El 'yelsu', como material de construcción, ye un productu ellaboráu a partir d'un mineral natural denomináu igualmente yelsu o aljez (sulfatu de calciu dihidrato: CASU4·2H2O), por aciu deshidratación, qu'una vegada amasáu con agua, pue ser utilizáu direutamente. Puede añadíse-y otres sustancies químiques pa modificar les sos carauterístiques de cuayáu, resistencia, adherencia, retención d'agua y densidá.
Tamién, emplegar pa la ellaboración de materiales prefabricaos. El yelsu, como productu industrial, ye sulfatu de calciu hemihidrato (CASU4·½H2O), tamién llamáu vulgarmente "yelsu cocíu". Comercialízase molíu, en forma de polvu. Una variedá de yelsu, denomada alabastru, utilízase profusamente, pola so facilidá de talláu, pa ellaborar pequeñes vasíes, estauínes y otros instrumentos.
Historia del usu
El yelsu ye unu de los más antiguos materiales emplegáu en construcción. Nel periodu Neolíticu, cola sedentarización, empezó a ellaborase yelsu xamuscando aljez, y a utilizalo pa xunir les pieces de mampostería, sellar les xuntes de los murios y pa revistir los panales de les viviendes, sustituyendo al morteru de folla. En Çatal Hüyük, mientres el mileniu IX e. C., atopamos guarníos de yelsu y cal, con restos de pintures al frescu. Na antigua Xericó, nel mileniu VI e. C., usóse yelsu moldiáu.
Nel Antiguu Exiptu, mientres el tercer mileniu e.C., emplegóse yelsu pa sellar les xuntes de los bloques de la Gran Pirámide de Guiza, y n'ensame de tumbes como revestimiento y soporte de baxorrelieves pintaos. El palaciu de Cnosos contién revestimientos y suelos ellaboraos con yelsu.
L'escritor griegu Teofrasto, nel so tratáu sobre la piedra, describe'l yelsu (gipsos), los sos xacimientos y les maneres d'emplegu como llucíu y pa ornamentación. Tamién escribieron sobre les aplicaciones del yelsu Catón y Columela. Pliniu'l Vieyu describió'l so usu con gran detalle. Vitruvio, arquiteutu y tratadista romanu, nos sos Diez llibros sobre arquiteutura, describe'l yelsu (gypsum), anque los romanos emplegaron de normal morteros de cal y cementos naturales.
Los Sasánidas utilizaron profusamente el yelsu n'albañilería. Los Omeyes dexaron muestres del so emplegu nos sos alcázares sirios, como revestimiento ya inclusive n'arcos prefabricaos.
La cultura musulmana espublizó n'España l'emplegu del yelsu, llargamente adoptada nel valle del Ebro y sur d'Aragón, dexando formoses muestres del so emplegu decorativu nel arte de les zones d'Aragón, Toledo, Granada y Sevilla.
Mientres la Edá Media, principalmente na rexón de París, emplegóse'l yelsu en revestimientos, forxaos y tabiques. Nel Renacimientu pa decoración. Mientres el periodu Barrocu foi bien utilizáu'l estuco de yelsu ornamental y la téunica del staff, bien emplegada nel Rococó.
Ellaboración
Estáu natural
N'estáu natural el aljez, piedra de yelsu o yelsu crudu, contién 79,07 % de sulfatu de calciu anhidro y 20,93 % d'agua y ye consideráu una roca sedimentaria, incolora o blanca n'estáu puru, sicasí, xeneralmente presenta impureces que-y confieren variaes coloraciones, ente les qu'atopamos el magre, óxidu de fierro, xil, caliar, vermiculita, etc.
Na naturaleza atopa l'anhidrita o karstenita, sulfatu cálcicu, CASU4, presentando una estructura compacta y sacaroidea, qu'absuerbe rápido l'agua, causando una medría nel so volume hasta de 30 % o 50 %, siendo'l pesu específicu 2,9 y la so durez ye de 2 na escala de Mohs.
Tamién puede atopase nel estáu natural la bassanita, sulfatu cálcicu hemihidratado, CASU4·½H2O, anque ye raramente posible, por ser más inestable.
Proceso
El yelsu natural, o sulfatu cálcicu bihidrato CASU4·2H2O, ta compuestu por sulfatu de calciu con dos molécules d'agua d'hidratación.
Si aumenta la temperatura hasta llograr el desprendimientu total d'agua, fuertemente combinada, llograr mientres el procesu distintos yelsos emplegaos en construcción, los qu'acordies coles temperatures crecientes de deshidratación pueden ser:
Temperatura ordinario: piedra de yelsu, o sulfatu de calciu bihidrato: CASU4· 2H2O.
107 °C: formación de sulfatu de calciu hemihidrato: CASU4·½H2O.
107–200 °C: desecación del hemihidrato, con cuayáu más rápidu que l'anterior: yelsu comercial pa estuco.
200–300 °C: yelsu con llixera residuu d'agua, de cuayáu perlentu y de gran resistencia.
300–400 °C: yelsu de cuayáu aparentemente rápido, pero de bien baxa resistencia.
500–700 °C: yelsu Anhidro o extra cocíu, de cuayáu perlentu o nulu: yelsu muertu.
750–800 °C: empieza a formase'l yelsu hidráulicu.
800–1000 °C: yelsu hidráulicu normal, o de pavimentu.
1000–1400 °C: yelsu hidráulicu con mayor proporción de cal llibre y cuayáu más rápidu.
Usos
El yelsu utilízase profusamente en construcción como pastia para guarníos, llucíos y revoques; como pastia d'agarre y de xuntes. Tamién s'utiliza pa llograr estucados y na preparación de superficies de soporte pa la pintura artística al frescu.
Prefabricáu, como paneles de yelsu (Dry Wall o Sheet rock) pa tabiques, y escayolados pa techos.
Úsase como aislante térmicu, pos el yelsu ye mal conductor del calor y la electricidá.
Pa iguar moldes de dentames, en Odontoloxía. Pa usos quirúrxicos en forma de férula pa inmovilizar un güesu y facilitar la rexeneración ósea nuna quebra.
Nos moldes utilizaos pa preparación y reproducción d'escultures.
P'ameyorar les tierres agrícoles, pos la so composición química, rica en azufre y calciu, fai del yelsu un elementu de gran valor como fertilizante y tamién na correición de suelos, anque nesti casu emplega'l mineral pulverizáu y ensin cuayar por que los sos componentes puedan esvalixase nel terrén.
Coles mesmes, una de les aplicaciones más recién del yelsu ye la "remediación ambiental" en suelos, esto ye, la eliminación d'elementos contaminantes de los mesmos, especialmente metales pesaos.
Ayuda a sustitituir el sodiu por calciu y dexa que'l sodiu drene y nun afecte a les plantes. Ameyora la estructura del terrén y apurre calciu ensin aumentar el pH, como fadría la cal.
De la mesma forma, el polvu de yelsu crudu emplegar nos procesos de producción del cementu Portland, onde actúa como elementu retardador del cuayáu.
Tamién s'usa como material fundente na industria, so temperatures cimeres a los 4000 °C.
Yelsu agrícola
El yelsu agrícola ye un mineral común que puede utilizase como enmienda y fertilizante. La so composición varia de 17-20 % de Calciu (Ca) y de 14-18 % d'azufre (S). Nel suelu, los productos finales de la disolución del yelsu son Ca2+ y SO42-, que participen nes reacciones d'intercambiu catiónico y aniónico, formación de complexos iónicos y precipitaos. Ye importante mentar qu'esti compuestu nun modificar el pH del suelu yá que'l so valor neutralizante ye cero, pero ta perbién documentáu los beneficios que tien nel raigañu, por cuenta de qu'ameyora l'ambiente radicular, dexando la fayadiza crecedera y desenvolvimientu de los raigaños de les plantes.
Tipos de yelsu en construcción
Los yelsos de construcción pueden clasificase en:
Artesanales, tradicionales o multi-fases
El yelsu negru ye'l productu que contién más impureces, de granu gruesu, color gris, y col que se da una primer capa de llucíu.
El yelsu blancu con poques impureces, de granu finu, color blancu, que s'usa principalmente pal llucíu más esterior, d'acabáu.
El yelsu coloráu, bien apreciáu en restauración, que presenta esi color acoloratáu por cuenta de les impureces d'otros minerales.
Industriales o de fornu mecánicu
Yelsu de construcción (bifase)
Gruesu **
Finu *
Escayola, que ye un yelsu de más calidá y granu más finu, con pureza mayor del 90 %.
Con aditivo
Yeso controláu de construcción Gruesu **
Finu *
Yelsos finos especiales
Yelsu controláu allixeráu *
Yelsu d'alta durez superficial
Yelsu de proyeición mecánica *
Yelsu allixeráu de proyeición mecánica *
Yeso-cola y adesivos.
Establecíos na Norma RY-85
Esta Norma española establez tipos de yelsu, constitución, resistencia y usos.
Yelsu Gruesu de Construcción, designáu YG
Constituyíu fundamentalmente por sulfatu de calciu semihidrato y anhidrita II artificial[1] cola posible incorporación d'aditivos reguladores del cuayáu.
Usu
:
Pa pasta d'agarre na execución de tabicados en revestimientos interiores y como conglomerante auxiliar n'obra.
Yelsu Finu de Construcción, designáu YF
Constituyíu fundamentalmente por sulfatu de calciu semihidrato y anhidrita II artificial cola posible incorporación d'aditivos reguladores del cuayáu.
Usu
:
Pa llucíos, refilos o blanqueos sobre revestimientos interiores (guarníos o enfoscaos)
Yelsu de Prefabricaos, designáu YP
Constituyíu fundamentalmente por sulfatu de calciu semihidrato y anhidrita II artificial con mayor pureza y resistencia que los yelsos de construcción YG y YF
Usu
:
Pa la execución d'elementos prefabricaos pa tabiques.
Escayola, designada Y-30
Constituyida fundamentalmente por sulfatu de calciu semihidrato cola posible incorporación d'aditivos reguladores del cuayáu con una resistencia mínima a flexotracción de 30 kp/cm²
Usu
:
Na execución d'elementos prefabricaos pa tabiques y techos.
Escayola Especial, designada Y-35
Constituyida fundamentalmente por sulfatu de calciu semihidrato cola posible incorporación d'aditivos reguladores del cuayáu con una resistencia mínima a flexotracción de 35 kp/cm²
Usu
:
en trabayos de decoración, na execución d'elementos prefabricaos pa techos y na puesta n'obra d'estos elementos.
Usu odontolóxicu
Yelsu Corriente o Tipu I
Ye'l más débil de los yelsos, debíu al tamañu y forma de les sos partícules. Xenérase caleciendo en fornu abiertu a más de 100 °C. Ye'l que precisa más cantidá d'agua, y por lo mesmo ye más porosu y débil. Enantes usábase para tomar d'impresiones en pacientes edéntulos, pero foi reemplazáu por materiales menos ríxidos como los hidrocoloides y elastomeros. Esti yelsu utilízase principalmente como impresión final(impresión de llavadura) pa la fabricación de prótesis completes.
Yelsu París o Tipu II
Ye un pocu más compactu y duru que'l Tipu I. Xenérase enfornando en autoclave zarráu a 128 °C. Les sos partícules son más pequeñes y regulares que'l tipu I, por lo mesmo, menos porosu y fráxil. Tamién llamáu "Taller" o Hemihidrato Beta. Ye'l más utilizáu n'odontoloxía, utilizar pa realizar montaxes n'articulador y pa realizar los enmuflados de cocción na confección de prótesis.
Yelsu Extraduro
Tipu III o Piedra
Calecer a más de 125 °C, so presión y en presencia de vapor. Ye entá más duru que'l tipu II, con partícules más regulares y fines, polo que precisa menos agua pa cuayar. Ye muncho menos porosu que los otros dos, menos fráxil, polo que s'usa pa modelos preliminares d'estudiu. Tamién ye llamáu Hemihidrato Alfa.
Tipu IV o Densita
Ye igual al yelsu tipu III, pero amiéstense-y delles resines que-y ameyoren carauterístiques como porosidá, porcentaxe d'absorción d'agua, etc. Utilizar pa trabayar direutamente nél y pa la realización de troqueles. Les sos partícules más fines otorgar una meyor precisión nel copiáu de superficies. L'agua de cristalización ye esaniciada ferviendo'l mineral nuna solución de Cloruru de Calciu (CaCl) al 30 %. Darréu'l CaCl ye esaniciáu con agua a 100 °C. Nun se produz Dihidrato yá que a esta temparatura la solubilidá ye cero.
Tipu V o Sintéticu
Ye'l más duru de toos con un porcentaxe resinosu alto, les sos carauterístiques son óptimas, esto ye, altamente duru y resistente, nun ye porosu y nun absuerbe muncha agua. Ye'l más resistente de toos, pero'l so altu costu llinda'l so usu a la realización de modelos d'exhibición.
.jpg)
