Iraupen-eski

Artikulu honek erreferentziak behar ditu. Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Iraupen eskia (ingelesez: cross-country skiing) irristaketan oinarrituta dagoen neguko kirol bat da non helburua elurretan distantzia luzeak ahalik eta denbora gutxienean egitea den. Praktika hau eski nordikoaren modalitate bat da eta lur zapal eta ondulatuetan praktikatzen da. Irristaketa oinei itsatsitako lera estu, luze eta leun baten bidez egiten da, eta aurrera egiten laguntzeko bi makulu erabiltzen dira.

Eskandinaviako herrialdeetan mugitzeko baliabide gisa hasi zen erabiltzen herrialde hauetako lurra urtearen zatirik gehienean elurrez estalita egoten baita. Eskien aurretik, elur-erraketak baino ez ziren ezagutzen, oinen euste-azalera handituz elurretan hondoratu gabe ibiltzea baliatu zutenak. Euste-azalera handitzearen printzipioa mantenduz, eskiek, gainera, euren onurarako baliatzen dituzte izoztutako azaleren irristatze ezaugarriak, erabat laua eta iragazgaitza den zola batez baliatuz. Bere forma luzangak bi hanken gainean ibiltzea ahalbidetzen du, eta makilen erabilerak, aurrera egitea ahalbidetzen du elementu ez irristakor baten bidez.

Iraupen eskia da eski nordikoko modalitate guztietatik zaharrena, eta bertatik eratorri dira gaur egun ezagutzen ditugun besteak. Orain dela 5.000 urte sortu zen, Norvegian eta Errusian, non eskia garraio bezala eta ehizatzeko erabiltzen zen negu luze eta hotzetan. Jakina da X. mendean jada, Bikingoak eskien bidez desplazatzen zirela eta hauen konkisten bidez zabaldu zirela eskiak Europako gainontzeko lurraldeetara.

Hala ere, Lehen Mundu Gerran hasi zen eskia ezaguna izaten, eskiatzaile tropa espezialen ondorioz eski teknika zabaldu zelako. Norvegia izan zen iraupen eski-txapelketak antolatzen lehenengoa. 1879an lehenengo lasterketa ospatu zen eta 1892rako gaur egun ezaguna den Holmenkollen lasterketa. XIX. mendean eskiatzea kirol bilakatu zen eta 1924an iraupen eskia Joko Olinpiarretan sartu zen. Baina benetako gorakada 60. hamarkadan etorri zen, iraupen eskia herrialde Nordikoetatik Europako iparraldera zabaldu zenean. Italiako eskiatzaile askok lortutako garaipenen harira, hamarkada amaierarako masa-kirol bilakatu zen.

Neguko Joko Olinpikoak lau urtetik behin egiten diren nazioarteko kirol-ekitaldi handia dira. Neguko lehen Joko Olinpikoak, 1924koak, Chamonixen (Frantzia) egin ziren, eta bost diziplina nagusien artean eski nordikoa (iraupen-eskia barne) sartu zen. Iraupen-eskiko probek bilakaera izan dute Neguko Joko Olinpikoetan 1924tik, kronologia honetan ikus daitekeenez:

• 1924ko Neguko Joko Olinpikoak: iraupen-eskiaren debuta.
• 1952ko Neguko Joko Olinpikoak: emakumezkoen eski nordikoaren debuta.
• 1956ko Neguko Joko Olinpikoak: gizonezkoen 30 km-ak eta emakumezkoen 3 × 5 km-ko erreleboa gehitzen dira.
• 1964ko Neguko Joko Olinpikoak: emakumezkoen 5 km-ak gehitzen dira.
• 1976ko Neguko Joko Paralinpikoak: iraupen-eski paralinpikoa gehitzen da.
• 1980ko Neguko Joko Olinpikoak: emakumezkoen 20 km-ak gehitzen dira.
• 2002ko Neguko Joko Olinpikoak: esprint- eta irteera-probak Salt Lake City-n.

2022ko Pekingo Joko Olinpikoetan, iraupen-eskiak iraupen klasikoko eta patinajeko eski-probak izango ditu (teknika librea ere esaten zaio). Bi estiloak ekitaldi handietan txandakatzen dira (Joko Olinpikoak, Munduko Txapelketak). Adibidez, 2018ko Neguko Joko Olinpikoetan, Pyeongchang-en, gizonezkoen 15 km-ko banakako lasterketa patinatzaile estiloko eski-proba izan zen. Beraz, 2022ko Joko Olinpikoetan, proba hau estilo klasikoan egingo da.

Iraupen eskiko txapelketa nagusiak Neguko Joko Olinpiarren barruan egiten dira, hauek ospatzen hasi zirenetik 1924an. 4 urtetik behin ospatzen dira eta bertan 6 proba ezberdin egiten dira gizonezkoetan zein emakumezkoetan:

• Gizonezkoak: 15 km estilo klasikoa, 30 km jazarpen bikoitza, 50km estilo librea, 4x10 km erreleboak, banakako esprinta eta taldekako esprinta.
• Emakumezkoak: 10 km estilo klasikoa, 15 km jazarpen bikoitza, 30 km estilo librea, 4x5 km erreleboak, banakako esprinta eta taldekako esprinta.

Neguko Joko Olinpiarrez gain, bi urtetik behin ospatzen den Eski Nordikoko munduko txapelketan, iraupen eskiko probak burutzen dira. Bestalde, iraupen eskiko Munduko Kopa ospatzen da urtero. Proba hau urtero azaroa eta martxoa bitartean egiten da. Proba bakoitzak hainbat ekitaldi ditu, sailkapen orokorrerako, iraupen-sailkapenerako eta esprint-sailkapenerako puntuak biltzen dituztenak. Lehiaketan Eskiko Tourra sartzen da. Urte Berrian, bi astez, etapaka jokatzen da hainbat herrialdetan.

Iraupen-eskiko maratoi ezagunenetakoei dagokienez, hurrengoak aipa ditzakegu: Vasaloppet (Suedia), Birkebeineren (Norvegia), I-ihto (Finlandia), Engadin (Suitza), Gatineau Loppet (Kanada) eta Birkebeiner (Estatu Batuak), 42 km-tik gorako ibilbidea dutenak. Euskal Herriari dagokionez, txapelketa nagusia iraupen eskiko Euskal Herriko Txapelketa da. Bestetik, Le Somport-en Donostia Trofeoa ospatzen da urtero, 1,5 km-ko lasterketa, estilo klasikoan.

Iraupen eski modalitate nagusiak estilo “klasikoa” eta “patinatzailea” edo librea dira. Lehenengoan ezkatak dituzten eskiak erabiltzen dira, igoeretan eustea bideratzeko. Modalitate honetan, artifizialki sortutako bideetan eskiatzen da. Patinatzaile estiloan, ordea, eskiak ezkatarik gabe erabiltzen dira, eta parafina erabiltzen da igoeretan irristaketa esfortzu gutxiagorekin egin ahal izateko eta jaitsieretan abiadura handiagoa hartzeko. Bi modalitate hauez gain, bien arteko konbinaketan oinarritutako probak daude. Modalitateen arteko bereizketa 1987ko Eski Nordikoko Munduko Txapelketan ezarri zen, ordura arte ez zegoen inongo bereizketa eta legerik.

Iraupen-eskiko lehiakideek bi tekniketako bat erabiltzen dute, probaren arabera: klasikoa eta patinajea (estilo libreko lasterketetan teknika guztiak onartzen dira). Eskilatoiak bi teknikak konbinatzen ditu lasterketa bakar batean.

Lehiaketako eskiak arinagoak eta estuagoak dira, aisialdirako erabilitakoak baino azkarragoak izateko diseinatuta daude, eta material konposatuz eginda daude. Proba klasikoetarako, eskien luzera tipikoa 195 eta 210 cm bitartekoa da; patinaje-eskien luzera, berriz, 170 eta 200 cm artekoa da. Patinaje-eskiak ere zurrunagoak dira. Lehiaketako eskiko botak ere olgetarako erabiltzen direnak baino arinagoak dira, eta puntan eski klasikorako edo patinajerako finkapen espezializatuetara bakarrik lotzen dira.

Lehiaketa-eskiko makilak karbono-zuntzezkoak izan ohi dira, eta jostetan erabiltzeko makilak baino saski txikiagoak eta arinagoak izaten dituzte. Patinajerako diseinatutako makilak eski klasikorako diseinatutakoak baino luzeagoak dira.

Iraupen eski klasikoan, eskiak paraleloan egoten dira, eskiatzailea zuzen doan bitartean. Eskien behealdeak eski-argizari berezi batekin tratatutako euste-sekzioa du erdian. Argizari horrek marruskadura ematen du oina geldirik dagoenean, baina irristatu egiten da oina mugitzen ari denean; eskiaren behealdean, berriz, irristatze-argizaria dago. Proba klasikoak makina batek tarte zehatzetan eta behar bezala planifikatutako kurbadurarekin egindako pistetan egiten dira. Bi makilak aldi berean erabil daitezke ("poling bikoitza"), edo oina eta besoa txandaka luzatuta (lasterka egitean edo ibiltzean bezala), makila eski luze eta irristakorraren kontrako aldean bultzatuz. Eski klasikoan, alternantzia-teknika "oinkada diagonalean" erabiltzen da, teknika klasiko nagusienean. Oinkada diagonalean, zangoak martxa arruntean bezala mugitzen dira, baina urrats luzeagoak eta indartsuagoak eginez. Diagonala erabilgarria da lurzoru lauan eta goranzko malda leunetan. Maldan gora egiten diren urratsak laburrago eta maizago ematen dira. “Poling” bikoitzarekin bi makilak batera erabiltzen dira bultzadarako, zankadekin handitu daitekeena. “Poling” bikoitza erabilgarria da lurzoru lauan eta malda leunetan. Igoera handietan, arrain-hezurraren teknika erabil daiteke, hots, zangoak txandaka diagonalean eta nahiko lateralki mugitzearen bitartez egiten dena (arrain baten bizkarrezurretik aldeetarantz ateratzen diren hezur fin luzexkak bezala).

Patinatzaile estiloan, eskiatzailea elur-gainazal sendo baten gainean mugitzen da, eskiak txandaka angeluan bultzatuz, izotz gaineko irristaketaren antzera. Eski azpiak argizari labainkorrez estaltzen dira, eta horregatik, eski klasikoak baino azkarragoak dira. Estilo libreko probak pista lau, zabal eta bereziki prestatuetan egiten dira. Irristaketa teknikaren bidez, poling bikoitza erabiltzen da, irristaketa oinkadak txandakatuz. Teknika honetan, eskiatzailearen abiaduraren eta maldaren inklinazioaren arabera makilen erabilera eta eskien irristatzeko zentzuak ezberdinak izango dira. Inklinazio handiena duen maldetan, adibidez, eskiatzaileek ez dute materialen erabilerarik egiten.

Iraupen-eskiko taldeak dituzten herrialdeek etorkizun handiko atletak eta kirol horretan parte hartzea sustatzeko programak garatzeko estrategia izaten dituzte, eta adin txikiarekin hasten dira. Horren adibide da Cross-Country Ski Canadaren "Epe luzeko atleten garapena" programa. Programak gazteen garapena, entrenamendua, lehiaketarako sarrera eta etorkizun handiko atleten hobekuntza biltzen ditu, eta "erresistentzia, indarra, abiadura, trebetasuna eta malgutasuna" azpimarratzen ditu. Adin taldeak hartzen ditu, haur txikiak zein helduak, kirol honetan gozatzeko eta parte hartzeko gai direnak. Era berean, USSAk "Cross Country atletaren gaitasunak" eskema du. Lau fase ditu: 12 urte edo gutxiagorekin hasten dira, txikiak direnean. Gero, 21 urteko fasera doaz, eta azkenik, heldu ahala maila gorenera iristen dira. Programak sei "eremu" hartzen ditu kontuan:

1. Iraupen-eskiko lasterketetako berariazko trebetasun teknikoak.
2. Gaitasun fisiologiko eta motoreak, forma fisikoa, indarra, potentzia eta erresistentzia lantzen dituztenak.
3. Gaitasun psikologiko eta soziologikoak, lehiaketarako behar diren harreman sendoak eta gaitasun mentalak nabarmentzen dituztenak.
4. Norgehiagokako entrenamendua eta errendimendua, norgehiagokan emaitza onak lortzeko helburuetara zuzendutako entrenamendua landuz.
5. Taldea hautatzea, eskiak, botak, finkagailuak, argizaria, arropa eta bastoiak erabili eta mantentzea.
6. Kirolariari bere entrenatzaile izaten lagunduko dion prestakuntza.

Kirolariarentzako eski-entrenamendua aldatu egingo da landu nahi denaren arabera, hots, erresistentzian (maratoia) edo intentsitatean (distantzia ertaineko probak) espezializatuz. Eski-entrenamenduaren "intentsitatearen" teoriak estresa erabiltzen du giharrak hausteko eta indarberritzeko, lehen baino indar handiagoa eskuratzeko. Teoria horretan, entrenamendurako bost intentsitate-maila daude:

• Aerobikoa: intentsitate txikiko entrenamendu aerobikoak (kirolariaren intentsitate maximoaren % 60-70ean) erresistentzia-kirolarien entrenamendu-ordu gehienak hartu beharko lituzke.
• Indarra: indar-entrenamenduak artikulazioen malgutasuna eta mugimendua hobetzen ditu, lesioak minimizatzeko eta indar orokorra hobetzeko, kirolaren entrenamendu espezifikoak landu ez duen indarra, alegia.

• Laktato-atalasea: maila horrek oinarrizko abiadura eraginkorra sortzen du, gorputza entrenatuz odol-laktatoa energia bihurtzeko, muskulu nekatuen sentsazioa sortu beharrean.
• VO2 max: maila horrek tartekako entrenamendua erabiltzen du VO2 maximoa handitzeko. Atletarena, hau da, birikek muskulatura sistema kardiobaskularrean zehar igarotzen duten oxigeno-bolumena.
• Abiadura: entrenamendu-maila horrek atletak esprintatzeko duen gaitasunean jartzen du arreta, eta neuromuskularra da, hau da, muskuluak entrenatzen ditu azkar mugi daitezen.

Atletak maila bakoitzerako entrenatzen dira, probetarako diseinatutako urtaroko programa baten arabera: maratoia edo distantzia erdia. Entrenamenduaren beste alderdi batzuk ariketa aerobikoari buruzkoak dira (intentsitate txikikoak) —bereziki entrenamenduaren kasuan—, eta artikulazioen malgutasuna hobetzeko eta lesio-arriskua minimizatzeko indarrari buruzkoak. Iraupen-eskiko entrenamendua urte osoan egiten da, baita lehorrean ere, non atletek patinez egiten duten eskia eta oinkadako eskia, eskiaren muskulu-forma espezifikoa mantentzeko.

Beste kirol batzuetan bezala, iraupen-eskiko lehiakide batzuk dopinaren bidez beren errendimendua hobetzea erabaki dute. Lahtiko (Finlandia) 2001eko Eski Nordikoko Munduko Txapelketan egindako dopinaren aurkako probek erakutsi zutenez, Jari Isometsé, Janne Immonen eta Finlandiako errelebu-taldeko beste bi eskiatzailek, Mika Myllylä eta Harri Kirvesetilniki, dopina erabili zuten urrezko domina irabazteko. EPOa erabili zuten, hemoglobinaren oxigenoa garraiatzeko ahalmena handituz. Hori jakin dezakegu taldeko entrenatzaileak orratzak eta odolaren tantakako poltsak utzi zituelako leku publiko batean, Helsinkiko aireportuaren ondoan.

Sochiko Neguko Joko Olinpikoetan, Johannes Dürr eskiatzaile Austriarra lehiaketatik bota zuten EPOk positibo eman ondoren. 2007an, Nazioarteko Batzorde Olinpikoak debekatu egin zien Wolfgang Perner eta Wolfgang Rottmann biatletei etorkizuneko lehiaketa olinpikoetan parte hartzea Martin Tauber, Jürgen Pinter, Johannes Eder, Roland Diethart eta Christian Hoffmann iraupen-eskiatzaileei. Italiako auzitegi batek errugabetzat jo zituen Tauber eta Pinter 2012an.

Orientazio-eskia Orientazioko Nazioarteko Federazioak onartutako orientazio-diziplina da. Orientazioko Munduko Eski Txapelketak urte bakoitietan antolatzen dira, eta bertan abiadura, distantzia ertain eta luzeko lehiaketak eta gizonezko eta emakumeentzakoak barne-hartzen dira. Munduko Kopa, Orientazioko Eskiko Munduko Junior Txapelketak eta Orientazioko Eskiko Munduko Masters Txapelketak urtero antolatzen dira.

Biatloiak iraupen-eskia eta errifle-tiroa konbinatzen ditu. Tiroaren emaitzaren arabera, distantzia edo denbora gehigarria gehitzen zaio lehiakidearen distantzia/lasterketa-denbora osoari. Tiro-txanda bakoitzean, biatletak bost diana asmatu behar ditu; eskiatzaileak penalizazio bat jasotzen du huts egindako diana bakoitzeko, lehiaketako arauen arabera aldatzen dena; lehiaketa jakin batean, zigor hauetako bat ezarriko litzateke.

• 150 metroko penalizazio-bira. Baldintzen arabera, 20 eta 30 segundo bitarte behar izaten dituzte eliteko atletek.
• Minutu bat gehitu eskiatzailearen denbora osoari.
• Kartutxo gehigarri bat (tiro-eremuan) erabili behar da dianan emateko; hiru gehigarri baino ez daude erronda bakoitzerako, eta penalizazio-bira bat egin behar da zutik geratzen den diana bakoitzeko.

Iraupen-eski paralinpikoa ezgaitasuna duten atletentzako iraupen-eskiaren egokitzapena da. Kirol hau Neguko Joko Paralinpikoetako eski nordikoko bi diziplinetako bat da; bestea biatloia izanik. Nazioarteko Batzorde Paralinpikoak (KPI) zuzentzen du lehiaketa. Iraupen-eski paralimpikoak barne hartzen ditu zutikako probak, eserita egindako probak (gurpil-aulkien erabiltzaileentzat) eta ikusmen urritasuna duten atletentzako probak, Nazioarteko Batzorde Paralinpikoaren arauen arabera. Horiek hainbat kategoriatan banatzen dira, egoera hauetan daudenek ere beren kirola egiten jarrai dezaten: gorputz-adar bat falta dutenek, anputazioak dituztenek, itsuak direnak edo bestelako ezgaitasun fisikoren bat dutenek. Hauek dira sailkapenak:

• Zutik dauden eskiatzaileak, besoetan, hanketan edo bietan desgaitasunak dituztenak.

• Eskiatzaileak eserita, denak hanketan ezintasunak dituztenak, baina gorputz-enborra hainbat mailatan kontrolatzen dutenak.

• Ikusmen urritasuna duten eskiatzaileak, itsutasuna, ikusmen zorroztasun txikia eta ikusmen eremu mugatua barne.

- Negu Kiroletako Euskal Federakuntza

-Nafarroako Neguko Kirolen Federazioa

Euskal Herrian elurrak asko irauten ez duen arren, eskiak badu tradiziorik. Aipagarria da iraupen eskiaren kasua. Iraupen eskia Euskal Herrian gehien bat Nafar Pirineotan praktikatzen da, elur denboraldian. Kirol hau sustatzen duten klub gehienak inguru horietan kokatzen direlarik. Hala ere, Euskal Herrian, elurra urteko momentu zehatz batzuetan soilik egiten duen beste lurraldeen antzera, eskiatzaileak urtean zehar entrenatzeko eskien antzeko modalitate bat erabiltzen dute, eremu lehorrean (errepideetan) praktikatzen dena. Modalitate horri Skirolla deitzen zaio. Eskiatzearen antzekoa da, baina eskien azpian patinetan egoten diren bezalako gurpil batzuk dituzte, eta irristaketa, horien bidez egiten da. Azken finean, iraupen eskia urte guztian praktikatzeko erabiltzen da Skirolla.

Donostian, Club Vasco de Camping Elkarteak (1950) iraupen eskia sustatzen du eta bere praktika zabaldu. Ezaguna da Le Somport-en urtero antolatzen duten Donostia Trofeoa.

Euskal Herriko iraupen eskiatzaile ezagunena Imanol Rojo 27 urteko gazte Tolosarra dugu. Espainiar Estatuaren taldearekin 2 parte hartze izan ditu Olinpiar Jokoetan (Sochi-n, Pyeongchang-en), hiru parte-hartze Eski Nordikoko Munduko Txapelketan eta bederatzi parte-hartze Munduko Kopan.