Castelo de Xabier

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo. (Desde xaneiro de 2015.)

O castelo de Xabier^[1] (en éuscaro: Xabierko gaztelua) está situado nunha loma da localidade navarra de Xabier, a 52 km ao leste de Pamplona e 7 km ao leste de Sangüesa. Data do século X. Neste castelo naceu e viviu San Francisco Xabier, fillo dos Señores de Xabier, e de aquí tomou o seu apelido.

O nome de Xabier provén do éuscaro etxebarri^[2] (casa nova) que na súa evolución transformouse en Xabier.

Consta de tres corpos, sucesivamente graduados en orde de antigüidade. Destacan a "Torre do Santo Cristo", bastión e capela onde se atopa un interesante crucifixo tardogótico e unha serie de pinturas murais representando a danza da morte, única en España. Destacan tamén a torre da homenaxe e o museo dedicado á vida do santo. Nos seus basamentos hai pegadas e zócolos musulmáns que poderían ser do século X. No XI formouse o primeiro recinto envolvente que acubillou as primeiras habitacións. No século XIII agregáronse, polas catro orientacións, dous corpos poligonais e dúas torres flanqueantes.

O castelo e a vila de Xabier foron gañados por Sancho VII de Navarra en torno ao ano 1223. Un nobre aragonés deunos como garantía por un préstamo de 9.000 soldos que lle concedeu o monarca navarro, pero ao acabar o prazo e non poder facer fronte ao pago, pasaron á propiedade de Sancho. Este sistema foi común no reinado de Sancho VII, un dos grandes prestamistas da Coroa de Aragón, que mercede aos préstamos non devoltos, apropiouse dunha serie de vilas e castelos entregados como aval que lle axudaron a reforzar as súas fronteiras con Aragón, como Escó, Pena, Petilla, Gallur, Trasmoz, ou Sádaba.

En 1236 o castelo foi entregado polo rei Teobaldo I a don Adán de Sada. O Cardeal Cisneros ordenou a demolición dos muros do Castelo, pero foi posteriormente restaurado en parte.

A finais do século XIX o Castelo estaba practicamente en ruínas, pero grazas á intervención da súa propietaria, Carmen Aragón Azlor e Idiáquez, duquesa de Villahermosa, e da familia Goyeneche restaurouse todo o Castelo e edificouse unha fabulosa Basílica encostada a el.

A duquesa de Villahermosa doou o Castelo e a Basílica á Compañía de Xesús coa condición de que o mantivese tal e como se lle entregou. Na Cripta da Basílica descansan os restos de quen contribuíron á reconstrución do Castelo e erección da Basílica: a duquesa de Villahermosa, o seu marido José Manuel de Goyeneche (conde de Guaqui) e os irmáns María Josefa (duquesa de Goyeneche), Carmen (duquesa de Gamio) e José Sebastián de Goyeneche e Gamio (fundador da Fundación Goyeneche).

O Castelo de Xabier é sede dunha multitudinaria peregrinación a principios de marzo, en honra do santo patrón de Navarra, chamada popularmente Xabierada.