Yr Alban

Yr Alban
	Alba
Math	Gwlad
Prifddinas	Caeredin
Poblogaeth	5,404,700
Anthem	Flower of Scotland
Pennaeth llywodraeth	John Swinney
Cylchfa amser	UTC±00:00, UTC+01:00
Nawddsant	Andreas
Iaith/Ieithoedd; swyddogol	Saesneg, Gaeleg, Sgoteg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	cenhedloedd Celtaidd
Sir	y Deyrnas Unedig
Arwynebedd	78,782 km²
Yn ffinio gyda	Lloegr
Cyfesurynnau	57°N 5°W
Cod SYG	S92000003
	GB-SCT
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth yr Alban
Corff deddfwriaethol	Senedd yr Alban
Swydd pennaeth; y Llywodraeth	Prif Weinidog yr Alban
Pennaeth y Llywodraeth	John Swinney
Arian	punt sterling
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Am ystyron eraill, gweler Alban (gwahaniaethu)

Gwlad yng ngogledd orllewin Ewrop yw'r Alban (hefyd Sgotland) (Gaeleg yr Alban: Alba; Sgoteg a Saesneg: Scotland). Perthynai trigolion ei deheudir i'r un grŵp ethnig a phobl Cymru am gyfnod o fileniwm, gyda'r Frythoneg Orllewinol (ac yna'r Gymraeg) yn cael ei siarad o lannau'r Fife i Fynwy.^[1] Mae felly'n un o'r gwledydd Celtaidd ac yn un o wledydd Prydain, enwog am ei wisgi. Ar 18 Medi cynhaliwyd Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014 a flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd Etholiad Cyffredinol lle gwelwyd newid syfrdanol yng nghenedlaetholdeb ei thrigolion.

Sant Andreas, un o apostolion Iesu Grist, yw nawddsant yr Alban – 30 Tachwedd yw dyddiad dygwyl Sant Andreas. Roedd yr Alban yn deyrnas annibynnol tan y 18g. Ar 26 Mawrth 1707, unwyd senedd yr Alban â senedd Lloegr a ffurfiwyd teyrnas unedig Prydain Fawr. Ail-sefydlwyd senedd yr Alban yn 1999 fel senedd ddatganoledig o dan lywodraeth Llundain.

Siaredir dwy iaith frodorol yn yr Alban yn ogystal â'r Saesneg – Gaeleg a Sgoteg. Mae Gaeleg yn iaith Geltaidd. Hi oedd iaith wreiddiol teyrnas yr Alban ac mae'n dal yn iaith fyw yn y gogledd orllewin. Mae Sgoteg yn perthyn i'r Saesneg, ac fe'i hystyrir yn dafodiaith Saesneg gan rai, er bod Llywodraeth yr Alban a Siarter Ieithoedd Lleiafrifol Ewrop yn ei chyfrif yn iaith leiafrifol draddodiadol. Mae'n dal i gael ei siarad yn nwyrain a de'r Alban.

Daearyddiaeth

Prif: Daearyddiaeth yr Alban

O ran arwynebedd, mae'r tir mawr yn draean y gweddill o wledydd Prydain, sef 78,772 km² (30,414 mi sgw).^[2] Mae felly tua'r un maint â'r Weriniaeth Tsiec Yr unig ffin wleidyddol ydy hwnnw yn ne'r wlad gyda Lloegr, sy'n 96 km (60 mi) – rhwng aber Afon Tuedd yn y dwyrain hyd at Moryd Solway (Solway Firth).^[3] Saif Iwerddon 30 km (19 mi) i'r gorllewin o benrhyn Kintyre;^[4] mae Norwy 305 km (190 mi) i'r gogledd ddwyrain, ac mae Ynysoedd Ffaröe 270 km i'r gogledd.

Mae'r Alban yn nodedig am ei mynyddoedd. Yn ystod y cyfnod Pleistosen, roedd y wlad wedi'i gorchuddio o dan rew ac mae olion y rhewlifau i'w gweld yn amlwg ar y tirwedd. Y prif nodwedd ddaearegol yw'r ffalt a red o Arran hyd at Stonehaven ac mae'r creigiau sydd i'r gogledd o'r ffin hwn (sef Ucheldir yr Alban) yn hen iawn ac yn perthyn i gyfnod Cambriaidd a Chyn-Gambriaidd.

Mae'r iseldir yn perthyn i ddau gyfnod gwahanol; mae gogledd yr iseldir yn perthyn i'r Paleogen a'r de'n perthyn i'r cyfnod Silwraidd, sef 408.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Awdurdodau unedol

Dyma restr o awdurdodau unedol yr Alban a map sy'n dangos eu lleoliad yn y wlad:

Afonydd

Prif: Rhestr afonydd yr Alban

Y deg prif afon yn yr Alban, yn nhrefn eu hyd, yw:

Afon Tay 120 milltir (190 km)
Afon Spey 107 milltir (172 km)
Afon Clud 106 milltir (171 km)
Afon Tuedd 97 milltir (156 km)
Afon Dee 85 milltir (137 km)
Afon Don 82 milltir (132 km)
Afon Nith 71 milltir (114 km)
Afon Forth 65 milltir (105 km)
Afon Findhorn 63 milltir (101 km)
Afon Deveron 61 milltir (98 km)

Hanes

Prif: Hanes yr Alban

Hanes Cynnar

Dinistriodd y rhewlifoedd parhaus, a orchuddiai arwynebedd tir yr Alban yn llwyr, unrhyw olion o fodolaeth dynol yn ystod y cyfnod Oes Ganol y Cerrig. Credir i'r criwiau cyntaf o helwyr-gasglwyr gyrraedd yn yr Alban oddeutu 12,800 o flynyddoedd yn ôl, am fod yr iâ wedi diflannu wedi'r cyfnod rhewlifol olaf.^[5]^[6]

Dechreuodd y setlwyr cyntaf adeiladu eu tai parhaol cyntaf yn yr Albaen tua 9,500 o flynyddoedd yn ôl, a gwelwyd y pentrefi cyntaf tua 6,000 o flynyddoedd yn ôl. Daw'r pentref Skara Brae ar prif dir Orkney o'r cyfnod hwn. Mae cynefinoedd Neolithig, safleoedd claddu a defodau yn gyffredin iawn yn Ynysoedd y Gogledd ac Ynysoedd y Gorllewin, lle roedd prinder o goed wedi arwain at y rhan fwyaf o adeiladau'n cael eu codi o garreg.^[7]

Diwylliant

Prif: Diwylliant yr Alban

Siaradwyd y Frythoneg Ddwyreiniol o lannau'r Fife i lannau'r Hafren a Chynfeirdd o ddeheudir yr Alban oedd Taliesin ac Aneirin. Arweinydd o Fanaw Gododdin yn Nyffryn y Forth oedd Cunedda yn ôl yr hanes, sef sefydlydd Teyrnas Gwynedd. Roedd cryn gyfathrach a mynd-a-dod rhwng Cymru a'r Alban hefyd yn Oes y Seintiau: mae Cyndeyrn (Saesneg: Mungo) yn dal i gael ei gofio yn Llanelwy ac yn Glasgow.

Gweler hefyd

Cyfeiriadau

↑ Gwyddoniadur Cymru (Gwasg y Brifysgol, 2008), tud. 31
↑ Whitaker's Almanack (Llundain: J. Whitaker and Sons, 1991)
↑ Geiriadur yr Academi, tud. 535
↑ D. Munro, Scotland Atlas and Gazetteer (Harper Collins, 1999), tud. 1–2
↑ Y dystolaeth cynharaf y gwyddir amdano ydy pen saeth fflint o Islay. Gweler Alistair Moffat, Before Scotland: The Story of Scotland Before History (Llundain: Thames & Hudson, 2005), tud. 42.
↑ Mae safleoedd yn Cramond i 8500 CC a ger Kinloch, Rùm o 7700 CC yn darparu tystiolaeth fod bod dynol wedi trigo yn yr Alban. Gweler "The Megalithic Portal and Megalith Map: Rubbish dump reveals time-capsule of Scotland's earliest settlements" megalithic.co.uk.; adalwyd 10 Chwefror 2008; a Kevin J. Edwards a Graeme Whittington, "Vegetation Change", yn Scotland After the Ice Age: Environment, Archaeology and History, 8000 BC–AD 1000, gol. Kevin J. Edwards ac Ian B. M. Ralston (Caeredin: Edinburgh University Press, 2003), tud. 70
↑ (2003) Britain BC. London: HarperPerennial. ISBN 978-0007126934