Estatuaren izena Belize ibaitik dator. Hitzaren jatorria ez dago argi, baina badirudi Belixmaia hitzetik datorrela, hau da, “ur lohia” edo “lokaztua”.
Geografia
Belizeko erliebea
Belize Guatemalaren eta MexikokoYucatán penintsularen artean dago, penintsula horretako hego-ekialdean. Erdialdeko Amerikako estatu bakarra da Ozeano Bareko kostalderik ez duena. Karibe itsasora bai, ordea, Hondurasko golkoaren sartaldea hartzen baitu. Herrialdeak laukizuzen itxura du, 280 kilometro inguru ipar-hego eta 100 kilometro inguru ekialde-mendebalde. Estatuaren luze-zabalera 22.966 kilometro koadro da, eta itsasertza 386 kilometro luze. Lehorreko mugak Mexikorekin (250 kilometro) eta Guatemalarekin (266 kilometro) ditu.
Kostaldea padura eta ordokiz osatua dago, eta hegoaldean mendi txikiak daude: Maia mendiak. Tontorrik garaiena Victoria mendilerroa da (1.160 metro). Hondo eta Sarstoon ibaiek mugatzen dute kerrialdea, eta erdialdetik Belize ibaia igarotzen da. Kostaldetik gertu, luzera osoan, koralezko uharri lerroa dago, Belizeko Koral Hesia osatuz. Bertako uretan daude mendebaldeko hemisferioko lau atoloietatik hiru.
Belize maia zibilizazioaren parte izan zen. Caracol izenez ezagutzen den aztarnategia garrantzitsuenetakoa da. Epigrafisten iritziz, han aurkitutako inskripzio maiak hizkuntza ch 'olti' klasikoaren aldagai garrantzitsu eta argiak dira. Belizeko beste eskualde batean, aldiz, Mendi Maien iparraldean, Lamanai aztarnategiko VII. mendetik aurrerako inskripzio maiak yukateko maiaz identifikatzen dira.
Maien garai klasikoan, X. mendea baino lehentxoago, baliteke Belizeko populazioa 400.000 lagunekoa ere izatea. Europarrak iritsi zirenerako, biztanleria handi hori jaitsita zegoen, bauna lautada behetan asko ziren oraindik maiak, yukatekoen azpiadar batekoak zirenak, Mopan herrikoak[3].
Espainiarrak eta ingelesak
Espainiarrak XVI. mendearen hasieran iritsi ziren ingurura, eta 1524an eskualdea Guatemalako Kapitaintza Nagusian sartuta zegoen. 1638tik aurrera, ingeles abenturazaleak hasi ziren Belizeko kostaldean ezartzen, eta esklaboafrikarrak ekarri zituzten. Baymen zeritzoten piraten tripulazioak ere ezarri ziren inguruan.
1821ean, Espainiar inperio amerikarraren desegitearekin, lehen estatu ertamerikarraren barruan geratu zen Belize (Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuak), baina izatez Erresuma Batuak kontrolatzen zuen eskualdea, eta 1840an ofizialdu zen hori, britainiarrek Honduras Britainiarra izenarekin kolonia zela aldarrikatu zutenean.
Honduras britainiarra
XIX. mendean Belize Estate and Produce Company delako enpresa pribatua bihurtu zen Belizeko lurren erdien jabe, eta basoen ustiaketan oinarritutako ekonomia nagusitu zen, kaoba esportatuz.
XX. mendean, Depresio Handiak eta 1931ko hurakan batek kolpe handia eman zioten ekonomiari eta biztanleriari. II. Mundu Gerran belizetarrek britainiarrekin borrokatu zuten, eta ekonomia ere indartu zen ahalegi belikoaren mesedetan; baina gerra ondoren, berriro beste depresio bat izan. 1954tik aurrera, independentziarako gogoa indartu zen, eta aldaketa konstituzioanalak etorri ziren.
1964an, autogobernu forma bat ezarri zen, eta 1973an, izena aldatu: Belize hautatu zen, Honduras Britainiarraren ordez. Guatemalak Belizeko lurralde batzuk eskatzen zituenez, horrek indepedentzia atzeratu zuen, baina azkenean, 1981eko irailaren 21ean gauzatu zen.
Estatu independentea
Guatemalak ez zuen Belizeren independentzia onartu eta inbasioa edo gatazka saihesteko, 1.500 soldadu britainiarren talde bat geratu zen herrialdean 1980ko hamarkadaren hasieran.
1984ko abenduko hauteskundeak, estatu burujabe gisa egin ziren lehenengoak, oposizio kontserbadoreak irabazi zituen. Ia hogeita hamar urtez Belizeko politikako jaun eta jabe izan ondoren, PUP alderdiak (Herri Batuaren Alderdia), PDUri (Alderdi Demokratiko Batua) utzi behar izan zion agintea; azken alderdi horretako buruzagi Manuel Esquivel atera zen lehen ministro. 1989ko hauteskundeetan, ordea, PUPk irabazi zuen berriz eta George Price hautatu zuten lehen ministro. 1993ko urtarrilean, PDUko bi kidek National Alliance for Belizean Rights (NABR) alderdia sortu zuten, gobernuan ziharduen PUPren esanetara PDU gehiegi makurtu zela salatzeko. Hala, 1993an, PDUk bertan behera utzi zuen PUPrekin zeraman elkar ulertze politika eta, NABRen laguntzaz baliaturik, Manuel Esquivel hauteskundeak berriro irabazi zituen eta agintera itzuli: inguruko herrialdeekiko harremanak normaltzeko eta hobetzeko erabakia harturik, 1997an eskualdeko integrazio proiektua sinatu zuen Managuan eta Guatemalarekiko harreman diplomatikoak ezarri zituen berriz. 2008ko legebiltzarrerako hauteskundeak UDPk irabazi zituen, eta geroztik Dean Barrow lehen ministro da.
Gobernua eta administrazioa
Politika
Belize monarkia parlamentario burujabea da, Commonwealthen barruan. Ingalaterrako erregea estatuburua da eta Belizeko gobernadore nagusi batek ordezkatzen du. 1981ean, burujabetasuna lortutakoan, konstituzioa erreferendumean onartu zuten, eta geroztik nazioarteko hainbat erakundetako kide da (Nazio Batuen Erakundea, Amerikako Estatuen Erakundea…). Gobernua ministro kabinete batek osatzen du, lehen ministroa buru dutela. Biltzar Nazionala bi ganberaz osatuta dago: Ordezkarien Biltzarra, sufragio unibertsalez hautatutako 28 kidez osatua (5 urtez behin), eta Senatua, gobernadore nagusiak izendatutako 11 kide dituena. Belizek ez du gudarosterik.
Herri indigenei dagokienez, maien komunitateei "herri batzorde" batzuk inposatu zaizkie, lotuta egon ohi direnak gobernuan diharduen alderdi politikoarekin: batzorde horiek herrietako proiektu sozioekonomikoak kudeatzen dituzte. Toledo probintziaren hegoaldean —han, maiek antolakuntza tradizionalagoak gorde dituzte—, "herri batzordeen" ondoan badira "alkatetza komunitarioak", boterearekiko independeteagoak. Bestalde, Belize iparraldean maiek Xunantunich erakundea sortu dute, gobernuaren politika eragina izateko asmoz[3].
Banaketa administratiboa
Herrialdea 6 barrutitan (ingelesez: district) banaturik dago eta barrutiak, 31 zirkunskripziotan (ingelesez: constituencies) azpibanaturik.
2017an, Belizek 387.879 biztanle zituen[2], 14,1 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Jende gehiena kostaldean bizi da, biztanleriaren herena, gutxi gorabehera, Belize Cityn eta haren inguruan. Adinez, biztanleria honela banaturik dago:
Bizi itxaropena 68,9 urtekoa da, 67,3 urtekoa gizonezkoena eta 70,6 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).[6] 45.000 belizetar inguru atzerrian bizi dira, Estatu Batuetan batez ere.
Banaketa etnikoa
Biztanleria hainbat jatorritako taldez osatuta dago, eta nahasketak nagusi dira: afrikar jatorriko taldea (beltzak eta mulatoak) ugariena da, baina europar-indiar mestizoak ere asko dira. Indigena maiak ere badira, % 11 inguru. Garifuna herriko komunitateak ere badira (% 4,.6), eta zuriak, britainiar zein espainiarren ondorengo zuzenak edo % 7,8 dira. Asiar jatorriko komunitate txikiak ere badira.
Herri indigenak
2010eko erroldan, 30.100 laguneko biztanlego indigenen, q'eqchi' maiak ziren gehienak (17.409 edo % 57,8), mopán maiak gero (10.557 lagun) eta yukatekoak gutxien, 2.141 pertsona[3].
Indigenen artean, yukatekoen artean gaztelaniarako diglosia handia zegoen: mopan maiek gehiego eusten zioten (% 86k) eta are gehiago qeqchiek (% 96). Garifuna komunitateari dagokionez, kreolera ingelesa nagusitzen ari da haien artean, beraien hizkuntza amerindiarra ordezkatuz.[3].
Erlijioa
2010eko zenbatespenaren arabera, % 40,1 katolikoak dira, % 31,5 protestanteak, % 1,7 Jehovaren lekukoak, % 10,5 beste erlijio baten jarraitzaileak, eta % 15,5 erlijiorik gabeak.[6]
Nekazaritzan oinarritutako ekonomia du Belizek, nahiz eta landu daitezkeen lurretatik % 15 baizik ez diren ustiatzen. 2007an, biztanleria aktiboaren % 10 enplegatzen zen nekazaritzan,[6] eta sektore horrek ekoizten ditu atzerrira (Estatu Batuak, Britainia Handia, Kanada, Karibeko herrialdeak) esportatzen diren produktuen % 70: azukre kanabera, garrazkiak eta bananak, batik bat. Estatuak, nekazaritzarako lur gehiago erabiltzea bultzatzearren, pizgarri sistema bat jarri du abian landu gabeko lurrentzat, eta orain arte ohikoak izan ez diren produktuak ekoiztea sustatu nahi du, luzokerra eta papaia, adibidez. Oraingo esportazioak, izan ere, nazioarteko finantza gorabeheren mendeegi daudela irizten diote. Basoetako zura (kalitate handikoa) eta arrantza dira garrantzizko beste baliabide batzuk.
Turismoa
Nekazaritza ez ezik, turismoaren garapena ere bultzatzen ari da estatua, azken urteetan, errepide eta ostatu azpiegiturak zertxobait hobetu direlako. Hala ere, kostaldeko itsasoko aktibitateak eta puntuak dira erakargarrienak, barrualdekoak baino gehiago.
Bestetik, 1996ko otsailean Mound Maya izeneko hitzarmenak sinatu zituzten, Mexiko, Guatemala, El Salvador eta Hondurasekin batera, maien antzinako kokalekuak eta aztarnategiak babesteko. Alde horretatik, turismo kultural interesgarrian egin daiteke Belizeko honako aztarnategietan:
