Stara Valvasorova karta iz 1689. s granicom Bosanskog pašaluka i Hrvatske
Bosanski pašaluk bio je osmanska pokrajina od 1580. do 1867. Kao najzapadnija pokrajina, obuhvatao je teritoriju današnje Bosne i Hercegovine, dijelove današnje Hrvatske i Crne Gore te dio današnje Srbije. Bio je poznat i kao Bosanski ejalet, Bosanski beglerbegluk ili Bosanski vilajet. Pašalukom je vladao begler-beg, kasnije valija, a poznat je bio kao bosanski paša.[1]
1683. godine je izbio Veliki turski rat koji je završio sa Karlovačkim mirom 1699. godine u kojem je Bosanski pašaluk izgubio svu Slavoniju (čitav Požeški i Pakrački sandžak) i Liku (čitav Lički sandžak), te velike dijelove Dalmacije (veći dio Kliškog i manji dio Hercegovačkog sandžaka). Tako da se smanjio broj sandžaka od osam na pet, a ukidanjem Bihaćkog sandžaka 1711. godine na četiri. Poslije Požarevačkog mira 1718. godine je Bosanski pašaluk izgubio znatne dijelove Zvorničkog i Bosanskog sandžaka. Otpao je pojas zemljišta širok 6 do 10 km od ušća Drine u Savu i Unom do Novog Grada, s tim i svu teritoriju zvorničkog sandžaka na desnoj strani Drine, ali je Bosanskom sandžaku tada priključen grad Užice sa okolinom iz smederevskog sandžaka. U hercegovačkom sandžaku su Bošnjaci izgubili Imotski s kotarom i grad Čačvinu, a dobili su Gabelu. Dubrovačka republika, sada susjed Mletačkoj republici, dobrovoljno ustupila Osmanlijskom Carstvu i s tim Bosanskom pašaluku Neum na sjeveru i Sutorinu na jugu ne želeći granicu sa najvećem protivnikom. Tako je Bosanski pašaluk zadržao dva izlaza na Jadransko more. Beogradskim mirom 1739. godine je Osmanlijsko Carstvo dobilo sve što je bilo izgubilo mirom 1718. godine osim grada Furjana, dok se stanje u Hercegovini nije promijenilo. Jedino teritorija na desnoj strani Drine nije priključena zvorničkom već smederevskom sandžaku, ali je Svištovskom mirom 1791. godine ponovo priključena zvorničkom sandžaku i s tim Bosanskom pašaluku, a Užice je vraćeno smederevskom sandžaku. 1756. ili 1757. godine Hercegovačkom sandžaku su priključeni kadiluci Podgorica i Crna Gora, koja su carskim fermanom izdvojeni iz Skadarskog sandžaka. Poslije Svištovskog mira 1791. godine je teritorija Bosanskog pašaluka opet smanjena zbog gubitka gradova Cetin, Lapac, Srb i pojas zemljišta ispod Plješivice i Plitvičkih jezera. Negdje poslije 1790. godine iz Bosanskog sandžaka izdvojena je Novopazarska oblast i pretvorena u zaseban Novopazarski sandžak.[1]
Za vrijeme Prvog srpskog ustanka (1804–1813) Bosanski pašaluk izgubio je nekoliko nahija Novopazarskog i Zvorničkog sandžaka, i to sav kadiluk Brvenik, dio kadiluka Starog vlaha, i podrinske nahije Jadar i Ptičar, Krupanj i Rađevinu, dakle, sve na desnoj strani Drine. Ti su predjeli ostali u sastavu Karađorđeve Srbije do privremenog sloma srpskog ustanka 1813. godine, ali su 1833. godine definitivno priključeni knez-Miloševoj Srbiji. Godine 1817. ukinut je Novopazarski sandžak, 1826. Kliški sandžak, a 1832. i Zvornički sandžak. Njihova teritorija je priključena Bosanskom sandžaku, pa je tako pašaluk bio sveden na dva sandžaka bosanski i hercegovački. Kako su opet u ovo doba bosanske valije uz bosanski pašaluk redovno dobivali i Hercegovački sandžak kao arpaluk, to je već tada de facto postojala samo jedna jedinstvena jedinica. Zbog otpora protiv općih reforama u Osmanlijskom Carstvu su one u Bosni tek provedene poslije ugušenja pokreta za autonomiju Bosne (1831–1832). Da bi što više razbili snage Gradaščevićog otpora protiv sultana i istim mahom zadovoljili svoga privrženika Ali-pašu Rizvanbegovića, Osmanlijska vlast je hercegovački sandžak 1833. godine izdvojila iz Bosanskog pašaluka i pretvorila u poseban ejalet i kao namjesnika Hercegovačkog pašaluka postavila Ali-pašu. 1835. godine su ukinute kapetanije i njihovi vojni redovi, a provedena je i nova administrativna podjela Bosne i Hercegovine na muselimluke koji su odgovarali srezovima i teritorijalno se podudarali sa kadilucima. Na njihovo čelo došli su muselimi, koje je postavljao i otpuštao valija po svojoj nadležnosti, a njihova vlast je bila ograničena na civilnu. To stanje je trajalo sve do doba Omera-paše Latasa (1850–1852), kada je poslije skršena posljednjih snaga bosanskih feudalaca (1851) Omer-paša izvršio temeljitu reorganizaciju političke uprave u Bosni i Hercegovini. On je izmijenio sve administrativne nazive iz klasičnog doba osmanlijskog feudalizma i zamijenio ih novim terminima. Bosanski i Hercegovački pašaluk bili su podijeljeni na kajmakamluke. Bosanski ejalet se dijelio na šest kajmakamluka: sarajevski, travnički, banjalučki, bihaćki, zvornički i novopazarski, a Hercegovački ejalet na tri: mostarski, trebinjski i pljevaljski. Kajmakamluci su nazvani po imenima svojih sjedišta, a jedino su kajmakamluci zvornički i novopazarski dobili nazive po imenima starih istoimenih sandžaka, a ne po glavnim gradovima Sjenica (novopazarski) i Donja Tuzla (zvornički). Julom 1865. godine je donesena uredba velikog veziraFuad-paše (1861–1866) o uređenju Bosanskog vilajeta, a provodio ih je Topal Šerif Osman-paša (1861–1869). Na čelu novog vilajeta se nalazio valija ili valipaša kojega je imenovala Visoka porta, ali on više nije mogao samovoljno upravljati pašalukom. Prava i dužnosti valije bila su taksativno utvrđena vilajetskom uredbom. Otada je postajalo Vilajetsko vijeće, čije zastupnike je biralo građanstvo, ali je izborno pravo bilo ograničeno vrlo visokim cenzusom, tako da je čitava provincija mogla da izabere svega 28 poslanika koje su se sastajale jedanput godišnje. Pored šerijatskih sudova su i uvedeni građanski sudovi. Kajmakamluci u Bosanskom pašaluku su pretvoreni u istoimene sandžake, a u Hercegovačkom su mostarski i trebinjski pretvoreni u jedan jedini Hercegovački sandžak, dok je pljevaljski kajmakamluk priključen Novopazarskom sandžaku. Tako je Bosanski pašaluk teritorijalno-administrativno donekle restauriran. Na čelu tih sedam sandžaka su se i dalje nalazile kajmakami, a poslije juna 1867. godine mutesarifi, kako su neki sandžak-bezi već od 17. vijeka često bili nezvanično nazvani. Sarajevskim kajmakamlukom odnosno sandžakom upravljao je sam valija Bosanskog vilajeta, kao što je i ranije paša upravljao Bosanskim sandžakom, ali je između 1865. i februara 1867, između jula 1869. i novembra 1871. i poslije 1872. godine postojao poseban sarajevski kajmakam odnosno mutesarif. Sarajevski sandžak bio je nazvan centralnom sandžakom kao što je ranije Bosanski sandžak bio nazvan paša-sandžak. Jula 1872. godine je izdvojen Novopazarski sandžak i sa Niškim sandžakom iz Rumelijskog vilajeta je osnovan poseban Novopazarski vilajet, ali je to stanje trajalo kratko i ponovo uvedeno ranije stanje. 2. februara 1877. godine je Novopazarski sandžak priključen Kosovskom vilajetu. Za vrijeme Hercegovačkog ustanka (1875–1878) je Gatački kadiluk u novembru 1875. godine pretvoren u poseban Gatački sandžak, a od ostatka Hercegovačkog sandžaka, kasnije nazvan Mostarski sandžak, i novog Gatačkog sandžaka je u decembru iste godine formiran poseban Hercegovački vilajet, ali je već 2. februara 1877. godine ukinut i vraćeno je ponovo staro stanje. Tako da se Bosanski vilajet prije Austro-ugarske okupacije 1878. godine sastavljao od šest sandžaka: Sarajevskog, Travničkog, Banjalučkog, Bihaćkog, Zvorničkog i Hercegovačkog sandžaka koja su poslije uspješne okupacije pretvoreni u okružja.[1] 1908. godine je Austro-Ugarska anektirala Bosnu i s tim je započela Aneksiona kriza.[2]
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.png)
.png)
