Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page

Cefnfor yr Iwerydd

Cefnfor yr Iwerydd
Mathcefnfor Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlAtlas Edit this on Wikidata
Cysylltir gydaAtlantic Continental Shelf Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCefnfor y Byd Edit this on Wikidata
Sirdyfroedd rhyngwladol Edit this on Wikidata
Arwynebedd106,460,000 ±10000 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr0 metr Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaBaetic Depression, Gogledd Affrica Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau0.000000°N 30°W Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]
Cefnforoedd y Ddaear
(Cefnfor y Byd)
Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu

Cefnfor yr Iwerydd yw'r ail-fwyaf o gefnforoedd y byd, gydag arwynebedd o tua 106,460,000 metr sgcilowar (41,100,000 mi sgw).[1] Mae'n gorchuddio tua 20 y cant o arwynebedd y Ddaear a thua 29 y cant o'i arwynebedd dŵr. Mae'n gwahanu'r "Hen Fyd" o'r "Byd Newydd" yn llygad yr Ewropead .

Mae Cefnfor yr Iwerydd yn meddiannu basn hirgul, siâp S sy'n ymestyn yn hydredol rhwng Ewrop ac Affrica i'r dwyrain, ac America i'r gorllewin. Fel un gydran o'r Cefnfor Byd, mae wedi'i gysylltu yn y gogledd â Chefnfor yr Arctig, â'r Cefnfor Tawel yn y de-orllewin, Cefnfor India yn y de-ddwyrain, a'r Cefnfor Deheuol yn y de (mae diffiniadau eraill yn disgrifio'r Iwerydd fel un sy'n ymestyn tua'r de i Antarctica). Rhennir Cefnfor yr Iwerydd yn ddwy ran, gan y Gwrth-gerrynt Cyhydeddol, gyda Gogledd Cefnfor yr Iwerydd a De Cefnfor yr Iwerydd tua 8° N.[2]

Mae archwiliadau gwyddonol o Fôr yr Iwerydd yn cynnwys alldaith Challenger, alldaith Meteor yr Almaen, Arsyllfa Ddaear Lamont-Doherty Prifysgol Columbia a Swyddfa Hydrograffig Llynges yr Unol Daleithiau.[2]

Geirdarddiad

Cefnfor Aethiopiaidd mewn map Ffrengig o Affrica yn 1710

Mae'r ymddangosiad cyntaf o'r gair yn y Gymraeg yn bur fodern: 1913, ond mae Môr Werydd yn llawer hŷn, gyda'r cofnod cyntaf i'w gael yn dyddio'n ôl i 1548.[3] Daw'r gair Saesneg Atlantic, fodd bynnag, o'r Groeg Atlantikôi pelágei (neu Ἀτλαντικῷ πελάγει), lle mae'r enw'n cyfeirio at y duw Atlas.[4][5]

Maint a data

Diffiniodd y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO) derfynau'r cefnforoedd a'r moroedd ym 1953,[6] ond mae rhai o'r diffiniadau hyn wedi'u diwygio ers hynny ac nid yw rhai yn cael eu defnyddio gan amrywiol awdurdodau, sefydliadau a gwledydd, gweler er enghraifft Llyfr Ffeithiau'r Byd y CIA. Yn gyfatebol, mae maint a nifer y cefnforoedd a'r moroedd yn amrywio.

Mae Cefnfor yr Iwerydd wedi'i ffinio â'r gorllewin gan Ogledd a De America. Mae'n cysylltu â Chefnfor yr Arctig trwy Culfor Denmarc, Môr yr Ynys Las, Môr Norwy a Môr Barents. I'r dwyrain, ffiniau'r cefnfor yw Ewrop: Culfor Gibraltar (lle mae'n cysylltu â Môr y Canoldir - un o'i foroedd ymylol - ac, yn ei dro, y Môr Du, y mae'r ddau ohonynt hefyd yn cyffwrdd ag Asia) a Affrica.

Yn y de-ddwyrain, mae'r Môr Iwerydd yn llifo i Gefnfor India. Mae Meridian 20° y Dwyrain, sy'n rhedeg i'r de o Cape Agulhas i Antarctica yn diffinio'i ffin. Yn niffiniad 1953 mae'n ymestyn i'r de i Antarctica, tra mewn mapiau diweddarach mae Cefnfor y De yn ffinio ag ef ar paralel 60°.[6]

Mae gan yr Iwerydd arfordiroedd afreolaidd wedi'u mewnoli gan nifer o gilfachau, gwlff a moroedd. Ymhlith y rhain mae Môr y Baltig, y Môr Du, Môr y Caribî, Culfor Davis , Culfor Denmarc, rhan o Dramwyfa Drake, Gwlff Mecsico, Môr Labrador, Môr y Canoldir , Môr y Gogledd, Môr Norwy, bron pob un o Fôr Scotia, a llednentydd eraill.[7] Gan gynnwys y moroedd ymylol hyn, mae morlin Môr yr Iwerydd yn mesur 111,866 km (69,510 mi) o'i gymharu â 135,663 km (84,297 mi) ar gyfer y Môr Tawel.[8]

Gan gynnwys ei foroedd ymylol, mae Môr yr Iwerydd yn gorchuddio arwynebedd o 106,460,000 km neu 23.5% o'r cefnfor byd-eang ac mae ganddo gyfaint o 310,410,900 km neu 23.3% o gyfanswm cyfaint cefnforoedd y ddaear. Ac eithrio ei foroedd ymylol, mae Môr yr Iwerydd yn gorchuddio 81,760,000 km ac mae ganddo gyfaint o 305,811,900 km. Mae Gogledd yr Iwerydd yn cwmpasu 41,490,000 km (11.5%) a De'r Iwerydd 40,270,000 km (11.1%).[9] Y dyfnder ar gyfartaledd yw 3,646 m (11,962 tr) a'r dyfnder mwyaf, y Milwaukee Deep yn Ffos Puerto Rico, yw 8,376 m (27,480 ft).[10][11]

Bathymetreg

Map lliw ffug o ddyfnder y cefnfor ym masn yr Iwerydd

Dominyddir bathymetreg Cefnfor yr Iwerydd gan gyfres o fynyddoedd tanfor o'r enw Crib Canol yr Iwerydd (MAR). Mae'n rhedeg o 87° G neu 300 km (190 mi) i'r de o Begwn y Gogledd i Ynys Bouvet is-Artig ar 54° S.[12]

Crib Canol yr Iwerydd (MAR)

Mae'r MAR (Mid-Atlantic Ridge) yn rhannu'r Iwerydd yn hydredol (longitudinally) yn ddau hanner, ac ym mhob un ohonynt mae cyfres o fasnau wedi'u hamffinio gan gribau eilaidd, transverse. Mae'r MAR yn cyrraedd dros 2,000m (6,600tr) ar hyd y rhan fwyaf o'i hyd, ond mae namau trawsnewid mwy mewn dau le yn tarfu arno: Ffos Romanche ger y Cyhydedd a Pharth Torri Gibbs ar 53° N. Mae'r MAR yn rhwystr i ddŵr gwaelod, ond ar y ddau ddiffyg hyn gall ceryntau dŵr dwfn basio o un ochr i'r llall.[13]

Mae'r MAR yn codi 2–3 km (1.2–1.9 mi) uwchben llawr y cefnfor o'i amgylch a'i ddyffryn rhwyg (rift valley) yw'r ffin ddargyfeiriol rhwng platiau Gogledd America ac Ewrasia yng Ngogledd yr Iwerydd a phlatiau De America ac Affrica yn Ne'r Iwerydd. Mae'r MAR yn cynhyrchu llosgfynyddoedd basaltig yn Eyjafjallajökull, Gwlad yr Iâ, a lafa gobennydd ar lawr y cefnfor.[14] Mae dyfnder y dŵr ar frig y grib yn llai na 2,700 m (1,500 o yn y rhan fwyaf o leoedd, tra bod gwaelod y grib dair gwaith mor ddwfn.[15]

Llawr y cefnfor

Mae silffoedd cyfandirol yr Iwerydd yn llydan oddi ar Newfoundland, de America fwyaf deheuol, a gogledd-ddwyrain Ewrop. Yng ngorllewin yr Iwerydd mae llwyfannau carbonad yn dominyddu ardaloedd mawr, er enghraifft, Llwyfandir Blake a Bermuda Rise. Mae Môr yr Iwerydd wedi'i amgylchynu gan ymylon goddefol (passive margins)ac eithrio mewn ychydig o lefydd lle mae ymylon gweithredol yn ffurfio ffosydd dwfn: Ffos Puerto Rico (8,376 m neu 27,480 tr, dyfnder mwyaf) yn ffos orllewinol yr Iwerydd a Ffos De Sandwich ( 8,264 m neu 27,113 ft ) yn Ne'r Iwerydd. Mae yna nifer o geunentydd tanfor oddi ar ogledd-ddwyrain Gogledd America, gorllewin Ewrop, a gogledd-orllewin Affrica. Mae rhai o'r ceunentydd hyn yn ymestyn ar hyd y codiadau cyfandirol ac ymhellach i'r gwastadeddau affwysol fel sianeli môr dwfn.[13]

Ym 1922 digwyddodd eiliad hanesyddol mewn cartograffeg ac eigioneg. Defnyddiodd yr USS Stewart Darganfyddwr Dyfnder Sonig y llynges i dynnu map parhaus ar draws gwely Môr yr Iwerydd. Mae'r syniad o sonar yn syml gyda guriadau (neu 'bylsiau') yn cael eu hanfon o'r llong, ac sydd yn eu tro'n bownsio oddi ar lawr y cefnfor, yna'n dychwelyd i'r llong.[16] Credir bod llawr y cefnfor dwfn yn weddol wastad gyda dyfnderoedd achlysurol, gwastadeddau affwysol, ffosydd, gwythiennau, basnau, llwyfandir, ceunentydd, a mynyddoedd guyot. Ceir silffoedd amrywiol ar hyd ymylon y cyfandiroedd (oddeutu 11% o'r dopograffeg waelod) heb lawer o sianeli dwfn wedi'u torri ar draws y codiad cyfandirol.

Y dyfnder cymedrig rhwng 60 ° N a 60 ° S yw 3,730 m (12,240 tr), neu'n agos at y cyfartaledd ar gyfer y cefnfor byd-eang, gyda dyfnder moddol rhwng 4,000 a 5,000 m (13,000 a 16,000 tr).[13]

Yn Ne'r Iwerydd mae Crib Walvis a Rio Grande Rise yn ffurfio rhwystrau i geryntau cefnfor. Mae'r Laurentian Abyss i'w gael oddi ar arfordir dwyreiniol Canada.

Nodweddion dŵr

Visualisation of the Gulf Stream stretching from the Gulf of Mexico to Western Europe
Wrth i Ffrwd y Gwlff droelli ar draws Gogledd yr Iwerydd o arfordir dwyreiniol Gogledd America i Orllewin Ewrop mae ei dymheredd yn gostwng 20 °C (36 °F) .

Mae tymeredd dŵr wyneb (sy'n amrywio yn ôl lledred, systemau cyfredol, a'r tymor) yn amrywio o dan −2 °C (28 °F) i dros 30 °C (86 °F) . Mae'r tymereddau uchaf yn digwydd i'r gogledd o'r cyhydedd, a gwelir isafswm gwerthoedd yn y rhanbarthau pegynol. Yn y lledredau canol, arwynebedd yr amrywiadau tymheredd uchaf, gall y gwerthoedd amrywio 7–8 °C (13–14 °F) .[2]

Rhwng mis Hydref a mis Mehefin mae'r wyneb fel arfer wedi'i orchuddio â rhew môr ym Môr Labrador, Culfor Denmarc, a Môr Baltig.[2]

Mae effaith Coriolis yn cylchredeg dŵr Gogledd yr Iwerydd i gyfeiriad clocwedd, ond mae dŵr De'r Iwerydd yn cylchredeg yn wrthglocwedd. Mae llanw'r de yng Nghefnfor yr Iwerydd yn lled-ddyddiol; hynny yw, mae dwy lanw uchel yn digwydd bob 24 awr lleuad. Mewn lledredau uwch na 40° i'r Gogledd mae rhywfaint o osciliad o'r dwyrain i'r gorllewin, a elwir yn osciliad Gogledd yr Iwerydd .[2]

Halltedd

Ar gyfartaledd, yr Iwerydd yw'r cefnfor mwyaf hallt; mae halltedd y dŵr wyneb yn y cefnfor agored yn amrywio o 33 i 37 rhan y fil (3.3–3.7%) yn ôl màs ac mae'n amrywio yn ôl lledred a thymor. Mae anweddiad, dyodiad, mewnlif afon a thoddi iâ môr yn dylanwadu ar werthoedd halltedd yr wyneb. Er bod y gwerthoedd halltedd isaf ychydig i'r gogledd o'r cyhydedd (oherwydd glawiad trofannol trwm), yn gyffredinol, mae'r gwerthoedd isaf yn y lledredau uchel ac ar hyd arfordiroedd lle mae afonydd mawr yn mynd i mewn. Mae'r gwerthoedd halltedd uchaf i'w cael ar oddeutu 25 ° gogledd a de, mewn rhanbarthau isdrofannol gyda glawiad isel ac anweddiad uchel.[2]

Hinsawdd

Hinsawdd wlyb a sych drofannol yn ynys caribïaidd ynys San Andrés , Colombia .

Mae hinsawdd yn cael ei ddylanwadu gan dymheredd dyfroedd yr wyneb a cheryntau dŵr yn ogystal â gwyntoedd. Oherwydd gallu mawr y cefnfor i storio a rhyddhau gwres, mae hinsoddau morwrol yn fwy cymedrol ac mae ganddynt amrywiadau tymhorol llai eithafol na hinsoddau mewndirol. Gellir brasamcanu dyodiad o ddata tywydd arfordirol a thymheredd yr aer o dymheredd y dŵr.[2]

Y cefnforoedd yw prif ffynhonnell y lleithder atmosfferig a geir trwy anweddiad. Mae parthau hinsoddol yn amrywio yn ôl lledred; mae'r parthau cynhesaf yn ymestyn ar draws Môr yr Iwerydd i'r gogledd o'r cyhydedd. Mae'r parthau oeraf mewn lledredau uchel, gyda'r rhanbarthau oeraf yn cyfateb i'r ardaloedd sydd wedi'u gorchuddio â rhew môr. Mae ceryntau cefnfor yn dylanwadu ar yr hinsawdd trwy gludo dyfroedd cynnes ac oer i ranbarthau eraill. Mae'r gwyntoedd sy'n cael eu hoeri neu eu cynhesu wrth chwythu dros y ceryntau hyn yn dylanwadu ar ardaloedd tir cyfagos.[2]

Credir bod gan Ffrwd y Gwlff a'i estyniad gogleddol tuag at Ewrop, Drifft Gogledd yr Iwerydd rywfaint o ddylanwad ar yr hinsawdd. Er enghraifft, mae Llif y Gwlff yn helpu tymereddau cymedrol y gaeaf ar hyd arfordir de-ddwyrain Gogledd America, gan ei gadw'n gynhesach yn y gaeaf ar hyd yr arfordir nag ardaloedd mewndirol. Mae Llif y Gwlff hefyd yn cadw tymereddau eithafol rhag digwydd ar Benrhyn Florida. Yn y lledredau uwch, mae Drifft Gogledd yr Iwerydd, yn cynhesu'r awyrgylch dros y cefnforoedd, gan gadw Ynysoedd Prydain a gogledd-orllewin Ewrop yn ysgafn ac yn gymylog, ac nid yn oer iawn yn y gaeaf fel lleoliadau eraill ar yr un lledred uchel. Mae'r ceryntau dŵr oer yn cyfrannu at niwl trwm oddi ar arfordir dwyrain Canada (ardal Grand Banks Newfoundland) ac arfordir gogledd-orllewin Affrica. Yn gyffredinol, mae gwyntoedd yn cludo lleithder ac aer dros y tir.[2]

Peryglon naturiol

Mynydd iâ neu rhewfryn A22A yng Nghefnfor De'r Iwerydd

Bob gaeaf, mae'r Icelandic Low yn cynhyrchu llawer o stormydd. Mae mynyddoedd iâ i'w cael fel arfer rhwng dechrau Chwefror a diwedd Gorffennaf ar draws y lonydd llongau ger Grand Banks Newfoundland. Mae'r tymor iâ yn hirach yn y rhanbarthau pegynol, ond nid oes llawer o longau yn yr ardaloedd hynny.[17]

Mae corwyntoedd yn berygl yn rhannau gorllewinol Gogledd yr Iwerydd yn ystod yr haf a'r hydref. Oherwydd y wind shear cryf a chyson a Pharth Cydgyfeirio Rhyngddiwylliannol gwan, mae seiclonau trofannol De'r Iwerydd yn brin.[18]

Daeareg a thectoneg platiau

Arweiniodd chwalu Pangea at agor Cefnfor yr Iwerydd mewn tri cham

Mae gan Cefnfor yr Iwerydd gramen gefnforol maffig trwchus sy'n cynnwys basalt a gabbro sydd wedi'i orchuddio â chlai mân, llaid a siliceous ooze ar y gwastadedd affwysol. Mae'r ymylon cyfandirol a'r silff gyfandirol yn nodi dwysedd is. Mae'r gramen gefnforol hynaf yn yr Iwerydd hyd at 145 miliwn o flynyddoedd CP ac wedi'i lleoli oddi ar arfordir gorllewinol Affrica ac arfordir dwyreiniol Gogledd America, neu ar y naill ochr i Dde'r Iwerydd.[19]

Mewn sawl man, mae'r silff gyfandirol a'r llethr cyfandirol wedi'u gorchuddio â haenau gwaddodol trwchus. Er enghraifft, ar ochr Gogledd America i'r cefnfor, mae dyddodion carbonad mawr wedi'u ffurfio mewn dyfroedd bas cynnes fel Florida a'r Bahamas, tra bod tywod a silt yn gyffredin mewn ardaloedd o silffoedd bas fel Banc Georges. Cludwyd tywod bras, clogfeini a chreigiau i rai ardaloedd, megis oddi ar arfordir Nova Scotia neu Gwlff Maine yn ystod oesoedd iâ'r Pleistosen.

Canol yr Iwerydd

Dechreuwyd chwalu Pangea yng Nghanol yr Iwerydd, rhwng Gogledd America a Gogledd-orllewin Affrica, lle agorodd basnau rhwyg yn ystod y Triasig Hwyr a'r Jwrasig Cynnar. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd codwyd ymchwydd cyntaf Mynyddoedd yr Atlas. Mae'r union amseriad yn ddadleuol gydag amcangyfrifon yn amrywio o 200 i 170 Ma.[20]

Roedd agor Cefnfor yr Iwerydd yn cyd-daro â chwalfa gychwynnol y Pangea gor-gyfandirol, a gychwynnwyd gan ffrwydrad Talaith Magmatig Canol yr Iwerydd (CAMP), un o'r ardaloedd igneaidd mwyaf helaeth a swmpus a welwyd erioed yn hanes y Ddaear sy'n gysylltiedig gyda'r digwyddiad difodiant Triasig-Jwrasig, un o ddigwyddiadau difodiant mawr y Ddaear.[21][22]

Caeodd ffurfiant Isthmus Canol America y Central American Seaway ar ddiwedd y Pliocene 2.8 Ma yn ôl. Arweiniodd ffurfio'r isthmws at fudo a difodiant llawer o anifeiliaid a oedd yn byw ar y tir, a elwir yn "Gyfnewidfa Fawr America", ond arweiniodd cau'r môr at "Sgism Fawr America" wrth iddo effeithio ar geryntau cefnfor, halltedd a thymheredd Môr yr Iwerydd a'r Môr Tawel. Daeth organebau morol ar ddwy ochr yr isthmws yn ynysig a naill ai'n dargyfeirio neu'n diflannu.[23]

Gogledd yr Iwerydd

Yn ddaearegol, Gogledd yr Iwerydd yw'r ardal sydd wedi'i hamffinio i'r de gan ddau ymyl cyfun, Newfoundland ac Iberia, ac i'r gogledd gan Fasn Ewrasiaidd yr Arctig. Dilynwyd agoriad Gogledd yr Iwerydd ymylon ei ragflaenydd yn agos iawn, sef Cefnfor Iapetus, gan ledaenu o Ganol yr Iwerydd mewn chwe cham: Iberia–Newfoundland, Porcupine–Gogledd America, Ewrasia–Yr Ynys Las, Ewrasia–Gogledd America. Mae systemau taenu gweithredol ac anweithredol yn yr ardal hon yn cael eu nodi gan y rhyngweithio gyda hotspot Gwlad yr Iâ.[24]

Arweiniodd ymledu ar lan y môr at ymestyn y gramen a ffurfiannau cafnau a basnau gwaddodol.

Dechreuodd y lledaenu a'r gwasgaru yma agor Môr Labrador tua 61 miliwn o flynyddoedd CP, gan barhau tan 36 miliwn o flynyddoedd CP. Mae daearegwyr yn gwahaniaethu dau gam magmatig: mae'r naill o 62 i 58 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn rhagflaenu gwahanu'r Ynys Las o ogledd Ewrop a'r llall rhwng 56 i 52 miliwn o flynyddoedd CP wrth i'r gwahanu ddigwydd.

Dechreuodd Gwlad yr Iâ ffurfio 62 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Mae llawer iawn o basalt a ffrwydrodd yn y cyfnod hwn i'w gael ar Ynys Baffin, yr Ynys Las, Ynysoedd Ffaro'r Alban, gyda chwympiadau lludw yng Ngorllewin Ewrop yn gweithredu fel marciwr stratigraffig.[25] Achosodd agor Gogledd yr Iwerydd godiad sylweddol o gramen gyfandirol ar hyd yr arfordir. Er enghraifft, er gwaethaf basalt 7 km o drwch, Cae Gunnbjorn yn Nwyrain yr Ynys Las yw'r pwynt uchaf ar yr ynys, wedi'i ddyrchafu'n cymaint fel bod y creigiau gwaddodol Mesosöig hŷn yn ei waelod i'w gweld, yn debyg i hen gaeau lafa uwchben creigiau gwaddodol yn Ynysoedd Heledd gorllewin yr Alban. [26]

De'r Iwerydd

Torrodd Gorllewin Gondwana (De America ac Affrica) yn y cyfnod Cretasaidd Cynnar i ffurfio De'r Iwerydd. Nodwyd sut mae'r ddau gyfandir yn ffitio'n daclus ar y mapiau cynharaf a oedd yn cynnwys De'r Iwerydd.[27][28] Fodd bynnag, mae'r ffit godidog yma wedi profi'n broblemus ac mae ail-greu diweddarach wedi cyflwyno amryw barthau dadffurfiad ar hyd y traethlinau i ddarparu ar gyfer y toriad gogleddol. Mae rhwygiadau ac anffurfiannau rhyng-gyfandirol hefyd wedi'u cyflwyno i isrannu'r ddau blat cyfandirol yn is-blatiau.[29]

Hanes

Esblygodd bodau dynol yn Affrica; yn gyntaf trwy ffrydio oddi wrth epaod eraill tua 7 miliwn o flynyddoedd CP; gan datblygu offer carreg tua 2.6 miliwn o flynyddoedd CP (mCP); i esblygu o'r diwedd fel bodau dynol modern tua 200 mCP. Mae'r dystiolaeth gynharaf ar gyfer yr ymddygiad cymhleth yma wedi'i darganfod ar hyd arfordir De Affrica. Yn ystod y camau rhewlifol diweddaraf, cafodd gwastatiroedd tanddwr Banc Agulhas eu dinoethi gan godi'n uwch na lefel y môr, a gan ymestyn arfordir De Affrica ymhellach i'r de fesul cannoedd o gilometrau.

Goroesodd poblogaeth fach o fodau dynol modern - llai na mil yn ôl pob tebyg - drwy'r rhewlifau a hynny drwy addasu i'r amrywiaeth a gynigir gan y gwastadeddau Palaeo-Agulhas hyn. Mae'r GCFR wedi'i gyfyngu i'r gogledd gan Wregys Cape Fold ac arweiniodd yr ardal cyfyngedig i'r de ohono at ddatblygu rhwydweithiau cymdeithasol y daeth technolegau cymhleth Oes y Cerrig i'r amlwg yma.[30] Felly mae hanes dynol yn cychwyn ar arfordiroedd De Affrica lle roedd parth rhynglanwol yn llawn pysgod cregyn, morloi ffwr, pysgod ac adar y môr - a'r cwbwl yn darparu ffynonellau protein angenrheidiol.[31] Gwelir tarddiad Affricanaidd yr ymddygiad modern hwn gan engrafiadau 70,000 mCP yn Ogof Blombos, De Affrica.[32]

Economi

Mae Môr yr Iwerydd wedi cyfrannu'n sylweddol at ddatblygiad ac economi'r gwledydd cyfagos. Ar wahân i brif lwybrau cludo a chyfathrebu trawsatlantig, mae Môr yr Iwerydd yn cynnig digonedd o ddyddodion petroliwm yng nghreigiau gwaddodol silffoedd y cyfandir.[2]

Pysgotwyr penfras yn Norwy

Mae Môr yr Iwerydd yn gyforiog o feysydd petroliwm a nwy, pysgod, mamaliaid morol ( morloi a morfilod), agregau tywod a graean, dyddodion placer a cherrig gwerthfawr.[33] Ceir aur hefyd, milltir neu ddwy o dan y dŵr ar wely'r cefnfor, fodd bynnag, mae'r dyddodion hefyd wedi'u gorchuddio â chraig y mae'n rhaid ei gloddio drwyddo. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw ffordd gost-effeithiol i fwyngloddio neu dynnu aur o'r cefnfor i wneud elw.[34]

Mae cytuniadau rhyngwladol amrywiol yn ceisio lleihau llygredd a achosir gan fygythiadau amgylcheddol megis gollyngiadau olew, malurion morol, gollwng gwastraff ymbelydrol a llosgi gwastraff gwenwynig ar y môr.[2]

Pysgodfeydd

Ceir mwy o bysgod ym Môr yr Iwerydd nag unrhyw gefnfor arall. Mae'r ardaloedd mwyaf cynhyrchiol i'r pysgotwr yn cynnwys Grand Banks Newfoundland, Silff yr Alban, Banc Georges oddi ar Cape Cod, Banciau Bahama, y dyfroedd o amgylch Gwlad yr Iâ, Môr Iwerddon, Bae Fundy, Banc Dogger Môr y Gogledd, ayb.[2] Fodd bynnag, trawsnewidiwyd y pysgodfeydd yn sylweddol ers y 1950au a bellach mae llawer o'r dalfeydd mwyaf yn dirywio'n gyflym. Dim ond yng Nghefnfor India a Gorllewin y Môr Tawel y ceir grŵp sy'n "tueddu i gynyddu ers 1950".[35]

Materion amgylcheddol

Llygredd morol: plastig a gwastraff y 'byd datblygedig' dros draethau'r De'r Iwerydd

Rhywogaethau sydd mewn perygl

Ymhlith y rhywogaethau morol sydd mewn perygl mae'r manatee, morloi, llewod y môr, crwbanod a morfilod. Gall pysgota gyda rhwyd enfawr ladd dolffiniaid, albatrosiaid ac adar môr eraill (adar y garn, auks), gan gyflymu dirywiad y stoc pysgod a chyfrannu at anghydfodau rhyngwladol.[36]

Gwastraff a llygredd

Mae "llygredd morol" yn derm generig ar gyfer mynd i mewn i'r cefnfor o gemegau neu ronynnau a allai fod yn beryglus. Y tramgwyddwyr mwyaf yw afonydd a gyda hwy mae llawer o gemegau gwrtaith amaethyddol yn ogystal â da byw a gwastraff dynol. Mae gormodedd o gemegau sy'n disbyddu ocsigen yn arwain at hypocsia a marwolaeth.[37]

Mae malurion morol, a elwir hefyd yn "sbwriel morol", yn disgrifio gwastraff a grëwyd gan bobl ac sy'n arnofio mewn dŵr. Tuedda'r malurion cefnforol hyn i gronni ar yr arfordiroedd, gan olchi i'r lan yn aml lle mae'n cael ei alw'n "sbwriel traeth". Amcangyfrifir bod yr "ardal sbwriel morol Gogledd yr Iwerydd" gannoedd o gilometrau ar draws o ran maint.[38]

Mae pryderon llygredd eraill yn cynnwys gwastraff amaethyddol a threfol. Daw llygredd trefol o ddwyrain yr Unol Daleithiau, de Brasil, a dwyrain yr Ariannin; llygredd olew ym Môr y Caribî, Gwlff Mecsico, Llyn Maracaibo, Môr y Canoldir, a Môr y Gogledd; a gwastraff diwydiannol a llygredd carthion trefol yn y Môr Baltig, Môr y Gogledd a Môr y Canoldir.

Roedd awyren USAF C-124 o Dover Air Force Base, Delaware yn cario tri bom niwclear dros Gefnfor yr Iwerydd pan gollodd bŵer. Gollyngodd y criw ddau fom niwclear dros fwrdd y llong ac maent ar wely'r môr hyd heddiw (2021).[39]

Newid yn yr hinsawdd

Mae gweithgaredd corwynt Gogledd yr Iwerydd wedi cynyddu dros y degawdau diwethaf oherwydd cynnydd yn nhymheredd wyneb y môr (SST) mewn lledredau trofannol, newidiadau y gellir eu priodoli naill ai i Osgiliad Multidecadal naturiol yr Iwerydd (AMO) neu i newid hinsawdd anthropogenig.[40] Nododd adroddiad yn 2005 fod cylchrediad gwrthdroadol meridional yr Iwerydd (AMOC) wedi arafu 30% rhwng 1957 a 2004.[41] Pe bai'r AMO yn gyfrifol am amrywioldeb tymheredd y dwr, byddai'r AMOC wedi cynyddu mewn cryfder, ac mae'n debyg nad yw hynny'n wir. Ar ben hynny, mae'n amlwg o ddadansoddiadau ystadegol o seiclonau trofannol blynyddol nad yw'r newidiadau hyn yn dangos multidecadal cyclicity. Felly, mae'n rhaid i'r newidiadau hyn yn yn nhymheredd wyneb y môr gael eu hachosi gan weithgareddau dynol.[42]

Cyfeiriadau

  1. ↑ NOAA: How big is the Atlantic Ocean?
  2. ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 U.S. Navy 2001
  3. ↑ Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC); Studia Celtica; golygydd: Andrew Hawke; adalwyd 10 Ebrill 2021.
  4. ↑ Mangas, Julio; Plácido, Domingo; Elícegui, Elvira Gangutia; Rodríguez Somolinos, Helena (1998). La Península Ibérica en los autores griegos: de Homero a Platón – SLG / (Sch. A. R. 1. 211). Editorial Complutense. tt. 283–.
  5. ↑ "Ἀτλαντίς, DGE Diccionario Griego-Español". dge.cchs.csic.es. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 Ionawr 2018.
  6. ↑ 6.0 6.1 IHO 1953
  7. ↑ CIA World Factbook: Atlantic Ocean
  8. ↑ CIA World Factbook: Pacific Ocean
  9. ↑ Eakins & Sharman 2010
  10. ↑ USGS: Mapping Puerto Rico Trench
  11. ↑ "Atlantic Ocean". Five Deeps Expedition (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-01-24.
  12. ↑ World Heritage Centre: Mid-Atlantic Ridge
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 Levin & Gooday 2003, Seafloor topography and physiography, pp. 113–114 Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "LevGood-2003" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  14. ↑ The Geological Society: Mid-Atlantic Ridge
  15. ↑ Kenneth J. Hsü (1987). The Mediterranean Was a Desert: A Voyage of the Glomar Challenger. ISBN 978-0-691-02406-6.
  16. ↑ Hamilton-Paterson, James (1992). The Great Deep.
  17. ↑ "ABOUT INTERNATIONAL ICE PATROL (IIP)". www.navcen.uscg.gov.
  18. ↑ Landsea, Chris (13 Gorffennaf 2005). "Why doesn't the South Atlantic Ocean experience tropical cyclones?". Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory. National Oceanographic and Atmospheric Administration. Cyrchwyd 9 Mehefin 2018.
  19. ↑ Fitton, Godfrey; Larsen, Lotte Melchior (1999). "The geological history of the North Atlantic Ocean". tt. 10, 15.
  20. ↑ Seton et al. 2012
  21. ↑ Blackburn et al. 2013
  22. ↑ Marzoli et al. 1999
  23. ↑ Lessios 2008
  24. ↑ Seton et al. 2012, Northern Atlantic, p. 220
  25. ↑ Fitton & Larsen 1999, t. 10.
  26. ↑ Fitton & Larsen 1999, t. 23-24.
  27. ↑ Eagles 2007
  28. ↑ Bullard, Everett & Smith 1965
  29. ↑ Seton et al. 2012
  30. ↑ Marean et al. 2014, pp. 164–166, fig. 8.2, p. 166
  31. ↑ Marean 2011, Environmental Context on the South Coast, pp. 423–425
  32. ↑ Henshilwood et al. 2002, Abstract
  33. ↑ Kubesh, K.; McNeil, N.; Bellotto, K. (2008). Ocean Habitats. In the Hands of a Child. Cyrchwyd 5 December 2016.
  34. ↑ Administration, US Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric. "Is there gold in the ocean?". oceanservice.noaa.gov (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 Mawrth 2016. Cyrchwyd 2016-03-30.
  35. ↑ FOA 2016
  36. ↑ Eisenbud, R. (1985). "Problems and Prospects for the Pelagic Driftnet". Michigan State University, Animal Legal & Historical Center. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 Tachwedd 2011. Cyrchwyd 27 Hydref 2011.
  37. ↑ Sebastian A. Gerlach "Marine Pollution", Springer, Berlin (1975)
  38. ↑ "Huge Garbage Patch Found in Atlantic Too". National Geographic. 2 Mawrth 2010.
  39. ↑ HR Lease (March 1986). "DoD Mishaps" (PDF). Armed Forces Radiobiology Research Institute. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2008-12-18.
  40. ↑ Mann & Emanuel 2006, tt. 233–241
  41. ↑ Bryden, Longworth & Cunningham 2005
  42. ↑ Webster et al. 2005

Darllen pellach

Dolenni allanol

Read other articles:

Margherita dari Cortona

Santa Margherita dari CortonaLahir1247Laviano, ItaliaMeninggal22 Februari 1297 (usia 49–50)Cortona, ItaliaDihormati diOrdo Ketiga Santo Fransiskus, Gereja Katolik RomaKanonisasi16 Mei 1728 oleh Paus Benediktus XIIIPesta22 Februari, 16 MeiPelindungmelawan godaan; memfitnah orang; tunawisma; penyakit jiwa; kehilangan orangtua; bidan; ibu tunggal; orang yang diejek karena kesalehan mereka; pelacur yang direformasi; godaan seksual; anak ketiga Margherita dari Cortona, (dalam bahasa Italia: Marg...

 

В'є-Ліксем

В'є-ЛіксемVieux-Lixheim   Країна  Франція Регіон Гранд-Ест  Департамент Мозель  Округ Саррбур-Шато-Сален Кантон Фенетранж Код INSEE 57713 Поштові індекси 57635 Координати 48°46′43″ пн. ш. 7°08′00″ сх. д.H G O Висота 267 - 337 м.н.р.м. Площа 6,45 км² Населення 248 (01-2020[1]) Густота...

 

محمد بن سعود الكبير آل سعود

الأمير محمد بن سعود الكبير بن عبد العزيز معلومات شخصية الميلاد 1326هـ (1908م)الرياض الوفاة 1416هـ (1995م)الرياض مكان الدفن مقبرة العود الجنسية  السعودية العرق عرب الديانة مسلم الأولاد الأميرة هيا السبيعي  [لغات أخرى]‏سلطان بن محمد بن سعود الكبير  الأب سعود الكبير بن عب...

Віллі Ліндстрем

Віллі Ліндстрем Народився 5 травня 1951(1951-05-05) (72 роки)Грумс, Швеція Зріст 185 см Вага 77 кг Позиція крайній нападник Кидок лівий Проф. клуби ВХА«Вінніпег Джетс»НХЛ«Едмонтон Ойлерс»«Піттсбург Пінгвінс»Елітсерія«Фрелунда»«Брюнес» Нац. збірна Швеція Ігрова кар'єра 1975 — 1990 У В�...

 

Bisomu

Artikel ini tidak memiliki referensi atau sumber tepercaya sehingga isinya tidak bisa dipastikan. Tolong bantu perbaiki artikel ini dengan menambahkan referensi yang layak. Tulisan tanpa sumber dapat dipertanyakan dan dihapus sewaktu-waktu.Cari sumber: Bisomu – berita · surat kabar · buku · cendekiawan · JSTOR Suku Dayak Bisomu (Bi Somu) adalah salah satu sub suku Dayak Bidayuh yang bermukim di kab sanggau, kalimantan Barat. Kata Bi Somu terdiri dari d...

 

Departamento Cushamen

Cushamen Departamento Coordenadas 42°54′00″S 71°19′00″O / -42.9, -71.31666667Capital Leleque • Población 116Ciudad más poblada Lago PueloEntidad Departamento • País  Argentina • Provincia  ChubutSuperficie Puesto 5.º • Total 16250 km²[1]​Altitud   • Media 793 m s. n. m.Población (2010) Puesto 5.º • Total 20 919 hab.[1]​ • Densidad 1,3 hab/km²[1]​ • Urbana 14 120...

طيران هونغ كونغ

طيران هونغ كونغ     إياتاLD  إيكاوAHK  رمز النداء؟؟ تاريخ الإنشاء 1986  الجنسية الصين  الشركة الأم كاثي باسيفيك  موقع ويب الموقع الرسمي  تعديل مصدري - تعديل   طيران هونغ كونغ شركة طيران هونك كونك المحدودة، واختصارها AHK (بالإنكليزية Air Hongkong وبالصينية: 香港航空有

 

Resistência (cadela)

Resistência Lula da Silva Resistência durante a posse do Presidente Lula Informações Apelido Resistência Espécie Canis lupus familiaris Raça Vira-lata Sexo Feminino Nascimento Década de 2010 Nacionalidade brasileira Tutores Luiz Inácio e Rosângela da Silva Resistência Lula da Silva,[1] ou simplesmente Resistência, é uma cadela sem raça definida (CRAND) pertencente ao Presidente do Brasil, Luiz Inácio Lula da Silva e a Primeira-Dama,Rosângela da Silva.[2][3] Foi o primeiro anim...

 

Metanet

Artikel ini sebatang kara, artinya tidak ada artikel lain yang memiliki pranala balik ke halaman ini.Bantulah menambah pranala ke artikel ini dari artikel yang berhubungan atau coba peralatan pencari pranala.Tag ini diberikan pada Oktober 2022. Metanet adalah jaringan friend-to-friend yang terpisah, mirip dengan Freenet walaupun desainnya berbeda. Metanet bekerja untuk mempersulit pencarian identitas orang-orang dalam network dan memperbolehkan mereka secara anonim meng-host content dan servi...

مرض الكبد

مرض الكبد Hepatic disease صورة مجهرية لداء الكبد الدهني غير الكحولي, تظهر تنكسا دهنيا واضحا. صبغة ثلاثية اللون.صورة مجهرية لداء الكبد الدهني غير الكحولي, تظهر تنكسا دهنيا واضحا. صبغة ثلاثية اللون. معلومات عامة الاختصاص طب الجهاز الهضمي  من أنواع مرض كبدي صفراوي  [لغات أخرى]&...

 

Marcham

Human settlement in EnglandMarchamAll Saints' parish churchMarchamLocation within OxfordshirePopulation1,905 (2011 Census)OS grid referenceSU4596Civil parishMarchamDistrictVale of White HorseShire countyOxfordshireRegionSouth EastCountryEnglandSovereign stateUnited KingdomPost townAbingdonPostcode districtOX13Dialling code01865PoliceThames ValleyFireOxfordshireAmbulanceSouth Central UK ParliamentWantageWebsiteMarcham Parish Council List of places UK Eng...

 

SoftEther VPN

Open-source VPN client and server software This article has multiple issues. Please help improve it or discuss these issues on the talk page. (Learn how and when to remove these template messages) This article relies excessively on references to primary sources. Please improve this article by adding secondary or tertiary sources. Find sources: SoftEther VPN – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (June 2015) (Learn how and when to remove this tem...

العلاقات البليزية التنزانية

العلاقات البليزية التنزانية بليز تنزانيا   بليز   تنزانيا تعديل مصدري - تعديل   العلاقات البليزية التنزانية هي العلاقات الثنائية التي تجمع بين بليز وتنزانيا.[1][2][3][4][5] مقارنة بين البلدين هذه مقارنة عامة ومرجعية للدولتين: وجه المقارنة بليز �...

 

Our Happy Hours

US LGBT anthology Our Happy Hours: LGBT Voices from the Gay Bars GenreanthologyPublishedNovember 2017PublisherFlashpoint PublicationsISBN978-1-63304-813-3 Our Happy Hours: LGBT Voices from the Gay Bars is a 2017 anthology that came about as a result of the massacre at the Pulse nightclub in Orlando, Florida. The anthology is curated by writers Renee Bess and Lee Lynch and contains contributions from LGBT writers from all walks of life. The anthology was created to give LGBTQ writers a chance ...

 

Civilization V

2010 video game 2010 video gameCivilization VDeveloper(s)Firaxis GamesPublisher(s) 2K (Windows) Aspyr (OS X, Linux) Director(s)Jon ShaferProducer(s) Dennis Shirk Lisa Miller Designer(s) Jon Shafer Ed Beach Scott Lewis Programmer(s) Brian Wade Tim Kipp Ed Beach Artist(s) Dorian Newcomb Chris Hickman Brian Busatti Writer(s) Michelle Menard Paul Murphy Composer(s) Michael Curran Geoff Knorr SeriesCivilizationPlatform(s)Microsoft Windows, OS X,[3] Linux[4]Release Microsoft Windows...

Buslijn 6 (Wijgmaal - Leuven - Neervelp - Hoegaarden)

De opmaak van dit artikel is nog niet in overeenstemming met de conventies van Wikipedia. Mogelijk is ook de spelling of het taalgebruik niet in orde. Men wordt uitgenodigd deze pagina aan te passen.Opgegeven reden: - Buslijn 6 Wijgmaal - Leuven - Neervelp - Hoegaarden Lijnnummer3306 Totale lengte36 kmGeopend22 februari 1997Huidige statusin gebruikBusdienst door Buslijn 6 Wijgmaal Wijveld - Hoegaarden Station Wijgmaal Wijveld5;6 Wijgmaal Klooster5;6;500;511 Wijgmaal Korte Dolagestraat5;6;500;...

 

Ros Serey Sothea

Cambodian singer In this Cambodian name, the surname is Ros. In accordance with Cambodian custom, this person should be referred to by the given name, Sothea. Ros Serey SotheaSothea in the 1960sBackground informationBirth nameRos SotheaBornc. 1948Battambang province, French protectorate of CambodiaOriginBattambang, CambodiaDiedc. 1977 (aged 28–29)GenresPsychedelic rockgarage rockkbachromvongsaravanbluesbossa novafilm musicclassical Khmer musicOccupation(s)SingeractressYears active1...

 

Wielki Buczek (powiat kępiński)

Ten artykuł należy dopracować:od 2014-01 → zweryfikować treść i dodać przypisy, → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, → napisać artykuł w sposób neutralny.Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. Zobacz też: Wielki Buczek w innych znaczeniach tej nazwy. Artykuł 51°7′31″N 17°57′30″E - błąd 3...

Local Government Commission for England (1992)

Local Government Commission for England redirects here. For the earlier body, see Local Government Commission for England (1958–1967). United Kingdom legislationLocal Government Act 1992Act of ParliamentParliament of the United KingdomLong titleAn Act to make new provision, by giving effect to proposals in Cm. 1599 (The Citizen's Charter) relating to publicity and competition, for securing economy, efficiency and effectiveness in the manner in which local authorities carry on certain activi...

 

Football at the 1995 Island Games

Men's Football at the Island Games 1995Tournament detailsHost countryGibraltarDates16–22 JulyTeams8Final positionsChampions Isle of Wight (1st title)Runners-up GibraltarThird place JerseyFourth place GreenlandTournament statisticsMatches played18Goals scored58 (3.22 per match)Top scorer(s) Adam Barsdell (4 goals)← 1993 1997 → International football competition The 1995 Island Games in Gibraltar was the 4th edition in which a men's football tournamen...

 
Kembali kehalaman sebelumnya