Isabel Labaien (Iruñea, c. 1620- ib., c. 1672) Nafarroako XVII. mendeko inprimatzailea eta editorea izan zen.
Biografia
Inprimategiaren eta liburudendaren jabea izateaz gain, Isabel negozioaren arduraduna, editorea eta inprimatzailea zen.[1]
Alaba bakarra izanda, gurasoak Martin Labaien Iruñeko inprimatzailea eta Ana Marron izan ziren. Bere osaba, Carlos Labaien, hori ere inprimatzailea zen. Ezkondu zen, lehenengo aldiz, Diego de Zabalarekin eta bigarren aldiz, Gaspar Martinezekin, biok inprimatzaileak.[1]
Bere osaba Carlos Labaienen (1644) inprenta eta liburudenda tailerra oinordetzan hartu zituen Isabelek eta baita bere aitarena (1654) ere. Bere bi senarrek, Diego de Zabalak (1654-1656) eta Gaspar Martínezek, zuzendu zuten bere inprimategiko eta liburu-dendako negozioa, nahiz eta familia-desadostasunengatik etenaldiak izan zituen, 1666. urtetik 1676. urtera arte.[1]
Bere seme Martin Gregorio, bere amarekin eta aitaordearekin arazoak zituenez, Iruñean kokatu zen bere kontura 1666an.[1]
Gero, 1669 eta 1670ean ere, bere seme Martin Gregoriorekin inprenta-negozioaren jabetzaren inguruko gatazka sortu zitzaion eta, hori dela eta, lan apal batzuen oinean agertu zen Isabel Labaien izena.[1]
Haurtzaroa eta lehen ezkontza
Osaba Carlos Labaienek, 1632an izenpetutako testamentuan eta Isabelek hamabi urte zituela, bere emazte Felipa Rodriguezek etxean hartzea eta haztea ezarri zuen, seme-alabarik izan ez zutelako. Baina urte horretan bertan bere aitak, Martin Labaienek, Isabelen ardura hartzea erabaki zuen, alaba bakarra baitzen. Orduan, izebak, ordain gisa, berrogei dukat ordaintzea ezarri zuen, Isabelek hogei urte bete arte.[1]
Felipa Rodriguezek, 1637an hil zenean, hirurogei dukaterriko mandatari bat utzi zion ilobari, eta, beste kontzeptu batzuengatik, azkenean ehunera igo zen. Baina kobrantza 1644ra arte atzeratu zen, epai batek Domingo Velez de Bergara, Feliparen alarguna, ordaintzera behartu zuen Felipak agindutako ordainketak egiteko. Horrela, Isabelen izeba Felipa Rodríguez eta horren bigarren senarra Domingo Velez de Vergara 1644an hil ondoren, seme-alabarik izan ez zutenez, Isabelek familiaren negozioa oinordetzan hartu zuen. Inprenta-oinean, "Carlos Labaienen oinordekoa" bezala ezagutarazten zen.[2]
Aldi berean, 1643an, aitak, Martín Labaienek, gaixorik zegoen eta, negozioaren egonkortasuna bermatzeko, Diego de Zabala tipografoari deitu zion bere alaba bakarrarekin ezkontzeko eta negozioaren ardura hartzeko. Diego de Zabala 1619an Iruñean jaio zen, Sevillan lan egin zuen eta garai hartan Madrilen lan egiten zuen. Trukean, senar-emazteek osasun-egoera delikatuak eskatzen zituen zainketak emango dizkiote Martini. Izan ere, arrazoi horregatik, batzuetan inprimategiko lanak Isabel-en aitaren eta senarraren izenarekin atera ziren.[3]
Isabel Labaienek lau seme-alaba izan zituen Diego de Zabalarekin: Martín Gregorio eta Francisco, familiako lanbidea jarraitu zutenak, Graciosa, Miguel de Arraiza zirujauarekin (bizargina) ezkondu zena eta Juana (j.1653).[3]
1654an Martín Labaien hil zenean, Isabel familiaren tailerraren jabe izatera pasa zen, baina, emakumeak, garaiko irizpide diskriminatzailearen arabera lanbide mekanikoak (tipografia) bete ezin zituenez, bere senarra, Diego Zabala, inprimategiaren oinetan agertzen zen. Baina hori bi urtetan bakarrik, 1654an hil baitzen.
Bigarren ezkontza
Hilabete igaro zen 1655ean senarra hil zitzaionetik, Isabel de Labaien Gaspar Martinezekin ezkondu zenean.[1]Gaspar ere inprimatzailea zen, Huescakoa, eta Zaragozan bizi zen. Ziurrenik, Gaspar Labaieni deitu zion negozioaren zuzendaritza emateko. Martinezek ez zion ondasunik eman ezkontzari, eta horrek erakusten du bere egoera profesionala eta ekonomikoa prekarioa zela. Bikoteak ez zuen ondorengorik izan. Aurrerantzean, Gaspar Martinezen izena inprimategiko tailerretik ateratako lanetan agertu zen.
Baina 1662an jada tailerraren jabe gisa agertzen da, senarraren kontrako demanda bat jarri zuenean, tratu txarrak egiteagatik eta materialak lapurtzeagatik.Garai horretan familiako negozioa defendatzen agertzen da, bere bi seme Martin Gregorio eta Francisco tailerrean lan egiten ari zirenean.[1]
Baita hainbat epaitan ere negozioaren jabea bezala sinatzen du, aita Moretek eskatutako ondasunen bahitura kontra joateko (1666) eta zenbait liburu-saltzailek Isabelen tailerrean inprimatzen zituzten inprimaki batzuk saltzen zituztelako (1668).[1]
Handik gutxira, 1666an, Martinezek etxetik alde egin zuen hamar urtez ezkonduta egon ondoren, eta Zaragozan babestu zen, bere bizitza berria finantzatzeko familia-negozioko tresnak eta inprimakiak lapurtu ondoren. Bi urteren buruan, Isabelek eta bere seme Martin Gregoriok judizialki erreklamatu zituzten Nebrijaren Gramatikako liburu batzuk. Liburu horiek Gaspar Martínezek gordailuan utzi zizkion Lorenzo Coroneu Iruñeko liburu-merkatariari, mila errealeko mailegu baten abal gisa. Mailegu hori ez zuen itzuli, eta Aragoiko Erresumako hiriburuan kokatzeko erabili zuen.[1]
Gatazka semearekin
1666an bigarren senarrak Isabel utzi zuenean, Martin Gregorio Zabala semea etxera itzuli zen. Aitaordearekiko desadostasunak zirela eta, Nafarroatik kanpo inprimatzaile gisa lan egitera joan zen. Madrilen, Valentzian eta Zaragozan egon zen hain zuzen ere. Jarraian, negozioaren jabetza eskatzen zion amari, eta honek aurka egiten zion. Arazoa korapilatu eta familia zatitu egin zen: Martin Gregoriorekin batera, atzetik zituen bi anaiak zeuden, Francisco, familiaren tailerrean lan egin zuena, eta Graciosa, zeinaren senarra, "zirujaua", enplegatutzat izan zuen; horien aurka eta amaren ondoan, ahizpa txikiena zegoen, Juana, eta, harrigarria bada ere, Gaspar Martinez, Isabel Labaien emaztearen jabetza-tituluen legitimitatea behar baitzuen inprenta izateko, seme nagusiaren asmoen aurka.
Bi talde horien arteko tentsioa hain handi bihurtu zen zeren amak eta alaba txikiak Martin Gregorioren tailerrari eraso egin eta suntsitu zuten. Honela adierazi zion epaileari:
Inprimategi osoa lurrera bota zuten, letra-moldeak eta lauak hautsiz eta horietako batzuk hartuz eta leihoetatik eta kaletik ereinez San Frantziskoko [komentuko] atezaindegiraino, non asko aurkitu ziren, jende askok ikusita.
Epaitegiek 1670ean ebatzi zuten Isabel Labaienek bere semeari errentan eman ziezaiola negozioa eta, konpentsazio gisa, semeak berari negozioa mantentzeko esleipen bat eman ziezaiola. Erabaki horrek ez zuen ama asebete, eta, horren ordez, Isabelek proposatu zuen semea kontratatzea inprentako ofizialaren mailarekin. Martin Gregoriok uko egin zion, soldata horrekin familia ezin zuela mantendu argudiatuz. Garai hartan bertan, 1669an, 25 urte zituela, Maria Arabakoarekin ezkondu zen, baina ez zuen seme-alabarik izan. Auzia epai judiziala iritsi zenean ebatzi zen. Epai horren arabera, ama zen negozioaren jabe bakarra, eta semeak ez zuen horretarako eskubiderik. Ondorioz, orain arte egindako lana inprimategiko ofizial kontratatua zen, eta, horregatik, atzeratutako soldatak baino ezin zituen erreklamatu, eguneko lau erreal.[1]
1666tik Martín Gregorio de Zabalak bere kontura lan egiten zuen, bere amak eta arrebak erasotako tailerrean. 34 urtez egongo zen aktibo, lan-erritmo mantsoarekin, 1700. urtean hil zen arte.
Gregoriok, amarekin gatazka izan zuen bitartean, "Martín Gregorio de Zabala y Labayen" gisa sinatu zituen bere lanak bera zela aitaren eta amaren jaraunspenagatik titularra argi erakusteko. Baina 1670ean auzitegiek asmo hori ezeztatu zutenean, aitaren abizenarekin bakarrik sinatu zuen: "Martín Gregorio de Zabala".[3]
"Isabel Labaienen inprimategian"
1669an eta 1670ean, Isabel Labaienek, salbuespen gisa, inprimaketa-lan gutxi eta apal batzuetan jarri zuen izena: "En la imprenta de Isabel de Labayen". Horrela agertzen da "Pronóstico y lunario" 1669an inprimatuan eta prozesu judizial gutxi batzuetan. Eta hori egiten du beste aukerarik geratzen ez zaiolako, bakarrik dagoelako: senarrak abandonatu egin du eta semeak auzitara eraman du negozioaren jabetzagatik. Tipografiaren ikuspegitik, argitara ematen dituen inprimakiak garrantzirik gabeak dira, baina bere aitaren negozioaren jabea eta legezko oinordekoa dela aldarrikatzeko balio dute.
Bestalde, Martin Labaienek gozatu zuen Nafarroako Erresumako inprimatzaile titulua bere lehen suhiari pasatu zitzaion eta, hura hil ondoren, bigarren suhiari, Isabel Labaien alaba inprentaren jabea izan arren. Urte batzuk geroago, antzeko zerbait gertatuko zen Martín Gregorio de Zabalaren emaztearekin, Maria de Alavarekin, senarra hil zitzaionean.
Kontuan izan behar da Antzinako Erregimenean emakumeek ezin zutela lanbide mekanikorik egin. Horrela, inprenta-tailerreko negozio bat oinordetzan hartzen zutenean, dela aita hil eta anai-arrebarik ez izateagatik, dela senarraren heriotzagatik, aldi baterako sinatu ahal izaten zituzten beren lanak "jaraunslea edo alargun" gisa, eta azken batean jartzen zituzten haren izena eta abizena bakarrik. Isabel Labaienen kasua da hori, 1669 eta 1670ean bere izena erabiltzen baitu negozioaren jabetza auzitan dagoenean.[4]
[5]
Behin betiko konponbidea negozioaren jabea ofizioko profesional batekin ezkontzea zen eta inprenta-oinean agertuko zen senarra horren izena. Zentzu honetan, adibideak ugariak dira, besteak beste, emaztea bere senarrari bizirautea ohikoagoa zelako. Ikusi den bezala, Isabel Labaienekin gertatu zen, haren lehen ezkontza aitaren gaixotasunak eragin baitzuen, eta bigarrena, alarguntasunak. Antzeko beste kasu batzuk ere izan ziren: Graciosa de Oroz, Pedro Porralis de Savoyaren alarguna, Matias Maresekin ezkondu zena; Isabel Delgado, Matias Maresen bigarren emaztea, Nicolas de Asiainekin ezkondua; edo lehen aipatutako Felipa Rodríguez, Carlos Labaienen alarguna, Domingo Velez de Bergararekin ezkondu zena.
Bestalde, emakume jabea adinekoa zenean eta ezkontza egokia ez zenean, titular bat izendatzen zuen bere senideen artean; hala gertatu zen, adibidez, Micaela Garruesekin, zeinak bere seme Nicolás de Asiainen negozioa oinordetzan hartu baitzuen eta koinatu Juan de Oteizari utzi zion. Halako egoera bizi izan zuen Arabako Mariak, Isabel Labaienen errainak, zeinak 1700. urtean alargundu egin baitzen eta, seme-alabarik ez zuenez, bere iloba Juan José Ezquerro izendatu baitzuen oinordeko. Hori dela eta, bere iloba inprimategiaren oinean agertu zen, María de Álava 1713. urte arte bizi izan zen arren. Ikusgarria da 1700 eta 1706 artean, jada hilda zegoen Martín Gregorio de Zabala, horren izena inprimakietan agertzen dira oraindik. Litekeena da haren alargunak bere senarraren izena erabiltzen jarraitzea tailerretik ateratzen ziren obren inprenta-oinean.[3]
Ezkontza-adiskidetzea eta lanbide-gainbehera
Isabel eta bere seme Martín Gregorio de Zabalaren arteko gatazkak direla eta, Gaspar Martínezek, 1669 inguruan, Zaragozan zeukan errege-atezainaren lanbidea errentan utzi zuen, eta Iruñera itzultzen da. Emaztearekin batera egiten du aurre semearekin duen liskarrean. Epaitegian espediente judizialak inprimatzeko eskubidea erreklamatzen du, Martín Gregorio de Zabalak monopolioan zeukana, eta handik hiru urtera epai bat lortu zuen, bi tailerrei – amarena eta semearena – horrelako inprimatze-lanak egiteko baimena ematen diena. Izan ere, lan horien maiztasuna diru-iturri onbideratua zen. Hori dela eta, Gaspar Martínez izeneko inprimaki judizialak ezagutzen dira inprimatzaile gisa 1672tik 1675ra.[2]
1672tik aurrera, ez dago Isabel Labaienen berririk, ordura arte familia- eta lanbide-gatazkez josia baitzegoen haren bizitza. Bere senar Gaspar Martinezekin adiskideturik, honek negozioa zuzendu zuen, gero eta garrantzi gutxiagokoa, eta Erresumako inprimatzaile titulua izan zuen, bere semeorde Martín Gregorio Zabalarenarekin partekatzen zuena.[2] Bere arrastoa 1676an galdu zen, oraindik ere semeordearekin hitz egiten duenean, zeinak bere aitarena, Diego de Zabalarena, izan zen "inprimategiko letren bost kaxoi" erreklamatzen dizkion.[6]
Erreferentziak
- ↑ a b c d e f g h i j k Ruiz Astiz, Javier. 2021. “Isabel de Labayen: impresora y editora en la Pamplona del siglo XVII”. Investigación Bibliotecológica: archivono-mía, bibliotecología e información 35 (88): 101-125. http://dx.doi.org/10.22201/iibi.24488321xe.2021.88.58423
- ↑ a b c Pérez Goyena, Antonio. 1949. Ensayo de Bibliografía navarra. Desde la creación de la imprenta en Pamplona hasta el año 1910. Pamplona: Diputación Foral de Navarra.
- ↑ a b c d Itúrbide Díaz, Javier. 2015. Los libros de un reino: historia de la edición en Navarra (1490 -1841). Pamplona: Gobierno de Navarra. ISBN 978-84-235-3393-0.
- ↑ Biblioteca Nacional de España (ed.). «Mujeres impresoras siglos XVI-XIX». Consultado el 11 de octubre de 2023.
- ↑ Mellén, Isabel
(2023). Libro antiguo en Euskal Herria [eus]. El podcast de Sancho El Sabio
- ↑ Archivo General de Navarra. Procesos, n. 179919
Bibliografia
Kanpo estekak
