Andelos

Andelos
Kultura ondasuna
eta
Datuak
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Nafarroa Garaia
Udalerria	Mendigorria
Koordenatuak	42°35′57″N 1°51′33″W / 42.5991°N 1.8591°W / 42.5991; -1.8591
Historia
Kultura	Zeltiberiarrak

Andelos edo Andelo^[1], Antzinako Erromaren garaian baskoien hiria edo civitas izan zen, egungo Andiondik (Mendigorria) gertu kokatua. Erromatar Inperioan, Hispania iparraldeko, eta batez ere, Tarraconensis probintziako merkataritza- eta garraio-gune garrantzitsua zen.

Erromatar hiriak hartu zuen lekuan aurretik baskoi herrixka bat egon zen^[2], Burdin Aroko kultura-osagaiak dituena, K.a. IV. eta K.a. III. mende artekoak. Herri txiki hori Andeloren ondoan zegoen eta erromatar hiri handiagora tokialdatu ziren^[3].

K.a. I. mendean opus signinum zoruekin apaindutako etxeak zeuden arren, hiriak I. eta II. mendeetan lortu zuen aldi gorena. Orduan, hiri-garapenarekin batera hornikuntza hidraulikoko sistema konplexua ezarri zuten^[4].

Konplexu hidrauliko horrek bi presa (1980an aurkitutako Iturranduz urtegia eta 1983an aurkitutakoa), ubide bat, akueduktu-sifoi bat eta castellum aquae edo banaketarako kutxatila ditu.

Gainera Nafarroako museoan dagoen "Bakoren garaipena" izeneko mosaikoa eta Apolori eskainitako brontzezko plaka bat topatu dituzte. Hala ere, 1993an aurkitutako idazkuna da denetan bitxiena. Bertan agertzen da Likine abuloRaune ekien bilbiliaRs esaldia, batzuen ustez, aitzineuskaraz, eta beste batzuen ustez, berriz, iberieraz idatzia^[5].

Etimologiaren arabera, ikerketek diote and horrek handia hitzari eginen liokeela erreferentzia; beraz, hiri handia litzateke Andelo^[3][6]. Kontuan hartzekoa da, halaber, Akitanian, Andosto, Andots, Andossus edo Andossius jainkoa aipatzen duten inskripzioak daudela jainko horri eskainitako aldaretan.

1980ko hamarkadan hasitako ikerketa arkeologikoek hiriari buruzko ezaguera handitu egin dute. Hiriaren aztarnak Andeloseko Arkeologia Museoan bisita daitezke^[7].

• Euskal Herria erromatarren garaian

• Martiarena Ochagavía Mikel (2020). Una comunidad vascona en la antigüedad prerromana y romana: Andelo y los andelonenses. Ortiz de Urbina, Estibaliz (tutorea). EHU.
• (Gaztelaniaz) Andelos bisitatzeko gida. Guiarte.
• Andelo, Hiri Erromatarra Mendigorriako Udala.
• Andelos Gran enciclopedia de Navarra.
• Andreu Pintado, Javier. «ANDELO (Mendigorría). Oppida Imperii Romanii
• Geijo, Sergio (2018-12-9). «Medigorria. La ciudad de Andelos». Viator Imperii.