Emlyn Is Cuch

Emlyn Is Cuch

Math	cwmwd, cantref
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Emlyn, Teyrnas Deheubarth, Teyrnas Dyfed
Sir	Sir Benfro
Gwlad	Cymru
Gerllaw	Afon Cuch
Yn ffinio gyda	Emlyn Uwch Cuch, Is Coed, Elfed (cwmwd), Cemais
Cyfesurynnau	51.99°N 4.56°W
[golygwch ar Wicidata]

Roedd cwmwd Emlyn Is Cuch yn un o ddau gwmwd yng nghantref Emlyn, yn ne-orllewin Cymru. Heddiw mae ei diriogaeth yn gorwedd yn Sir Benfro. Roedd yn gwmwd o fryniau isel, coedwigoedd a chymoedd.

Roedd afon Cuch yn dynodi'r ffin rhwng Emlyn Is Cuch a'r ail gwmwd, Emlyn Uwch Cuch. I'r gogledd ffiniai Emlyn Is Cuch â chwmwd Is Coed, cantref Is Aeron, gydag afon Teifi yn ffin naturiol rhyngddynt. I'r de ffiniai â chwmwd Elfed, cantref Gwarthaf, ac i'r gorllewin â chantref Cemais.

Ni wyddys nemor ddim am hanes cynnar y cwmwd. Ar y dechrau bu'n rhan o deyrnas Dyfed ac wedyn Deheubarth. Fe'i meddianwyd gan y Normaniaid yn y 12g a daeth yn rhan o diriogaeth Normanaidd y De, a oedd yn estyniad o'r Mers. Codwyd Castell Cilgerran gan y Normaniaid yng ngogledd y cwmwd i warchod afon Teifi. Roedd y cwmwd yn cynnwys y plwyfi Bridell, Cilgerran, Clydau, Capel Colman, Llanfihangel Penbedw, Manordeifi a Penrydd, a rhan orllewinol Cilrhedyn^[1]

Yn ddiweddarach creuwyd "cantref" (hundred) Cilgerran dan y Deddfau Uno yn 1536, seiliedig ar diriogaeth yr hen gantref. Fe'i rheolwyd o fwrdeistref ganoloesol Cilgerran.

Lleolir golygfa agoriadol Pedair Cainc y Mabinogi yn y cwmwd. Roedd llys Pwyll Pendefig Dyfed yn Arberth, cantref Penfro. Un diwrnod aeth allan i hela yng Nglyn Cuch lle cyfarfu Arawn brenin Annwn a chychwyn cylch chwedlau'r Pedair Cainc.

Mae'n debygol fod y bardd canoloesol Prydydd Breuan (fl. ganol y 14g) yn frodor o'r cwmwd hwn.^[2]

• Cantrefi a chymydau Cymru
• Teyrnas Dyfed

• J. E. Lloyd, A history of Wales from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, 1937)