Tomaso Giovanni Albinoni bio je italijanskibaroknikompozitor[1][2] i jedan od veoma značajnih predstavnika venecijanske škole komponiranja. Iako je u svoje vrijeme bio poznat kao kompozitor opera, danas je uglavnom cijenjen zbog svoje instrumentalne muzike, a posebno zbog koncerata, od kojih se neki i danas redovno snimaju i izvode.[3]
Tokom svoje dugogodišnje kompozitorske karijere bio je jedan od prvih kompozitora koncerata za solo instrument (sa posebnim naglaskom na obou). Adagio u g-molu jedno je od najčešće snimanih djela barokne muzike.[4] Iako se pripisuje Tomasu Albinoniju, zapravo je kasnija rekonstrukcija milanskog muzikologa Rema Giazotta, što potvrđuju i današnji muzički stručnjaci.[5]
Bazilika svetog Marka u čijoj blizini je bila Albinonijeva rodna kuċa i u kojoj je obavljena ceremonija njegovog vjenčanja sa opernom pjevačicom Margheritom Raimondi, sa svojom bizantijskom arhitekturom i unutrašnjom bizantijskom dekoracijom bilo je značajno mjesto u kojem su radili mnogi kompozitori venecijanske škole komponiranja.
Rođen je u Veneciji (tada u Mletačkoj Republici) u porodici Antonija Albinonija, bogatog trgovcapapirom. Njegov rodni grad već u to vrijeme mogao se pohvaliti dugim i sjajnim muzičkim naslijeđem, u kojem je od davnina komponirana i izvođena sakralna muzika i u kojem je postignut visoki umjetnički kvalitet, koji se i danas cijeni u svijetu.
To se najbolje može čuti u djelima kompozitora poput Adriana Willaerta, osnivača venecijanske škole komponiranja, te Andree i Giovannija Gabrielija, koji su radili u bazilici svetog Marka. Komponiranje svjetovne muzike u Veneciji dokumentirano je još od 11. vijeka. Prvo je bila izvođena u palatama bogate patricijske trgovačke klase i plemića, prije otvaranja prve operne kuće u svijetu (osnovane 1637), gdje su građani Venecije slušali najnovija muzička ostvarenja iz tog vremena. U takvom kulturnom okruženju rođen je i odrastao Albinoni, živeċi u bogatom dijelu grada, blizu Bazilike svetog Marka, dobijajuċi obrazovanje koje je odgovaralo njegovom društvenom statusu. Studirao je violinu, pjevanje, a potom i kompoziciju.[6] U ranoj mladosti pokazao je dar za pjevanje i vještinu u sviranju violine. Zbog činjenice da nije bio član ceha muzičkih izvođača nije mogao javno svirati, pa je počeo komponirati. O njegovom životu zna se relativno malo, naročito kad se uzmu u obzir njegov ugled kao kompozitora u današnjem vremenu i činjenica da je period u kojem je živio dobro dokumentiran. Godine 1694. Albinoni se potvrdio kao kompozitor te je posvetio svoj Opus 1kardinaluPietru Ottoboniju (pranećaku papeAleksandra VIII), također Venecijancu; Ottoboni je bio važan patron drugih kompozitora u Rimu, poput Arcangela Corellija.[4]
Naslovna stranica libreta za prvu Albinonijevu operu Zenobia, kraljica Palmirana
Albinonijeva prva opera, Zenobia, kraljica Palmirana postigla je veliki uspjeh na karnevalu, najvažnijoj od četiri godišnje operne sezone u Veneciji.[6] Iste godine, objavio je i prvu zbirku instrumentalnih kompozicija Suonate a tre, op. 1.[6] Moguće je da ga je 1700. godine Karlo IV Gonzaga, vojvoda od Mantove, zaposlio na mjesto dvorskog violinista. Njemu je posvetio Opus 2. Sljedeće godine komponirao je veoma popularne svite iz Opusa 3, posvetivši tu zbirku Cosimu III de' Mediciju, velikom vojvodi od Toskane.[4]
Do očeve smrti 1709. Albinoni je bio dužan voditi trgovački posao. Istovremeno je imao slobodu komponirati i svirati svoju muziku više iz zadovoljstva nego zbog zarade, nazivajući se Dilettante Veneto, što je, prema riječima njemačkog muzičkog teoretičara i leksikografa Heinricha Cristopha Kocha, naziv koji se u to vrijeme u Italiji odnosio na ljude koji su život posvetili umjetnosti i često su je prakticirali na vrlo visokom nivou, a da to nije njihovo glavno zanimanje. Prema očevoj oporuci, razriješen je dužnosti (koju bi obično preuzeo kao najstariji sin) da preuzme brigu o porodičnom poslu, a ovaj zadatak dobila su njegova mlađa braća. To mu je omogućilo da se potpuno posveti muzici, postavši plodan kompozitor, koji je, prema jednom izvještaju, vodio i uspješnu akademiju pjevanja.[4] U tom trenutku, već je bio poznat izvan granica svog rodnog grada kao kompozitor opera. Istovremeno, mogao je računati da će moći živjeti od prihoda od mnogih koncertnih izvođenja svojih djela, a posebno novih opera koje su bile i poslovno uspješni poduhvati.[6]
Godine 1705. oženio se opernom pjevačicom Margheritom Raimondi. Antonio Biffi, koji je radio kao maestro di cappella u bazilici svetog Marka, bio je svjedok i očito i Albinonijev prijatelj. Izgleda da Albinoni nije imao drugih veza s glavnom muzičkom scenom u Veneciji i ranu slavu stekao je kao kompozitor opera u mnogim italijanskim gradovima (Venecija, Genova, Bologna, Mantova, Udine, Piacenza i Napulj). Do 1705. pažnju je gotovo podjednako usmjeravao na vokalne kompozicije (opere, serenade i kantate), kao i na veliki broj instrumentalnih djela (trio sonate i violinske koncerte). Međutim, između 1705. i 1719. pisao je uglavnom solo sonate i koncerte za obou.
Za razliku od većine tadašnjih kompozitora, nikad nije tražio zaposlenje u crkvi ili na plemićkim dvorovima nego se izdržavao samostalno i imao je slobodan izbor da nezavisno komponira. Godine 1722. putovao je u München na poziv Maksimilijana II Emanuela, izbornog knezaBavarske (kome je Albinoni posvetio zbirku od 12 koncerata), da režira dvije svoje opere (I veri amici i Il trionfo d'amore) u okviru proslave vjenčanja Maksimilijanovog sina Karla Albrehta (budućeg caraKarla VII) i Marije Amalije, kćerke cara Josipa I.
Osim instrumentalnih djela koja su cirkulirala u rukopisu 1735, malo je poznato o Albinonijevom životu i muzičkoj aktivnosti nakon sredine 1720-ih. Uzrok tome nije njegova kompozitorska neaktivnost nego činjenica da su mnoga njegova muzička djela iz tog perioda izgubljena u Drugom svjetskom ratu nakon što je u bombardiranjuDresdena uništena Saksonska državna i univerzitetska biblioteka. Zbog toga je malo poznato o Albinonijevom životu i djelima nakon sredine 1720-ih.[4]
Do svoje smrti 1751. godine posvetio se prvenstveno komponiranju opera.[6]
Približno 1740. godine, kolekcija njegovih violinskih sonata objavljena je u Francuskoj kao postumno izdanje i dugo se pretpostavljalo da je Albinoni dotad umro. Međutim, izgleda da je živio u Veneciji daleko od očiju javnosti, a zapisi iz župe San Barnaba ukazuju na to da je umro u Veneciji 1751. od šećerne bolesti.[4]
Muzika
Većina njegovih opera izgubljena je jer nisu objavljivane za njegovog života. Ipak, objavljeno je devet zbirki instrumentalnih djela, koje su imale znatan uspjeh i doživjele više izdanja; zbog toga je danas poznat kao kompozitor instrumentalne muzike (99 sonata, 59 koncerata i devet simfonija). Dok je bio živ, ova djela uspoređivana su s Corellijevim i Vivaldijevim, a devet zbirki objavljenih u Italiji, Amsterdamu, i Londonu bilo je ili posvećeno impresivnom spisku južnoevropskog plemstva ili sponzorirano od tog plemstva.[7][8]
Pored tradicionalnih mjesta za koncertne nastupe kao što su dvorovi i crkve, u to vrijeme razvijala se i živahna sekularna muzička scena koju su podupirali profesionalni muzičari i sve veći broj amatera. Velika potražnja za novom muzikom potaknula je razvoj novih žanrova, među kojima su simfonija i instrumentalni koncert. Čak je i koncept idealnog zvuka bio podvrgnut promjenama, pri čemu su stari srednjovjekovni muzički instrumenti zamijenjeni modernijim, kao u slučaju barokne oboe.[6]
Komponirao je najmanje 80 opera, od kojih je 28 izvedeno u Veneciji između 1723. i 1740. Sam je tvrdio da je komponirao 81 operu (imenovavši svoju pretposljednju operu, u libretu, kao osamdesetu).[7][8]
Koncerti
Barokna oboa, Albinonijev omiljeni muzički instrument za koji je komponirao brojne koncerte
Uprkos ogromnom broju opera, najpoznatiji je po instrumentalnoj muzici, a naročito koncertima za obou. Godine 1700. Albinoni je prvi put posvetio veliku pažnju koncertu, koji je u to vrijeme bio novi oblik instrumentalne kompozicije, koju je primijenio na gudačke instrumente u Sinfonie e concerti a cinque, op. 2, i zbirci Concerti a cinque, op. 5 (1707).
Oni su među najranijim predstavnicima žanra i bili su prvi koncerti za oboe koji su među muzičarima kružili ne samo u rukopisu, već su se pojavili u štampanom obliku i bili dostupni svima za kupovinu, što je bila okolnost koja je olakšala njihov promet u muzičkom svijetu. Pozadina kompozicije ovih djela još nije u potpunosti istražena, ali ono što je poznato pruža fascinantan uvid u muzički život ranog 18. vijeka.
Značajni su i njegovi koncerti za oboe objavljeni kasnije, u zbirkama 12 Concerti a cinque, op. 7 (1717) i op. 9 (1722).
U to vrijeme smatralo se da se koncert treba izvoditi na gudačkim instrumentima. Albinoni je posebno volio obou, koja je u to vrijeme bila relativno nov instrument u Italiji. Bio je prvi poznati Italijan koji je komponirao za obou kao solo instrument u koncertima i koji je objavio takve kompozicije[9] iako su ranije solo koncerte za ovaj instrument vjerovatno napisali njemački kompozitori, poput Telemanna i Händela.[8] U Italiji, Alessandro Marcello objavio je koncert za obou u d-molu nešto kasnije (1717). Albinoni je često upotrebljavao obou i u svojim kamernim djelima, a prije op. 7 nije objavio nijednu kompoziciju s dijelovima za puhačke instrumente.
Zahvaljujuċi Albinoniju oboa je stekla mnoge entuzijaste, posebno sjeverno od Alpa. Od njenog izuma približno 1650. godine, pa sve do Albinonijeve kolekcije 12 Concerti a cinque, op. 7 samostalni koncerti za obou nisu postojali. Pored četiri gudačka djela u stilu concerta grossa (br. 1, 4, 7 i 10), zbirka je sadržala četiri solistička koncerta i četiri dvostruka koncerta za obou (br. 3, 6, 9 i 12, kao i br. 2, 5 , 8 i 11). Budući da Albinoni nije imao neposredno usvojeni red za ove koncerte za obou, pitanje njihove formalne strukture je posebno važan segment u njihovom razumijevanju. Sudeći po razvoju instrumentalnih solističkih koncerata do tada, Albinoni je strukturu svojih koncerata za obou zasnivao na strukturi violinskih koncerata. U to vrijeme to je bio prevladavajući model, po kojem oboa svira iste melodijske motive zajedno sa prvim violinama u tutti (svi zajedno) sekcijama, istovremeno ostvarujuċi njihov međusobni zvučni kontrast na tehnički razrađen način tokom solo dionica.
Tomaso Albinoni razvio je svoj muzički stil crpeći iz svog bogatog operskog kompozitorskog iskustva. Oblikovao je melodijske linije za obou slične onima u pjevačkoj ariji, iskorištavajući tako lirske izražajne mogućnosti instrumenta. Kao i drugi mletački kompozitori za obou iz tog vremena, izbjegavao je niski registar na instrumentu i postavljao je liniju tonskog raspona (tessiture) iznad violinskog. Za formalnu strukturu, Albinoni je koristio istu podjelu u tri stavka u svojim koncertima, brzo - sporo - brzo, koju su koristili Vivaldi i drugi savremenici. Na taj način dao je svoj doprinos u uspostavljanju standarda za ovaj muzički oblik. Kada je komponirao pojedinačne stavke koji su se sastojali od tutti i solo odlomaka, Albinoni je još jednom posegnuo za svojim operskim stilom, posebno koristeći obrasce utvrđene u pjevačkim arijama. To se posebno očituje u uvodnim taktovima brzih stavaka: solo glas u opernoj ariji, solo oboa ima pauzu tokom uvodnog orkestralnog ritornela, a zatim, u sljedećem dijelu stavka, uvodi s uglavnom kratkim solo frazama, na koje odgovaraju gudači. Solo i tutti odlomci se zatim izmjenjuju u raznim ključevima. Kako se stavak nastavlja, kontrasti se poveċavaju između tutti sekcija i solo instrumenta, koji pružaju povremenu kontramelodiju, sve dok se stavak ne završi kodom za cijeli orkestar. U sporijem stavku, Albinoni se ponovo vraća ustaljenim obrascima. Pjesme za orkestar tretira na način sličan njegovim ranijim trio sonatama, koristeći ih kao pratnju melodijskoj liniji oboe, koja često nalikuje na jednostavnu komponovanu lirsku melodiju.
U svojim koncertima za dvije oboe, Albinoni se u početku suočio s pitanjem kako tretirati odnos između dva solo instrumenta. Umjesto uspostavljanja dijaloga između dvojice solista (kao što je to radio Vivaldi), Albinoni je obično odabrao homofonsko vođenje glasa, u kojem se melodijske linije uglavnom kreċu u paralelnim tercama, s tek povremenim polifonijskim figurama. U ovim djelima i odabir ključa (C-dur i D-dur) i vođenje glasova melodijskih linija za obou jako podsjećaju na koncerte za trubu iz tog vremena. Nakon objavljivanja 12 Concerti a cinque, op. 7, 1715. godine, slijedio je 12 Concerti a cinque, op. 9 1722. godine. To je najambiciozniji od njegovih instrumentalnih projekata, a sastoji se od četiri concertanta djela za gudače, koja su razvijena u prave violinske koncerte (br. 1, 4, 7 i 10), kao i četiri solistička koncerta i četiri dvostruka koncerta za obou (br. 2 , 5, 8, 11 i brojevi 3, 6, 9 i 12).
Maksimilijan Emanuel, izborni knez Bavarske, bio je veliki ljubitelj umjetnosti i jedan od najznačajnijih Albinonijevih muzičkih mecena
Dok je komponirao ova djela, Albinoni je koristio svoje prethodno iskustvo iz Opusa 7. 12 Concerti a cinque, op. 9, posvećeni su Maksimilijanu II Emanuelu, izbornom knezu Bavarske i velikom zaljubljeniku u umjetnost, koji je "pored ozbiljnih državnih dužnosti bio ljubitelj lire", prema Albinonijevoj kasnijoj posveti.
Maksimilian Emanuel na svom dvoru je imao prvoklasni orkestar, u kojem je bilo najmanje pet francuskih oboista, s kojima je bio muzički aktivan nakon progonstva u Francuskoj. Albinonijevi povećani tehnički zahtjevi očituju se ne samo u dužini novih muzičkih djela, koja su znatno duža od onih iz Opusa 7. Unutrašnja struktura muzičke postavke u djelu uz međusobno poigravanje muzičkih linija je razrađena mnogo složenije u odnosu na samo nekoliko godina ranije. S obzirom na opsežno muzičko znanje članova orkestra i njegovu izrazito međunarodnu prirodu (orkestar je predvodio italijanski koncertmajstor Evaristo Felice Dall’Abaco), Albinoni je u svoje koncerte, kao i muzičke alegorije, uveo karakteristike različitih evropskih nacionalnih muzičkih stilova tog doba. Mnoštvo ponavljajuċih nota u stavcima sa jednoglasnim gudačima u prvom stavku Koncerta za dvije oboe op. 9, br. 6 u G-duru podsjećaju na bas bubnjeve u vojnoj muzici toga doba, što je posveta Maksimilijanovim vojnim težnjama. Suprotno tome, brzi završni stavak tog dvostrukog koncerta ritmički se temelji na menuetu, dvorskom plesu francuskog porijekla. Još jedan muzički prikaz dvorskog života vidljiv je u Koncertu br. 3 u F-duru. Po prvi put u svojoj instrumentalnoj muzici Albinoni komponuje u "lovačkom" stilu ("alla caccia"), a za par oboa dopušta da zvuče kao lovački rog, tradicionalni lovački instrument plemstva. Opus 9 zaključuje Albinonijev doprinos historiji koncerta za oboe. Njegov savremenik, flautista i teoretičar muzike Johann Joachim Quantz, ukazao mu je počast zbog doprinosa žanru koncerta u svojoj monografiji "O sviranju flaute", proglasivši Albinonija jednim od najznačajnijih za razvoj instrumentalnog koncerta zajedno s Vivaldijem. Daljnji dokaz koliko su savremenici visoko cijenili Albinonijeva djela vidljiv je u Bachovim adaptacijama njegovih muzičkih djela.[6]
Saradnja sa izdavačkom kuċom Estienna Rogera u Amsterdamu
Ilustracija na kojoj je prikazana knjižara Estienna Rogera (prva ili druga desno) blizu raskršċa Kalverstraat i Gapersteeg ulice u Amsterdamu u kojoj su objavljena mnoga značajna Albinonijeva muzička djela.
Za vrijeme početnog proboja Albinonija za evropsku muzičku scenu, istovremeno započinje i nova era u svijetu tadašnje izdavačke muzičke industrije, u kojoj su izdavači iz Italije, Francuske, Engleske i Holandije bili u konkurenciji za tržište koje je stalno raslo i neprestano su tražili inovacije. Već 1702. godine, nedugo nakon što su se pojavila prva venecijanska izdanja Albinonijevih ranih instrumentalnih kolekcija (op. 1, 2, 3 i 5), Estienne Roger, izdavač iz Amsterdama objavio je ista piratska izdanja. U ono vrijeme prije zakona o autorskim pravima, Albinoni nije imao pravo prigovora protiv ovakve poslovne prakse. Međutim, i on je imao koristi od nje, jer je Rogerova distribucijska mreža dosegla daleko do mnogih evropskih država. Kao rezultat toga, Albinonijeva muzika postala je poznata i cijenjena i izvan granica Italije. Ranije vrlo uspješni venecijanski muzički izdavači nisu mogli ponuditi takav kvalitet, te je stoga Albinoni svoje naknadne kolekcije instrumentalne muzike direktno objavio kod Rogera u Amsterdamu. I drugi venecijanski kompozitori samostalno su postupali na isti način, poput Antonija Vivaldija sa njegovom poznatom kolekcijom violinskih koncerata L’estro armonico op. 3, koja se pojavila 1711. godine. Albinonijeva instrumentalna kolekcija 12 Trattenimenti armonici per camera, op. 6, prvi je rezultat njegove nove saradnje s Rogerom. Kao i njihovi prethodnici, radovi su komponirani samo za gudače; međutim, ograničeniji prostor za improvizaciju u sporim stavcima ukazuje na pokušaje Albinonija da se prilagodi novim kupcima izvan Alpa. Umjetnost improvizacije bila je dobro razvijena među profesionalnim italijanskim violinistima, dajući im posebnu priliku da blistaju tokom sporijih stavaka s proširenim ukrasnim prelazima i melodijskim promjenama. S druge strane, sjevernoevropski violinisti (posebno amateri među njima) jedva da su poznavali praksu improvizacije, tako da je Albinoni bilješke pisao detaljnije nego u svojim ranijim radovima.
Sljedeća Albinonijeva kolekcija, 12 Concerti a cinque, op. 7 iz 1715. godine sadržala je još jednu inovaciju: concertante djela za obou. Nakon uspjeha Albinonijevih prethodnih šest kolekcija za gudače, nije bilo sumnje da je njegov stil koncerta privukao evropsku publiku. Čini se vjerovatnim da je poduzetni Roger ohrabrio Albinonija da svoje talente usmjeri i prema oboi.[6]
Utjecaj na Bacha
Uz Vivaldija, Albinoni je bio među italijanskim baroknim kompozitorima koji su utjecali na muzičko stvaralaštvo Johanna Sebastiana Bacha
Lucidnost Albinonijevih muzičkih djela i njihov hladni, "klasični" kvalitet privukli su njegove savremenike. Njegova instrumentalna muzika posebno je kružila u štampi i rukopisima širom sjeverne Evrope.
Njegova instrumentalna muzika privukla je pažnju Johanna Sebastiana Bacha, koji je, izgleda, dobro poznavao Albinonijevu instrumentalnu muziku i imao kontakt s njom u tri konteksta. Prvo, njegove tri rane fuge: BWV 946, te Fuga u A-duru na temu Tomasa Albinonija – BWV 950 i Fuga u b-molu na temu Tomasa Albinonija – BWV 951 za orgulje uzimaju subjekte iz stavaka u Albinonijevom Suonate a tre op. 1 (1694). Fuga kao polifonijskakompozicijska tehnika poznata je po muzičkoj čistoċi i jednostavnosti. Stavci u Bachovim fugama razvijeniji su od Albinonijevih, ali je u Albinonijevim uočljiv bolji osjećaj za koheziju i proporciju.
Bach je kao uzor često koristio Albinonijeve basove pri pisanju harmonijskih vježbi za svoje učenike.
Očito je poznavao i Albinonijevu Sinfonie e concerti a cinque op. 2 (1700) jer postoji kontinuirani dio za drugi koncert, koji je Bach svojeručno zapisao, a danas se čuva u Saksonskoj državnoj i univerzitetskoj biblioteci. Ovaj izvor sugerira da je Bach bio upoznat sa žanrom koncerta mnogo prije nego što se susreo s Vivaldijevom muzikom. U Berlinu je sačuvana partitura šeste sonate iz Albinonijevog djela 12 Trattenimenti armonici per camera op. 6 (1711), koju je s bassom continuom (na koju je Bach pisao ispravke) prepisao Heinrich Nikolaus Gerber.[4]
Kontroverza vezana za Adagio u g-molu
Poznati Adagio u g-molu za violinu, gudačke instrumente i orgulje, danas je pripisan italijanskom muzikologu Remu Giazottu, koji je sistematizirao katalog Albinonijevih muzičkih djela i njegovu biografiju.[3] Osim Albinonija, Giazottovo područje stručnosti bili su kompozitori Antonio Vivaldi i Ferruccio Busoni, kao i muzika baroknog i klasičnog razdoblja u Giazottovoj rodnoj Genovi.[10] Godine 1945. posjetio je Dresden s namjerom da završi sistematizaciju kataloga Albinonijevih muzičkih djela. Pritom je među ruševinama arhive Saksonske državne i univerzitetske biblioteke pronašao fragment muzičkog rukopisa (vjerovatno dio sporog stavka iz Trio sonate ili Crkvene sonate)[8], koji je sadržavao samo bas potpornu strukturu (basso continuo) i nekoliko fraza same melodije. Od tog oskudnog početka Giazotto je izradio cjelovitu kompoziciju prema ustaljenim baroknim principima kompozicije u stilu chaconne, u kojoj je niz ponovljenih tonova u osnovi razvijajuće melodije.[3] Muska Mangano, Giazottova posljednja asistentica, otkrila je modernu, ali nezavisnu transkripciju rukopisa dijela muzičke kompozicije za bas i šest nepotpunih taktova za prvu violinu koja "u gornjem desnom uglu nosi pečat koji nedvosmisleno ukazuje na drezdensko porijeklo originala iz kojeg je uzet". Upravo to pruža izvjesnu podršku Giazottovom kazivanju da je Albinoni bio njegov izvor.[11]
Djela
Instrumentalna
Op. 1 (1694): 12 Sonate a tre (Trio sonata)
Op. 2 (1700): 6 Sinfonija i 6 Concerti a cinque
Op. 3 (1701): 12 Baletti de Camera a tre
Op. 4 (1702): 12 Cantate da camera a voce sola
Op. 5 (1707): 12 Concerti a cinque
Op. 6 (c. 1711): 12 Trattenimenti armonici per camera (Sonate da Camera za violinu i bas)
Op. 7 (1715): 12 Concerti a cinque (koncerti za gudače/oboe)
Op. 8 (1722): 6 Baleta i 6 Trio sonata
Op. 9 (1722): 12 Concerti a cinque, koncerti za gudače/oboe
^Nicola Schneider, "La tradizione delle opere di Tomaso Albinoni a Dresda", tesi di laurea specialistica (Cremona: Facoltà di musicologia dell'Università degli studi di Pavia, 2007): 181–186.
Bibliografija
Eleanor Selfridge-Field, Venetian Instrumental Music, from Gabrieli to Vivaldi, "Dover Publications", New York, 1994; ISBN0-486-28151-5
Franco Rossi, Catalogo Tematico delle composizioni di Tomaso Albinoni Tomo I – Le 12 opere strumentali a stampa, edicija "I Solisti Veneti", Padova, 2002.
Franco Rossi, Catalogo Tematico delle composizioni di Tomaso Albinoni Tomo II – Le opere strumentali manoscritte – Le opere vocali – I libretti, edicija "I Solisti Veneti", Padova, 2003.
