509,51 mm, distribuyíos de forma irregular nos meses de seronda y primavera y cola típica seca braniza mediterránea.

Vall ta arrodiáu de los siguientes montes: Penya Migdia (550 m.), Penya-Creuc (326m.), Ródeno (538 m.), Pinyal (309 m.), Font de Cabres (637 m.), La Pitera (645 m.), Penyalba (648 m.), Pipa (591 m.), El Frontó (621 m.), Sants de la Pedra (585 m.), El Castell (492 m.), Sumet (450 m.), La Balona (456 m.), Penya Garrut (412 m.) y Alto de Cerverola (492 m.).

Falta unos 30 km de la capital provincial, Castellón de la Plana y atópase a pocu menos de 50 km de Valencia.

Ye una ciudá interior asitiada ente un valle y a bien pocos quilómetros, tan solu ocho, de les sableres de la Mariña del Azahar.

L'accesu a esta ciudá efectuar per carretera. Aportar dende la CV-10 y Autovía A-7 y Autopista AP-7

Llocalidaes estremeres

El términu municipal de La Vall d'Uixó llinda pel norte colos conceyos d'Artana y Nules; pel este con La Llosa, Moncófar, y Chilches; pel oeste con Alfondeguilla; y pel sur colos términos municipales d'Almenara y Sagunto, ésti postreru na provincia de Valencia.

Historia

La primer mención al términu apaez en testos árabes, refiriéndose a él como Shûn. Les primeres menciones cristianes apaecen nel Llibre dels feits col rellatu de la rindición de los sarracenos ante Xaime I d'Aragón l'añu 1238 xunto a la torre forçada de Moncofa y hai delles teoríes en redol al orixe del términu, magar l'orixe árabe del topónimu ye la que cunta con más respaldu na comunidá científica, que refugó totalmente un orixe romance. Tuvo ocupada por grupos humanos dende la Prehistoria, básicamente alredor de la "Fonte de San José", anguaño la paraxa del Río soterrañu de San José.

L'actual territoriu de La Vall d'Uixó foi ocupáu dende tiempos prehistóricos polos distintos grupos humanos. La cueva de San José y otres cueves pela redolada representen les muertes más antigües, dende'l puntu de vista cronolóxicu. Los trabayos arqueolóxicos nes cueves revelaron que fueron ocupaes polos cazadores del paleolíticu cimeru, acordies cola cronoloxía del C-14, aproximao 16.000 años e.C. Ellí, dos paneles predresos atopar con representaciones de pintures rupestres, dando una idea de la importancia del llugar.

La xente siguía viviendo nel valle mientres el Neolíticu y la Edá del Bronce. Mientres la Edá del Bronce creció aldegues asitiaes nos montes, bien fortificáu con muralles y torres de vixilancia. El so allugamientu estratéxicu dexába-yos controlar un vastu territoriu y entrar na Sierra d'Espadán. La dómina ibérica suponíase una espansión considerable de la población, como lo demuestren los restos de la ciudá ibérica de La Punta d'Orleyl y Pobláu de San José.

La Punta d'Orleyl ocupa una gran superficie y tien cuatro llinies socesives de muralles y torres. Destaca la so acrópolis, onde los restos fueron alcontraos en siquier dos grandes edificios públicos construyíos con piedres cuadraes enormes. El Pobláu de San José, que s'atopa na parte cimera de la llomba del mesmu nome, constitúi un bon exemplu del urbanismu antiguu. Ye pequeñu pero tien una paré, dos torres, les cais y les cases de les dómines ibérica y romana. El so momentu de gloria foi mientres les etapes ibériques. Fueron ocupaos mientres el sieglu cuartu, y nel final del Imperiu Romanu.

Mientres la dómina romana, la población evolucionó escontra'l sector agrícola. Va unos años atópense los restos d'una necrópolis d'inhumación, fechada ente los sieglos VI y VII y axuntu a la dómina visigoda. En total atoparon los restos de 66 individuos, coles sos ufriendes funeraries.

La conquista árabe y l'establecimientu d'estes poblaciones nun camudó demasiáu'l tipu de vida. A lo llargo d'esti llargu periodu pudo documentar la esistencia d'una docena de pueblos que s'atopen a entrambos llaos del ríu Belcaire. Trátase d'Alcúdia, Zeneja, Benigafull, Benizahat, Zeneta y Benigasló. Cada unu yera independiente y tenía la so propia área industrial, según la so necrópolis.

La organización político y xurídico taba so la presidencia del Castiellu d'Uxó. En 1250, La Vall d'Uixó recibió La Carta Puebla. Dende esi momentu, convertir nuna ciudá importante dientro del Reinu de Valencia.

El rei Xaime I d'Aragón, conquistó estes tierres mientres la cuaresma del añu 1238. Mientres la Baxa Edá Media, La Vall d'Uixó formó parte del dominiu real, hasta que'l rei Alfonso'l Magnánimo concedió al so hermanu Enrique (1436), dellos llugares y villes, ente elles, La Vall d'Uixó. Esti pueblu convertir en llugar de señoríu, situación xurídicu-social na cual vivió tola Edá Moderna, hasta l'abolición de los señoríos xurisdiccionales (1811-1823). En 1609 producíase la espulsión de los moriscos. La población foi sustituyida por otra, íntegramente nueva y cristiana, orixinaria principalmente de los pueblos castellonenses del Maestrazgo, y que formó la base o nucleu orixinariu de la población actual.

Mientres la guerra de Socesión, la llocalidá caltúvose lleal a Felipe V, polo cual llogró dellos privilexos. Mientres les guerres carlistes, el llugar foi escenariu d'enfrentamientos bélicos.

Mientres el sieglu XVIII, la población de La Vall aumentó significativamente. Los seis pueblos xuníos ente sigo y crearon el Poble de Dalt y El poble de Baix. Dende'l sieglu XIX (1860), dambes pequeñes ciudaes formaron una plaza central onde s'atopa'l Conceyu nel presente. A lo llargo del sieglu XX produció la segunda gran espansión demográfica y económica.

Demografía

El conceyu cuenta con 31 611 hab. (2023)^[4]^[6]. La so evolución a lo llargo de de la dómina estadística ye la siguiente:

Evolución demográfica de La Vall d'Uixó^[7]
1857	1887	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	1996	2002	2006	2008	2010	2012	2014	2016
7.229	8.506	8.643	8.856	8.807	9.216	9.630	11.712	18.596	24.105	26.145	27.387	28.283	29.871	31.553	32.617	32.983	32.782	31.828	31.819

Economía

L'actividá económica ya industrial na llocalidá dende antiguu tuvo centrada na actividá agrícola, con dos artesaníes importantes: l'alpargatería y l'alfarería.

Progresivamente, la producción artesanal de l'alpargata foi adquiriendo calteres industriales, hasta que na primer metá del sieglu XX, sobremanera cola creación de la empresa familiar Segarra y los sos trabayos pal exércitu, la industria del calzáu convertir nel sector punta del desenvolvimientu económicu de la población.

Esti procesu d'industrialización, basáu fundamentalmente na empresa Segarra, tuvo acompañáu de la creación de perabondoses empreses de calzáu alredor d'ésta. En nengún momentu esti fechu significó la perda del calter agrícola de la ciudá. Puede dicise que les principales actividaes nestos últimos tiempos fueron la industria del calzáu y la producción agrícola, sobremanera d'agrios, favorecida pol clima con que cunta la llocalidá.

Esta falta de diversificación industrial viose afeutada pola crisis del sector del calzáu, que llevó a la desapaición de munches empreses y, poro, a la perda de puestos de trabayu.

Cultura

La Vall d'Uixó cunta con tres bandes de música:

Atenéu Musical Schola Cantorum
Centru Instructivu d'Arte y Cultura
Unión Musical Vallduxense

Amás esisten dellos coros y corales, grupu de dances rexonales, ronadalla y grupos de dulzaina y tabalete. Tamién hai grupos de teatru y de zarzuela.

Monumentos

Monumentos relixosos

Ermita del Santísimu Cristu del Calvariu'(S. XVIII): nel barriu Carbonaire. Ermita con azulexos d'Alcora d'esa dómina, na so fachada.
Ilesia del Santísimu Cristu del Calvariu.
La nuesa Señora de Lourdes].
Ilesia de Ntra. Sra. de l'Asunción. Fachada barroca tipu retablu. Terminada de construyir a finales del sieglu XVII. La Capiya del Sagrariu ye bien interesante, con azulexos de la dómina. Na actualidá tien un órganu recuperando, asina'l perdíu na Guerra Civil Española.
Ermita de San Vicente Ferrer (S. XVII): na plaza San Vicente. Construyida de xuru sobre una antigua mezquita musulmana.

Ermita de La Sagrada Familia (S. XVIII): na paraxa de San José. Al pie d'ella atopaba un ermitorio, güei convertíu nun Centru d'Información y esposiciones.
Ermita de San Antonio (finales del S. XVII): na partida San Antonio. Añalmente recibe una romería'l día de la fiesta del santu.
Ermita de La nuesa Señora del Rosario: nel barriu del Rosario, na parte central d'unu de los cascos históricos. Ye una de les ermites más antigües de la Ciudá. Restaurada apocayá.
Ilesia del Santu Ángel Custodio. Asitiada na Plaza del Ángel, d'estilu neoclásicu. s. XVII - XVIII.

Monumentos civiles

Torre de Benizahat: na cai La nuesa Señora de l'Asunción. La única torre esistente na actualidá, nel interior del cascu urbanu. Foi construyida nel sieglu XII polos musulmanes.
Necrópolis Hispanu-Visigoda: asitiáu nel barriu La Unión. Necrópolis apocayá escavada. Topáronse ocho fosa colos restos de 66 individuos, pertenecientes a los sieglos VI y VII d. C.
Ciudá Ibérica de la Punta d'Orleil: na partida La Punta. Restos d'una ciudá, que la so denominación antigua nun pudo ser identificada. Foi escavada en parte. Restos de dos grandes edificios públicos de piedra tallada y de cuatro files de muralles pertenecientes a diverses dómines.
Conxuntu d'Aguaduchos de San José y Alcudia: alcontráu na carretera de San José, a la fin del cascu urbanu. Constitúin, dempués del ríu soterrañu San José, el llugar d'interés más importante del conceyu. L'acueductu de San José foi construyíu en dómina romana y utilizáu hasta mediaos del presente sieglu. Sufrió diversos arreglos na dómina medieval. Atópase completu dende'l so orixe, na "Fonte de San José", anque amazcaráu en parte por construcciones modernes. Al pie de él, otru acueductu de dómina medieval, que forma un conxuntu hídricu que mueve dos molinos allegantes.
Castillo d'Uxó, sobre'l visu del monte noguero a más de 400 m. sobre'l nivel del mar. Data del sieglu X, construyíu polos árabes mientres la so ocupación. Trátase d'una fortificación de grandes dimensiones y tuvo na so dómina gran importancia pola so estratéxica situación nes ultímas estribaciones de la sierra d'Espadán controlando la llanura y el tráficu pirata nes mariñes. Anguaño atópase n'estáu de ruina progresiva anque se caltienen llenzos de muralles, parte baxa de la torre del homenaxe, dependencies y dellos barcales según los basamentos del pobláu qu'habitaba so la muralla baxa.
Torre de la Casota, atopar al norte de la ciudá pasando'l barriu Carbonaire, nel encruz de los caminos que van a la fonte del Nogueret (o Anoueret) y el de l'Horteta que direcciona a la sienda del castiellu. S. XI. de planta cuadrada, ta en ruines anque entá puede apreciase n'unu de los sos murios el so altor casi completu.
Torre de la Torrassa, na partida de la Torrassa xunto a la rotonda qu'enllaza cola autovía A7 y la carretera escontra la Vilavella. tratar d'una torre vigía de planta cuadrada. Solo caltiénense parte de dos de les sos parés yá bien deterioraes y un barcal.
Pobláu ibéricu de San José, xunto a la ermita de la Sagrada Familia, sobre'l covarón de San José, entá s'aprecien los basamientos de cases y de la so muralla parcialmente.

Llugares d'interés

Les Cueves de San José. Un covarón pola que trescurre'l ríu San José, de 2.750 m de llargor con posibilidá d'algamar los 4 o 5 km, lo cual asitiar dientro del Catálogu Mundial de Grandes Cuévanos. Ye una maravía indescribible, pos nella combinen les formes caprichoses de la naturaleza con un cuidáu llume artificial pa construyir un mundu de fantasía nel que la lluz, les formes y el color adquieren la so máxima espresión.

L'interior del covarón tamién foi utilizáu mientres la Prehistoria por grupos humanos pa establecer el so hábitat.

Les últimes escavaciones arqueolóxiques efectuaes dieron como resultáu l'afayu d'un xacimientu con una cronoloxía cimera a los 15.000 años. Asina mesmu hanse topáu pintures rupestres d'estilu esquemáticu, qu'adquieren gran valor por tratase de la única amuesa d'esti arte na contorna de la Plana Baxa.

El ríu soterrañu constitúi un curiosu natural únicu pol so navegabilidad y pola so guapura. Dende'l sieglu XVIII conocen estudios sobre la zona referentes a formaciones vexetales bien pocu frecuentes, especies reinales y xeoloxía escepcional na que puede apreciase el ríu soterrañu navegable más llargu d'Europa, y coles mesmes la Cueva valenciana de mayor percorríu.

A la entrada de la cueva, en que la so parte izquierda pueden reparase dos grupos de pintures rupestres, atopamos un corredor flanqueado por bloques onde s'atopa'l xacimientu arqueolóxicu en procesu d'escavación. Llegaos al cai, y derrompiendo les agües curso enriba, vamos contemplar la "Sala de los Esperteyos", con una amplia sablera de sable. Un curtiu pasadizo desagua n'otra sala, en que'l so empiezu topar el llagu de Diana, de gran fondura. Más palantre, el Pasu de los Sifones fainos algamar el Llagu azul, de 12 m de fondura. A partir d'equí'l cursu del ríu ye más accidentáu. Tres el llagu del Diañu aportar a les Cañaes, amplios gravases que formen sableres.

Fonte de la nogueret.

Fiestes

Celebren les sos fiestes patronales n'abril y n'ochobre. Les primeres nel añu son les Fiestes patronales de San Vicente Ferrer, onde destaca la famosa "Feria agrícola, de maquinaria y comercial" qu'atrai a visitantes de tola provincia; les segundes, son les fiestes de la Sagrada Familia y el Santísimu Cristu, que tamién atraen a munchos turistes pola feria medieval que realicen n'ochobre y tamién poles sos guapes y numberoses procesiones. Dambes tán declaraes fiestes d'interés turísticu nacional y combinen la tradición taurina de los "encierres" ("bous al carrer") col sentimientu relixosu que dio orixe a les mesmes, pero ente dambes feches hai hasta 22 fiestes de barriu ente les que s'atopen:

Les fiestes mayores de la ciudá completar cola Selmana Popular Taurina de les Peñes en fiestes, onde les 50 peñes de la ciudá esfruten d'una selmana cargada d'actos lúdicos y sobremanera taurinos; y les Falles de San José, de gran participación popular y cola so Xunta Local Fallera y los sos seis comisiones falleras como protagonistes:

Falla Pensat i fet
Falla L'ambient
Falla La que faltava
Falla les llimeres
Falla Sud-oest
Falla Corts valencianes - Polígon III *

Falla Ja Estem Tots

Gastronomía

Les traces fundamentales de la cocina vallera son los mesmos que los de la valenciana. Asina, la paella ye un platu que se guisa en toles cases de la ciudá. Sicasí, esisten dellos guisos bien carauterísticos d'esta llocalidá. Ente ellos destaquen:

'Coques de tomate o de verdura y barrets'. Les "coques de tomate o de verdura" xunto colos "barrets" son una típica comida fría pa ocasiones festives.
Arroz empedrado. Platu de cazadores que se guisa con carne de gochu, arroz, fabes esmagayaes y carne de caza, especialmente de coneyu, llebre y perdiz.
Manjóvenes. Una pasta bien llixero d'orixe musulmán
Panets. Preparaos con figos y almendres, prensados nunos moldes fabricaos al efeuto.
Arroz al fornu. Un platu bien tradicional, constituyíu por: costielles, butifarres, garbanzos, tomate, y arroz. Hai xente qu'añade más coses.

Política

Alcaldes dende les eleiciones de 1979
Llexislatura	Nome	Partíu
1979-1983	Pedro Navarro Lereu Vicente Zaragoza Michavila	PCE
1983-1987	Vicente Zaragoza Michavila	PCE / PTE-UC
1987-1991	Vicente Zaragoza Michavila	PTE-UC
1991-1995	Ernest Fenollosa Ten	PSPV-PSOE
1995-1999	Vicent Aparici Moya	PP
1999-2003	Vicent Aparici Moya	PP
2003-2007	Josep Tur i Rubio	PSPV-PSOE
2007-2011	Isabel Bonig Trigueros	PP
2011-2015	Isabel Bonig Trigueros Óscar Clavell López (Dende 2011)	PP
2015-2019	Tania Baños Martos	PSPV-PSOE
2019-2023	n/d	n/d
2023-	n/d	n/d

Resultaos Eleiciones Municipales de 2015 en La Vall d'Uixó.^[8]
Partíu políticu	2015
Partíu políticu	%	Conceyales
Partíu Popular (PP)	34,61	8
Partit Socialista del País Valencià (PSPV-PSOE)	26,3	6
Esquerra Unida del País Valencià (EUPV)	13,23	3
Compromís	9,23	2
Som La Vall	7,78	1
Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía Ciudadanos (C's)	6,26	1