Manastir Hora

Manastir Hora (grčki: Ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Σωτῆρος ἐν τῇ Χώρᾳ), bila je bizantijska srednjovjekovna pravoslavna crkva, a danas se koristi kao džamija (turski: Kariye Müzesi). Nalazi se u naselju Edirnekapı zapadnom dijelu opštine (belediye) i gradskog okruga Fatih u historijskom dijelu Istanbula, Turska. U 16. vijeku, tokom osmanlijske vladavine, hrišćanska crkva pretvorena je u džamiju i bila je poznata kao Kariye džamija ili Ali Paša Kenise džamija. Od 1945. godine tokom sekularne vladavine u Turskoj ranije započete za vrijeme vladavine Kemala Ataturka postala je muzej,^[1] ali je ponovo pretvorena u džamiju 2020. godine po naredbi sadašnjeg turskog predsjednika Recepa Tayyipa Erdoğana.^[2] Unutrašnjost ove sakralne građevine prekrivena je nekim od najstarijih i najkvalitetnijih sačuvanih mozaika i fresaka iz vremena bizantijske umjetnosti tokom vladavine dinastije Paleolog.^[3] Freske i mozaici otkriveni su i restaurirani nakon što je nekadašnji pravoslavni manastir sekulariziran i pretvoren u muzej. Manastir Hora izgrađen je u stilu bizantijske arhitekture i uvršten je na listu historijskih područja Istanbula pod zaštitom UNESCO-a.^[1]

Prvobitni manastir iz 4. vijeka u kojem se nalazila crkva nalazio se izvan gradskih zidina Konstantinopolja. Doslovno prevedeno, puno ime crkve bilo je Crkva svetog Spasitelja u polju (grčki: ἡ κκκλησία τοῦ Ἁγίου Σωτῆρος ἐν τῇ Χώρᾳ). Posljednji dio grčkog imena Hora (χώρα), koji se odnosi na prvobitno mjesto izvan zidina (koje je car Konstantin Veliki dao da se sagrade) gdje se nalazio manastir, postao je skraćeno ime crkve. Čini se da je upravo ruralni karakter mjesta gdje se nalazio manastir, koje je bilo rijetko naseljeno čak i kroz duži vremenski period osmanlijske vladavine. najvjerovatnije morao imati simboličko i mistično značenje. Upravo to potvrđuju mozaici u narteksu, kao i zebur (Davidovi Psalmi: Psalm 116) u kojima je Hrist opisan kao zemlja živih i vječna nagrada vjernicima na nebu (ἡ Χώρα τῶν ζώντων), a Sveta Marija, Isusova majka kao Spasiteljica neobuzdanih (ἡ Χώρα τοῦ Ἀχωρήτου).^[1][4]

Rana historija manastira Hora djelimično je nejasna zbog mnogih protvrječnosti u izvorima. Prema jednoj legendi, mošti patrijarha Babile od Antiohije nalazile su se na mjestu današnjeg manastira, koji je izgrađen početkom 4. vijeka izvan konstantinopoljskih zidina iz vremena cara Konstantina Velikog i južno od Zlatnog roga. Kada je car Teodozije II dao da se sagrade kopnene zidine 413 – 414 godine, crkva se našla u gradskim okvirima, ali je zadržala ime Hora zbog pretpostavljene simbolike njenog imena. Druga legenda utemeljenje manastira Hora pripisuje svetom Teodoru, navodno ujaku carice Teodore, supruge Justinijana I. Pouzdaniji dokazi su da je osnivač bio general Flavije Julije Krisp, zet cara Foke, za kojeg se kaže da je samostan osnovao u 7. vijeku kada ga je car Heraklije natjerao da se povuče sa prijestolja. Najraniji arheološki dokazi su zasvođene potkonstrukcije ispod naosa, potječu još iz 6. vijeka. Manastir Hora je bio centar otpora ikonoklazmu u 8. i 9. vijeku, a poštovalac ikona (ikonodul) sveti Mihael Sinkellos služio je kao njegov opat. Tu su sahranjeni i drugi svetitelji ikona, među kojima su bili svrgnuti patrijarh German i Teofan Graptos.

Najveċi dio sadašnje građevine potječe iz 11. vijeka, kada je Marija Bugarska (Doukaina), svekrva cara Aleksija I, dala da se obnovi manastir između 1077 - 1081 godine. Nakon ošteċenja uzrokovanih zemljotresom, sebastokrator Isaac Komnen (prikazan na deisis mozaicima u unutrašnjem narteksu) obnovio je manastir Hora u 12. vijeku. Nakon restauracije, manastir je dobio oblik zakržljalog grčkog krsta. Crkva Hora nalazila se blizu kasnobizantijske palate Blaherne, te je zbog toga ova mala crkva bila korištena kao dvorska crkva, gdje su se obavljali i neki rituali za bizantijske careve.

Isaac Komnen, mlađi brat cara Ivana II Paleologa (1118-1143), dao je sagraditi grobnicu u Hori, iako je kasnije sahranjen u manastiru Kosmosoteira u Beri (današnji Feres, Grčka). Patrijarh Kosmas također je sahranjen u Hori 1081. godine. Tokom latinske okupacije Konstantinopolja (1204-1261) manastir Hora je bio djelimično oštećen i zapušten. Naučnik Maximos Planudes i patrijarh Athanasios komentirali su njegovo loše stanje nakon što je grad ponovno osvojen. Časna sestra Melane (bivša Marija, kći cara Mihaela VIII) davala je donacije manastiru i sponzorirala je popravke koje su urađene u to vrijeme. Njen lik prikazan je na deisis mozaiku u unutrašnjem narteksu. Godine 1315., Teodor Metohit, koji je u to vrijeme bio jedan od vodeċih intelektualaca i ministar bizantijske carske riznice, dao je novac za početak velike obnove manastira Hora. Izvršavajući pedantne proračune i dajuċi da se naprave izvanredna umjetnička djela u manastiru Hora, bio je njegov pokušaj da svoj život učini vječnim.^[5] Nakon dogradnje i restauratorskih radova, ovaj vjerski objekat sačuvao je svoj izgled iz tog vremena sve do danas. Manastir kojeg je Teodor Metohit ponovo osnovao bio je obdaren značajnim imanjima, bolnicom i javnom kuhinjom. Također, Teodor Metohit poklonio je svoju veliku zbirku knjiga, čineći je najopsežnijom konstantinopoljskom bibliotekom kasnobizantijskog doba. Nakon pada s vlasti 1328. godine i progona iz grada na dvije godine, vratio se u manastir Horu kao siromašni monah.^[1] Nakon smrti, tamo je sahranjen 1332. godine pod monaškim imenom Theoleptos, slijedeċi tradiciju da monah može uzeti novo ime sa istim inicijalom njegovog imena koje je dobio po rođenju.^[6] Nekoliko drugih pripadnika kasnobizantijske elite, među kojima su Mihail Tornikes i njegova supruga (monah Makarios i časna sestra Eugenia), također su sahranjeni u ovom manastiru. Krajem 13. i početkom 14. vijeka, u samostanu je djelovao učenjak Maxim Planud, koji je bio odgovoran za restauraciju i ponovno uvođenje Ptolemejeve Geografije u Bizantijskom Carstvu i na kraju, u renesansnu Italiju.

Tokom posljednje opsade Konstantinopolja 1453. godine, ikona Bogorodice Hodegetrije (ona koja ukazuje na pravi put), koja se smatrala zaštitnicom grada, bila je donijeta u Horu kako bi pomogla braniteljima protiv napada Osmanlija. Hora je bila jedna od prvih crkava koje su opljačkane kada su Osmanlije osvojile grad 1453. godine. Prema jednoj legendi, ikonu Bogorodice Hodegetrije otomanski vojnici, koji su ušli u grad kroz Adrijanopoljsku kapiju (Edirnekapi), isjekli su na komade. Tokom vladavine sultana Bajazida II, veliki vezir Hadim Ali-paša preinačio ju je u džamiju 1511. godine, te osnovao njen vakuf. Postala je poznata kao (Ali-pašina) Kenise džamija ili Kariye džamija (iz arapskog prevoda Hora). U to vrijeme dodan je mihrab, dok je zvonik na crkvi uklonjen i zamijenjen munarom. Mozaici i freske djelomično su prekriveni gipsom tokom 17. i 18. vijeka. Mustafa Agha bio je odgovoran za izgradnju obližnje fontane 1668. godine. U 18. vijeku, glavni evnuh (Kızlarağa) Beshir Agha osnovao je imaret (narodnu kuhinju) i školu, koje više nisu sačuvane. Manastir Hora značajno je popravio arhitekta Ismail Halife nakon ošteċenja uzrokovanih zemljotresom 1766. godine. Također, obnovljen je nakon zemljotresa 1894. godine, kada je tom prilikom teško ošteċena zgrada i srušena munara. Urbana administrativna jedinica (mahala) koja se nalazi oko manastira dobila je ime Kariye. Krajem 19. vijeka postala je popularna među zapadnim turistima kao "mozaička džamija". Godine 1945. manastir Hora pretvoren je u muzej i stavljen pod jurisdikciju muzeja Ayasofya. Počevši od 1947. godine, Američki bizantijski institut (a kasnije i terenski komitet Dumbarton Oaks galerije) započeo je konzervaciju manastira Hora, čišćenje mozaika i fresaka i obnavljanje zgrade. Njegova trenutna restauracija započela je 2013. godine, a 2020. godine zvanično je pretvorena u džamiju.^[1]

Tlocrt unutrašnjosti i temelja crkve Hora

Arhitektonski plan sadašnje građevine manastira Hora ima oblik zakržljalog grčkog krsta i predstavlja uobičajeni primjer bizantijske arhitekture iz srednjeg i kasnog perioda. Površine je 742.5 m² sastoji od tri glavna područja: predvorja ili narteksa, glavnog dijela crkve ili naosa (brod) i bočne kapele ili paraklezijuma. Zgrada ima šest kupola: dvije iznad vanjskog narteksa, jednu iznad paraklezijuma i tri iznad naosa. Iznad glavnog dijela crkve (brod) nalazi se kružna kupola sa šesnaest prozora i četiri pendentiva u četiri ugla. Kupola iznad broda je najveċa i najviša u odnosu na ostale kupole u crikvi Hora. Ulazeći u crkvu prolazi se kroz dva narteksa, odnosno dva trijema. Vanjski narteks je 4 metra širine i 23 metra dužine, a na istočnom dijelu svoje dužine djelomično je otvoren u paralelni unutrašnji narteks, koji je iste širine, ali nešto kraći (18 metara). Južni kraj vanjskog narteksa otvara se kroz unutrašnji narteks stvarajući zapadnu pretkomoru do paraklezijuma. Istovremeno, oba trijema vode u glavno područje crkve (brod)). Pored broda se nalazi i mihrab, dodatna niša za imama koji predvodi molitvu i koja je okrenuta u pravcu Mekke. Unutrašnji i vanjski narteks opsežno su ukrašeni mozaicima, a tu je i paraklezijum (bočna pogrebna kapela) koju je Teodor Metohit 1315. godine dao da se naknadno izgradi.^[1] Stubove su zamijenili masivniji stupci koji podupiru lukove, dok su apsida i kupola znatno uvećane. Te su promjene omogućile veću stabilnost i prostraniju unutrašnjost ove sakralne građevine.^[3] U arhitektonskom planu ove crkve nedostaje kohezija koja je tipična za bizantijske crkve iz ranijih vremena. Razlog tome su velike restauracije poduzete na njenoj obnovi usljed oštećenja i zapuštenosti tokom latinske okupacije od 1204-1261 godine, kao i osmanlijske preinake tokom nekoliko vijekova njihove vladavine. Upravo zbog svega ovoga crkva Hora ima oblik zakržljalog grčkog krsta. Vanjski narteks izvorno je bio otvoreni trijem, ali su njezini prolazi bili zatvoreni i pretvoreni u arkosolij (prostor za pokop) u 14. i 15. vijeku.

Unutrašnji narteks također je imao arkosolij na sjevernom zidu. Paraklezijum je bila izdužena apsidalna dvorana s dva hodnika i kupolom koja je prekrivala zapadni istureni prozor. Imala je četiri grobnice s arkozolijom, po dvije na svakom sjevernom i južnom zidu, dok je dodatna grobnica bila smještena ispod poda u središtu apside. Cisterna iz istog perioda nalazi se ispod paraklezijuma, a sastoji se od dvije zasvođene komore (dimenzija 15,3 x 1,8 m) koje su korištene za sakupljanje kišnice. Pored glavnog ulaza u crkvu kroz vanjski narteks, postoji i uski prolaz koji povezuje paraklezijum sa naosom uz bok dvije pravougaone prostorije. Moguće je da je prostorija na istočnoj strani služila kao oratorij, dok je prostorija na zapadnoj strani bila u nedovršenom stanju. Glavna apsida potječe iz 12. vijeka, dok su dvije apsidne prostorije uz nju izgrađene u 14. vijeku. Dok je sjeverna prostorija koja je prekrivena kupolom bez tambura (cilindrični arhitektonski element kružnog ili poligonalnog tlocrta, koji nosi kupolu) pristupačna iz središnje apside, pristup iz naosa ka južnoj prostoriji koja je pokrivena rebrastim svodom blokiran je u 14. vijeku. Gornji sprat kojem se pristupa stepeništem nalazi se sjeverno od naosa, mogao je služiti kao biblioteka (grčki: skeuofilakion). Donji sprat povezuje narteks sa kapelom na sjevernoj strani. Prvobitno je imao zvonik u jugozapadnom uglu zgrade, koji je zamijenjen današnjom munarom. Obnova manastira Hora bio je u to vrijeme najveċi projekat obnove nekog sakralnog objekta u Bizantijskom Carstvu^[1][4]

Jedna od najznačajnijih karakteristika manastira Hora je tretman dvije kupole nad unutrasnjim narteksom. Kupole su različite veličine, raspoređene asimetrično preko neskladnih uvala izgrađenih sa različitim brojem polukružnih ureza (kanelura) i prozora. Veća južna kupola ima 24 polukružna ureza i devet prozora, dok sjeverna kupola ima samo šesnaest polukružnih ureza i pet prozora. Kupole su posebno napravljene da pruže idealno okruženje za mozaične slike Hristovih predaka. To pokazuje do kog stepena je postojeća bizantijska arhitektura nakon ikonoklazma bila usmjerena ka pružanju idealnih prostora u kojima će biti prikazivane ​​slike.^[7]

Crkva Hora sastoji se od četvrtastog svetišta ili naosa, gdje su s obje strane apside sačuvani paneli Bogorodice i Hrista, a preko zapadnih vrata mali, ali vrlo lijepi prikaz Uspenja Bogorodice. Svodovi, kupole krova kao i gornji dijelovi zidova u potpunosti su obloženi scenama u mozaiku, koje ilustriraju život Bogorodice i rani život Isusa Hrista. Kasniji prizori iz njegovog života kao i Muke Isusove vjerovatno su se nalazili u svetištu.^[5] Fresko ciklus iz paraklezijuma u Hori uspostavlja evokativne veze između Starog i Novog zavjeta. Istovremeno, otkriva blisku vezu između fresko programa i svrhe pogrebne kapele. Fresko program u paraklezijumu i program u narteksima na mnogo načina služe kao vrhunac drugih ciklusa, koji ističu prošlost, sadašnjost i budućnost kao da se istovremeno događaju.^[1] Poput svetišta u bazilici sveti Vitale u Ravenni, dijelovi ukrasa u crkvi Hora povezani su nizom medaljona duž svoda. Složeni program u pogrebnoj kapeli (paraklezijumu) završava se u apsidi, gdje se nalazi najpoznatija freska, Isusovo uskrsnuće (grčki: Anastasis), koja predstavlja vrhunac fresko programa u crkvi Hora.^[6] Visoki kvalitet izrade mozaika i fresaka u manastiru Hora navela je mnoge historičare umjetnosti da ih upoređuju sa radovima iz škole italijanskog renesansnog umjetnika Giottoa di Bondonea.^[3]

Sačuvane scene mozaičkog i fresko programa koje je finansirao Teodor Metohit obuhvataju cikluse iz života Hrista i Bogorodice, te starozavjetnih predaka Hrista i starozavjetnih predobraženja Bogorodice i Posljednjeg suda. Prizori iz Hristovog života preuzeti su iz evanđelja, a prikazani su s puno detalja i razradom koja nije viđena drugdje do kasnijeg datuma.^[5] Svi mozaici u kupoli i polukružnoj luneti iznad vanjskog narteksa relativno su dobro očuvani, a između 1948. i 1958. godine obnovljeni su pod vodstvom direktora Američkog bizantijskog instituta Paula Adkinsa Underwooda.^[8] Unutar vanjskog narteksa na luneti iznad ulaznih vrata u unutrašnji narteks nalazi se mozaik (slika desno) Hrista pantokratora (vladara svemira), koji u jednoj ruci drži evanđelje, a drugom čini znak blagosiljanja. U ovom mozaiku Hrist je u skladu sa hrišċanskim vjerovanjem prikazan kao "zemlja živih i vječna nagrada za vjernike na nebu". Za razliku od zapadnih latinskih crkvi, u istočnim bizantijskim crkvama nema mnogo prikaza Hrista razapetog na krstu. Bizantinci nisu voljeli pokazivati Isusa dok pati, već su ga radije prikazivali kao pobjedničkog cara. Mozaik u kojem je prikazan Hrist u pantokrator pozi je vrlo kvalitetan mozaik u kojem posmatrač može vidjeti koliko su male tessere kockice od kojih je mozaik urađen, te kako je elegantno Hristovo lice i dugačak nos, karakterističan za kasnobizantijsku umjetnost. Predstavljanje Hrista u ovom mozaiku ne razlikuje se mnogo od predstavljanja čovjeka, a to je umjetniku predstavljalo pitanje slobodnijeg izražavanja. Na mozaiku su prikazani zaobljeni krčazi u sceni spandrela (trouglastog prostora koji se uobičajeno nalazi u parovima između vrha luka i pravougaonog okvira)), sa tačnim predstavljanjem zgrade u pozadini i usklađenim različitim elementima u bogatoj shemi boja. Kompozicija je vješto proširena u okolne uglove svoda, pri čemu je iskorišten dodatni prostor za dorađivanje dodatnih ukrasnih detalja.^[8]

Iznad vrata kroz koja se ulazi iz unutrašnji narteks u glavni molitveni prostor crkve (naosa), uokviren slojevima ukrasnog mermera koji se može vidjeti i u Haja Sofiji, ističe se mozaik u kojem pažnju gledatelja privlači klečeći lik s lijeve strane koji Hristu sjedeċi na prijestolju nudi model crkve Hora. U ovom mozaiku Hrist gleda prema nama i drži ruku u položaju blagoslova, pri čemu gledatelj ima osećaj da Metohit daje počast Hristu sa ovom crkvom, a Hristos zauzvrat blagosilja njega i blagosilja crkvu Hora. Njegova bogato ukrašena odjeċa i ogromni zlatno-bijeli šešir ili turban upada u oči usred mračnog tonaliteta i mnogobrojnih tessere kockica organizovanih u obliku školjki, koje sačinjavaju zlatnu podlogu. S lijeve strane slike nalazi se natpis: "osnivač, logotet (kontrolor) riznice, Teodor Metohit". Raskošna odjeċa Teodora Metohita na ovom mozaiku oslikava utjecaj koji su Turci Seldžuci imali na bizantijski stil u odijevanju. Upravo je 14. vijek bilo vrijeme kada su Seldžuci osnovali svoju državu u Anadoliji, a njihovi mnogobrojni kontakti sa Bizantijcima imali su utjecaj koji je uočljiv na odjeċi Teodora Metohita. Ovo je prvi donatorski mozaik sa svjetovnom i laičkom figurom, jer dotad su slične scene bile rezervirane samo za cara ili visokog crkvenog dostojanstvenika.^[7] Na obje strane pored vrata nalaze se mozaički prikazi svetog Petra, koji u svojoj lijevoj ruci drži ključeve raja, te svetog Pavla (pogledati galeriju).

Desno pored mozaika svetog Pavla nalazi se najveći mozaik u crkvi Hora, poznat kao deisis mozaik (slika desno). Figure Isusa i Bogorodice u mozaiku su ogromne veličine. Među bizantolozima i do danas se odvija debata vezana za ovaj mozaik. Jedna grupa tvrdi da je ovo nepotpuni deisis mozaik, jer u deisis sceni iz Sudnjeg dana, pored Hrista (koji stoji u sredini) i Bogorodice uvijek je prikazan i Ivan Krstitelj. U ovom mozaiku on nije prikazan, što drugoj grupi bizantologa, koji na osnovu Bogorodice koja pokazuje rukama prema Hristu daje potvrdu za njihov argument da je u pitanju hodegetria karakteristika tj. Bogorodica koja ukazuje na Hrista koji je pravi put ka spasenju čovječanstva na Sudnjem danu. U višoj kupoli iznad unutrašnjeg narteksa nalazi se mozaik Hrista pantokratora (u sredini) sa starozavjetnim precima predstavljenim u dva reda, dvanaest u svakom. U nižoj kupoli prikazana je Bogorodica sa šesnaest njenih predaka (pogledati galeriju). Slojevi ukrasnog mramora iz naosa su iz 14. vijeka i gotovo su u potpunosti sačuvani. Dekoracija svodova i gornjih zidova u naosu vjerovatno je obuhvatala mozaički ciklus Dvanaest velikih praznika (hebrejski: Δωδεκάορτον), koji je tokom ranijih vijekova bizantijske umjetnosti bio usvojen kao standard. Međutim, malo je mozaika iz naosa sačuvano, od kojih su preostali samo Uspenje svete Marije (grčki: koimesis) i stojeći likovi Hrista i Bogorodice sa djetetom, sa obje strane apside (pogledati galeriju). Lice na mozaiku u kojem je predstavljen stojeċi Hrist je oštećeno, ali su drugi detalji poput natpisa u svetoj knjizi i detalji njegove nošnje dobro sačuvani. Drugi sačuvani mozaik iz naosa je Uspenje Bogorodice sa djetetom (pogledati galeriju) u kojem dijete Isus ima lice zrele osobe, dok je Bogorodica prikazana kako drži dijete Isusa pokazujuċi rukom u njegovom pravcu. U grčkom jeziku prikaz Bogorodice koja rukom pokazuje na dijete Isusa naziva se Hodegetrija, tj. ona koja ukazuje da je Hrist pravi put ka spasenju čovječanstva. Na trećem mozaiku iz naosa prikazano je uspavljivanje Bogorodice (koimesis) prije njenog uspona u raj. Dok ona spava pored nje je Isus koji drži bebu, simbol bogorodičine duše. Na slici zajedno sa Isusom prikazani su apostoli, evanđelisti i biskupi. Iznad Isusa je šestokrili anđeo Serafim, čuvar božijeg prijestolja. Serafim koristi jedan par krila za letenje, drugi par krila za pokrivanje stopala i treći za pokrivanje lica.^[6]

Mozaički prikaz Rođenja Isusa (slika desno) pokazuje novu svjesnost i korištenje detalja, što se posebno pokazuje u sceni umivanja novorođenog Isusa. Sveti Josip je simpatički portretiran, više u tradiciji Giottovog tretmana svetog Joakima sa stadima. Donošenje radosne vijesti pastirima, koje je prikazano u prvom planu, cjelovita je slikovita priča za sebe i ovdje je uočljiva tradicionalna sigurnost dodira koju povezujemo s bizantijskom umjetnošću. Sveta Marija leži utučena na stijeni, kao i u svim drugim bizantijskim božićnim scenama. Ostale su figure, posebno žene, pune gracioznosti i fino nacrtane, a draperije na haljinama sugerira žustro kretanje. Svi ovi veċ navedeni detalji na mozaičkom prikazu Rođenja Isusa mali su snažan utjecaj na hrišćansku umjetnost na bizantijskom Istoku.^[8]

Mozaici iz unutrašnjeg narteksa u gornjim zidovima i svodovima u kojima su prikazane scene Bogorodice bio je popularan srednjovjekovni ciklus u kojem su korištene mnoge teme preuzete iz popularne narodne tradicije, a ne iz Biblije.^[9]

Svi zidovi paraklezijuma u crkvi Hora prekriveni su freskama i tu nema nijednog mozaika. Teodor Metohit dao je da se dogradi pogrebna kapela (paraklezijum) prvo za njega, a zatim i za druge bizantijske zvaničnike koji su tu pokopani. Pri ulazu u paraklezijum nailazi se na prvi luk iznad lijeve niše u zidu gdje se nalazi grobnica Teodora Metohita. Slike potječu iz približno 1305. godine, a upravo tih godina kada je Giotto radio na freskama u Scrovegni kapeli u Padovi. Ikonografija na freskama u paraklezijumu crpi iz istih izvora, ali je stil različit. Freske u paraklezijumu manastira Hora na svoj način jednako su dobre kao i Giottove freske u Padovi. Kao što je i prikladno u pogrebnoj kapeli, scene se na ovaj ili onaj način bave smrću ili zagrobnim životom. U kupoli iznad paraklezijuma nalazi se upečatljiva freska, u čijem središtu je medaljon sa Bogorodicom i Djetetom, s ukrasnim trakama koje vode do njega. Između ukrasnih traka ispod medaljona su lijepo izvedeni anđeli u punoj veličini, koji su vrlo dobro očuvani (pogledati galeriju). Ukrasne trake iznenađujuće sugeriraju na italijansku fresku urađenu nakon nešto više od jednog vijeka. Način na koji je kupola podijeljena na dijelove ili režnjeve paralelan je u islamskoj arhitekturi, a ideja je možda došla direktno iz islamskog halifata u bizantijski svijet, ili putem Sicilije ili južne Italije. Ispod osnove kupole (tako često u bizantijskim kupolama) nalaze se četiri pendentiva, a svaki je ispunjen prikazima pisaca himni. Pendentivi i svodovi ispunjeni su scenama nebeskog svijeta, a neke od njih vrlo su neobične, poput one u kojoj se Kovčeg zavjeta nosi u Salomonov hram na leđima trojice ljudi. U luneti lijevo nalazi se izuzetan prikaz starozavjetne scene, ljestvice jevrejskog patrijarha svetog Jakova. Ljestvica predstavlja vezu između zemaljskog i božanskog, koja je vidljiva u druge dvije starozavjetne scene koje se nalaze odmah ispod ljestvice na obje strane lunete: sveti Jakov koji se hrve sa anđelom i još jedna scena u kojoj se čovjek i božanstvo spajaju kada Mojsije vidi Boga u obliku gorućeg grma.

Iduċi dalje niz paraklezijum, u prostoru iznad, sličnom kupoli nalazi se fresko scena Sudnjeg dana (slika desno) koja predstavlja izuzetno učinkovitu i maštovitu kompoziciju, gdje Isus sjedi u plavoj mandorli (svetiteljski oreol), a pored njega su Bogorodica i sveti Ivan Krstitelj, okruženi svecima, apostolima i anđelima. Ovdje su prikazani određeni elementi iz Knjige o apokalipsi. Naprimjer, u samom središtu vidimo neku vrstu spirale (koja predstavlja kosmičko vrijeme), koju anđeo namotava na kraju vremena tokom Sudnjeg dana. Lijevo ispod Isusa nalaze se griješnici u paklu a desno su blagoslovljeni u raju. Ova komplikovana fresko scena ima veliku ljepotu i originalnost, a u ovakvim djelima se može naći objašnjenje veličine El Grecove umjetnosti u okvirima bizantijskog svijeta, iz čije umjetničke tradicije je i potekao. Vrhunac fresko ciklusa u paraklezijumu je ogromna scena Isusovog uskrsnuċa (slika lijevo) koja dominira u apsidi u paraklezijumu. Slika je vrlo pažljivo urađena i privlači pažnju svojom energijom i dinamikom pokreta. Hristos odjeven u bijelo, u čijoj pozadini je bijelo-plava mandorla ukrašena zlatnim zvijezdama, prikazan je kako podiže duše Adama i Eve iz pakla. Slikarski prikaz njegovog lice je izvanredno delikatan, a lik Eve s druge strane je izvanredne ljepote. Stil umjetnika koji je naslikao scenu Isusovog uskrsnuċa (grčki: Anastasis) nije emocionalno nabijen, na način kao što su to ožalošćene i izdužene figure u crkvi svetog Georgija u Kurbinovu. Međutim, privlačnost i učinak za njenog gledaoca izvanredno su snažni, a duhovni osjećaj scene u cjelini je taj koji je najupečatljiviji. Ispod Anastasis freske je prikazano šest svetaca, s lijeva na desno: Atanazije Aleksandrijski, Jovan Hrizostom, Bazilije iz Cezareje, Gregorije Veliki i Kiril Aleksandrijski (pogledati galeriju: pogled na paraklezijum).^[5][6][10]

Crkva Hora je dragocjeni sačuvani primjer bizantijske umjetnosti i arhitekture za bizantologe i druga po važnosti građevina u današnjem Istanbulu, odmah iza Haja Sofije.^[5] U okviru umjetničkog ukrašavanja manastira Hore u Konstantinopolju, najvažnijeg spomenika iz kasnobizantijskog razdoblja, mozaici i zidne slike, koji potječu od 1316. do 1321. godine, pokazuju interes za perspektivu i njenu ulogu u narativnom prikazivanju, ali tretiraju prostorne elemente veoma različito od načina na koji su bile tretirane scene koje je Giotto di Bondone radio u kapeli Arena (kapela Scrovegni) u Padovi. U svojim spisima Teodor Metohit jasno stavlja do znanja da je smatrao pametnim izbjegavati očiglednu originalnost ili bavljenje teologijom. U slučaju crkve Hora, to je slikovito primijenjeno u praksi, pri čemu ovaj sakralni objekat predstavlja spomenik za razumijevanje originalnosti. U poređenju sa mozaicima u Crkvi svetih apostola u Solunu, odabrana tema i njihovi zamršeni detalji pokazuju načine na koje su umjetnici u Bizantiji odgovarali na intelektualne ideje i teološko učenje njihovog mecene. Iako se neki slikovni pronalasci i dekorativna manipulacija perspektivom nalaze i u drugim radovima iz Konstantinopolja (kao i na Zapadu) u ovom periodu, poput dvije velike dvostrane ikone poslate iz konstantinopoljskog manastira Bogorodice Psihosostrije u Ohrid, donacija Teodora Metohita postiže njegov očigledni cilj izrade najprefinjenijeg spomenika tog perioda. Njegova situacija u Konstantinopolju i umjetnički izraz u crkvi Hora samo pokazuju da su se uslovi za proizvodnju bizantijske umjetnosti u ovom periodu razlikovali od onih na zapadu, ali da su postojali srodni interesi. Bizantijska umjetnost prilagođavala se potrebama i praksi pravoslavnog bogosluženja, a bizantijski umjetnici reagirali su na antiku na različite načine od onih na zapadu. Poređenje umjetnosti u crkvi Hora sa tadašnjom savremenom umjetnošću u Italiji pomaže da se pokaže njena originalnost i razlika u odnosu na raniju bizantijsku umjetnost, a ne njeno odbacivanje ranih renesansnih obilježja.^[6]

• The Art of Byzantium, izdavač Harry N. Abrams Inc., New York City, Library of Congress Catalog Card Number: 59-11864