Boja kose

Pigmentacija

Boja kose je određena pigmentacijom folikula dlake, koju uvjetuju dva tipa melanina: eumelanin i feomelanin. Jednostavno rečeno: više eumelanina – tamnija kosa; manje eumelanina – svjetlija kosa. Nivo melanina tokom vremena može varirati individualno, kada folikuli mogu imati više od jedne boje.

Glavni determinator boje očiju, kose, kože i svih ostalih pigmentiranih struktura i organa ljudskog organizma je melanin, dok modificirajruće i specijalne kolorne efekte daju melanoid, karoten i srodne supstamce. Boja kose primarno zavisi od prisustva i količine pomenutih pigmenata, ali i od njihovog kvantitativnog odnosa sa prisutnim zrakom u srži i kori dlake. Različitim kombiniranjem količine pigmenata i zraka, nastaju sve osnovne kategorije boje kose i njihove specifične nijanse. Najviše melanina ima u crnoj kosi, u smeđoj ga je manje, u svijetloplavoj najmanje, dok ga u bijeloj uopće nema. Bjelina sijedih vlasi, ustvari, potiče od povećanog sadržaja vazduna, koji se nalazi ne samo u njihovoj srži, nego i u kori. Prema tome, prirodna boja kose koja se u našem najširem (pa i znanstvenom) rječniku označava kao “plava”, naravno, ne potiče od plavog pigmenta. Njene različite nijanse, od “svijetlotplave” do “tamnoplave”, određene su prisustvom odgovarajućih količina razblaženog (žućkastog) melanina. Suglasno tome, niz nijansi smeđe kose (od svijetlosmeđe do tamnosmeđe) uvjetovano je srazmjerno većim depozitima ovog pigmenta, dok je pojava crne kose posljedica ekstremno velikih količina melaninskih zrnaca u srži i kori dlake. Specijalne varijante boje kose (crvena ili riđa i dr.) određene su prisustvom odgovarajućih pigmenata.

Osobenosti pigmentacije osnovnih kategorija boje kose
Boja kose	Pigmentacija
Bijela	–
Plava / blond	Razblaženi (žućkasti) melanin (pretežno feomelanin)
Crvena / riđa	Crveni pigmenti – karotenoidi difuzno raspršeni sa melaninom
Smeđa	Jaki depoziti melanina
Crna	Ekstremno jaki depoziti melanina

Bijela

Plava

Tamnoplava

Crvena

Crvenosmeđa

Svijetlosmeđa

Smeđa

Tamnosmeđa

Crna

Genetička kontrola

Intenzitet i kvalitet pigmentacije kose u najvećoj mjeri su genetički određeni, dok neki činioci vanjske i unutrašnje sredine onganizma, u kojoj se ostvaruju nasljedne predispozicije ovog svojstva, mogu samo u nijansama modificirati njihovo fenotipsko ispoljavanje. Stvarnu disitribuciju boje kose u potomstvu mogućih roditeljskih komibinacija, po ovom svojstvu, pokušavalo je objasniti nekoliko hipoteza o njegovoj genetičkoj kontroli. Prema prvoj, boju kose određuje serija od pet glavnih alela jednog genskog lokusa, čiju interakciju karakterizira opadajuća dominantnost (>) fenotipova, u smjeru: crna>smeđa>crvena>plava>albino. Druga hipoteza počiva na mogućnosti da glavninu boje kose kontroliraju geni sa dva lokusa. Jedan od njih je odgovoran za produkciju melanina (crna>smeđa>plava>albino), a drugi za sintezu crvenog pigmenta, pri čemu je njegovo prisustvo dominantna, a odsustvo recesivna fenotipska oznaka. Ova pretpostavka također podrazumijeva da efekti alela prvog lokusa koji kodiraju sintezu većih količina pigmenta (u crnoj i smeđoj kosi) maskiraju produkte funkcionalnog alela drugog lokusa (crveni pigment).^[1]

Kao i kod nasljeđivanja boje očiju, kože i ostalih pigmentiranih kompleksija ljudsko tijela, savremena gebetika i boju kose svrstava u poligenska svojstva, sa još uvijek nepoznatom brojnošću odgovarajućeg poligenskog kompleksa.

Uopćeno gledajući, dakle, kao i u genetici boje očiju, u procesima nasljeđivanja boje kose (prema obje pomenute varijante), aleli koji kontroliraju intenzivniju pigmentaciju fenotipski dominiraju nad manje funkcionalnim. To objašnjava pojavu da svjetlokose osobe ne mogu biti nosioci gena za tamniju kosu, dok se u braku dvoje tamnokosih (ako su heterozigotni) rađaju i potomci svijetle kose. Pojava tamne kose u potomstvu para svjetlokosih osoba relativno je rijetka, a objašnjava se nepotpunom probojnošću ili izražajnošću dominantnog alela kod jednog ili oba roditelja. U takvim slučajevima posebno je plastično ispoljavanje alelogena koji kontrolira produkciju crvenkastog pigmenta. Kada je u paru sa funkcionalnim alelom za tamnu (posebno crnu) kosu, njegovi efekti su potpuno prikriveni, ali u kombinacijama sa alelogenima za svjetlije nijanse učestvuje u komponiranju kestenjasto–crvenkastih, zlatasto–plavih, zlatasto–crvenih, jarko–crvenih i drugih tonova riđe kose. Inače, alel koji je odgovoran za sintezu crvenkastog pigmenta javlja se u svim rasnim skupinama, uključujući i negroidne, ali je kod tipično tamnokosih njegova aktivnost uočljiva samo u slučajevima smanjene ekspresivnosti alela za visoku produkciju melanina ili u odsustvu njihove probojnosti. Opća učestalost ovog alela u svjetskom stanovništvu je relativno niska, a prema nekim procjenama ukupna frekvencija jasno crvenih nijansi riđe kose iznosi tek oko 2%. Također može biti zanimljiva i pojava da je crvena kosa gotovo redovni “pratilac” nekih nasljednih sindroma i teških kožnih oboljenja.

Zapaženo je da pojedine varijante boje kose mogu biti učestalije asocirane sa etničkom pripadnošću. Tamno smeđa kosa je predominantna u vanevropskim skupinama. Nijanse boje kose, prema ustaljenoj praksi, određuju se upotrebom Fischer–Saller skale (imenovane po Eugenu Fischeru i Karlu Salleru). Široko je upotrebljavana u bioantropologiji i medicini.

Klasifikacija

Boja kose određuje se usporedbom sa "standardnom skalom boja kose" po Fišer - Zalerovim kriterijumima (Fischer, Saller, 1928). Ova skala sastoji se od 24 pramena kose, označena slovima od A do Y. Grupirani su u skupine prema boji kose:

A - potpuno svijetlo ili pepeljasto plava;
B - E - svijetlo plava;
F - L - plava;
M - O - tamno plava;
P - T - smeđa;
U - Y - smeđe-crna.

Dodatna skala sastoji se od šest crvenih tonova označenih rimskim brojevima:

I - IV - crvena;
V - VI - crveno-plava.

^[2]

Reference

^ Hadžiselimović R. (1996): Boja kose. Mala škola popularne humane genetike. Biološki list, 43: 24-26.
^ "Change in Hair Pigmentation in Children from Birth to 5 Years in a European Population (Longitudinal Study)". Forensic Science Communications. Pristupljeno 19. 3. 2014.