Ye bastante conocida la lleenda qu'atribúi'l nome de Mundaka a la espresión llatinamunda aqua (agua llimpio). Esta lleenda apaez na Crónica de Vizcaya escrita por Lope García de Salazar nel sieglu XV. Según esta hestoria aportó a la mariña de Mundaka un navío procedente d'Escocia que llevaba una princesa que fuera desterrada de la so tierra. Los escoceses llamaron na so llingua llatina (sic) al llugar Munda aqua yá que atoparon una fonte d'agua bien llimpia qu'oldeaba coles turbies agües de la ría d'Urdaibai. Esta princesa tendría un fíu que aportaría a llamáu Jaun Zuria y a convertise, según la lleenda, nel primer Señor de Vizcaya. Por aciu esta lleenda esplicaríase amás por qué Mundaka ocupaba'l primer puestu ente les anteiglesias de Vizcaya.
Al marxe d'esplicaciones llexendaries, la etimoloxía de Mundaka ye incierta. La primer mención escrita de Mundaka data de 1070 y la llapada Mondaka.
Ego Mome Nunnuç placuit in animis meis mitto in Sancti Johannis de Orioli de Aragone unu monesteriu in Bickaga (Vizcaga) in locum quae dicitur Mondaka (Mondacha)
Dalgunos buscaron nel nome del pueblu un orixe nórdicu, rellacionáu cola probable presencia d'un asentamientu medieval viquingu na zona. Asina en danésmund significa boca y "haka" significa "cabu" Mundaka atópase precisamente na mesma boca de la ría del ríu Oka.
Otros rellacionen Mundaka con un stock de topónimos vascos con terminación -aka, -eka, -ika, especialmente abondosos en Vizcaya y que podríen tar rellacionaos col sufixu celta-llatín -aka. De ser ciertu esti orixe, el nome sería muncho más antiguu y podría remontase a una dómina na que Vizcaya pudo tar poblada por población celta.
Tradicionalmente el topónimu escribióse como Mundaka, pero na actualidá escríbese más davezu como Mundaka, que ye una adautación a les modernes regles d'ortografía del euskera. Mundaka suelse considerar el nome formal en castellán y Mundaka n'euskera. Dende 1982 el nome oficial del conceyu ye Mundaka. La nueva denominación foi publicada nel BOE en 1989.
El xentiliciu ye mundaqués/a en castellán y mundakarra n'euskera.
Mundaka, al igual que Munitibar (Munditibar), tienen el raigañu Munio, Mundio (Muniozguren, Munitiz) que significa llomba, pandiella. Aka ye sufixu conocíu como cuesta, fastera, como tamién ye Ika y Eka. Y viendo onde s'alluga Mundaka el so nome ye bien lóxicu: fastera del ribazu o la llomba.
Nótese la semeyanza de Mundi y Mendi, tanto como una llomba y un monte.
Xeografía física
Vista xeneral.
Mundaka llinda al oeste cola villa de Bermeo, al sur con Pedernales, y al este y norte col mar Cantábricu. Frente a les sos mariñes ta asitiada la isla de Ízaro (Bermeo) y l'estensu arenal de Laida. El términu municipal concéntrase alredor del puertu, a los pies del altu de Betrocol y el monte Katillotxu (337 m).
En dómina braniza, un ferry comunica la llocalidá cola sablera de Laida.
Población
La zona tuvo poblada dende'l Paleolíticu inferior, como atestigüen les cueves de Santimamiñe na otra vera de la ría y xacimientos atopaos en Portuondo.
Especular cola llegada a la parte de viquingos, lo que según dellos autores xustificaría la presencia de tipos rubios de güeyos azules na mariña vizcaina, a diferencia del tipu vascu del interior. Anton Erkoreka afirma la so presencia nel sieglu IX basándose nes cróniques árabes, rellatos medievales y otros datos antropolóxicos, ente que Jon Juaristi cree qu'en realidá fueron unos exiliaos saxones destronaos polos viquingos.
Primero que ellos llegaron los romanos, atraíos pol mármol de Ereño y de que la so presencia atestigua un ramal de la calzada romana de Valmaseda que llegaba hasta Bermeo.
Dende'l primer censu del que se tien noticia hasta la primer década del sieglu XX, la población amontar hasta algamar los 2284 habitantes en 1910, con distintos altibaxos debíos a diversos avatares de la dómina. Na década de los 50, la población baxara yá hasta los 1500 habitantes, estabilizándose los censos socesivos en redol a 1650 habitantes. A partir de 1990 la llocalidá amuesa un llixeru enclín positivu.
Gobierno
El poder municipal mientres subsistió'l Fueru foi exercíu polos habitantes, únicos a quien competía aprobar les ordenances, usos y costumes poles qu'habíen de gobernase, en razón de la so naturaleza de anteiglesia, y ensin necesidá de sometese a los términos de concesión de la carta puebla, como asocedía a les villes. Asina, tolos mundaqueses, incluyendo les viudes cabeza de familia que teníen votu, axuntar n'asamblea xeneral o cruz parada p'algamar los sos alcuerdos, presidiendo'l Fiel Rexidor. Ente les facultaes del Fiel taba la representación de la anteiglesia nes Xuntes Xenerales de Vizcaya, hasta que por cuenta de la abolición del fueru en 1876, éstes dexaron d'axuntase. A partir d'entós el cargu conocióse como Alcalde. Dende la transición gobierna'l Partíu Nacionalista Vascu'l Conceyu, con mayoría absoluta.
Paru: En 1999 había 58 persones inscrites nel INEM, lo que suponía un amenorgamientu del 34% respectu al añu anterior.
Sector primariu: El pueblu dedicóse fundamentalmente a la pesca y al comerciu marítimu dende l'antigüedá, siendo sede d'una importante cofradería de pescadores. Anguaño, l'actividá pesquera unvió notablemente, nun quedando apenes pescadores.
Sector secundariu: La tradición industrial de la llocalidá ye inesistente, cola esceición d'un estelleru, que los sos terrenales destinar a la construcción de viviendes a finales del sieglu XX. Nel añu 2002 instalóse una industria conservero en terrenales mundaqueses xunto al puertu de Bermeo. Nel añu 2003, inauguróse'l polígonu Lamiaran, con 30.732 m² de suelu industrial.
Sector terciariu: Anguaño ye'l motor principal de la economía mundaquesa, principalmente pel branu, cuando la población llega a quintuplicase. Mundaka cunta con dos docenes de chigres, 8 restoranes y 3 hoteles, según un camping de 1ª categoría con bungalows. La dómina braniza enllargar mientres la seronda cola llegada de los prauticantes del surf.
Historia
L'orixe de Mundaka ye desconocíu, lo que dio pie a que se-y atribuyeren fundaciones basaes en fábules y lleendes, como la presencia de Tubal, nietu de Noé, en Vizcaya.
L'antigüedá de los asentamientos na zona queda atestiguada pol fechu de que nes Xuntes Xenerales de Vizcaya correspondiera al apoderáu de Mundaka la entrega de los sos poderes de primeres, siguíu de Pedernales, el so anteiglesia vecina, recayendo ente les villes dichu honor nel apoderáu de Bermeo. Sicasí, nun ye ciertu que Mundaka ocupara'l primer sillón de les Xuntes Xenerales, como comúnmente créese, yá que nun esistíen asientos determinaos nin orde de puestos, ocupando cada apoderáu aquél que más-y prestara.
Ente les primeres noticies que se tienen de Mundaka ta la esistencia del palaciu de Altamira, onde paez qu'a finales del sieglu XI vivió la infanta d'Escocia, madre de Jaun Zuria (Señor Blanco, pola so rubiu melota), primer señor de Vizcaya.
Jaime de Anesagasti y Llapaes, IV Obispu de Campeche (Méxicu) en 1910. Nació en Mundaka el 23 de mayu de 1863, fíu de D. Miguel Antonio de Anesagasti y Llapaes (natural de Mundaka) y Doña María Antonia Margarita de Jesús Llames Santoscoy (natural de Guadalaxara, Méxicu). Morrió en Campeche el 3 d'ochobre de 1910.
Biblioteca, antiguu hospital de pelegrinos del camín de Santiago, percorríu por aquellos que desembarcaben en Bermeo.
Ermita de Santa Catalina, del sieglu XIX, asitiada na península que lleva'l so nome, y les muralla que la arrodien, restos d'un fortín del sieglu XIX.
Ilesia de Santa María. Asitiada na talaya, de llombu al mar. La so construcción, empecipiada n'estilu románicu nel sieglu X, da llugar a una nueva planta gótica nel sieglu XVI, dempués de la so destrucción. El so interior ye d'induldable valor artísticu. D'una nave y tres tramos iguales, con portada de xuru neoclásica, y torre neogótica del sieglu XIX.
Asitiada nel estremu norte de la Reserva de la Biosfera de Urdaibai, la llocalidá cunta con dos escepcionales miradores nel altu de Portuondo y na talaya del pueblu, dende los que pueden apreciase los arenales y la desaguada de la ría de Mundaka, y ye puntu de partida del senderu que remonta la ría hasta Gernika.
Práutica deportiva
Surf. La fola de Mundaka ta considerada una de les meyores izquierdes del mundu, con un llargor que puede algamar los 400 m. La llocalidá recibe na seronda ya iviernu la visita de numberosos prauticantes d'esti deporte, procedentes de los llugares más remotos del mundu. Dende l'añu 1998 hasta 2009 celebrar na localidá'l Billabong Pro Mundaka, prueba puntuable pal ASP World Tour.[9]
23 de xunu - Solsticiu de branu o Sanjuanada, foguera y quema de la bruxa cumpliendo ancestrales ritos anteriores al cristianismu al son del txistu. Son tradición el llanzamientu de papeles, nos que se formuló dalgún deséu, y el saltu sobre la foguera.
Últimu fin de selmana d'agostu - Euskal Jaia (Fiesta Vasca): Traxes típicos, mercáu d'artesanía, música, exhibiciones de deporte rural vascu (Herri-kirolak), pelota vasca, etc.
