Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page

Curtis, Curtis

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Curtis.
Curtis
Centro etnográfico do Mandeo. Capela da Espiñeira.
Estación de Teixeiro.
Ponte Marzá. Planta de bioetanol.

Colaxe de Curtis: Centro etnográfico do Mandeo, capela da Espiñeira, estación ferroviaria de Teixeiro, ponte Marzá e planta de bioetanol.

ConcelloCurtis[1]
ProvinciaA Coruña
Coordenadas43°08′21″N 8°02′07″O / 43.1391, -8.0353
Área31,6 km²
Poboación1.772 hab. (2018)
Densidade56,08 hab./km²
Entidades de poboación54[1]
[ editar datos en Wikidata ]

Santaia de Curtis,[2] tamén coñecida coma Santa Eulalia de Curtis,[3][4] é unha parroquia que se localiza no centro do concello de Curtis. Cunha extensión de 31,6 km², tiña segundo o INE do ano 2023 unha poboación de 1.936 habitantes (983 homes e 953 mulleres) distribuída en 54 entidades de poboación[a], o que supón un aumento en relación ao ano 1999 cando tiña 1.793 habitantes.

A parroquia dá nome ao concello. Está dividida en dous distritos: Santaia e Teixeiro. Dos 54 núcleos de poboación, 36 son do distrito de Santaia e 18 do distrito de Teixeiro. A capital municipal áchase na vila de Teixeiro.

Curtis forma parte da Reserva da Biosfera das Mariñas e Terras do Mandeo. Varias rutas do Camiño de Santiago pasaban antigamente pola parroquia. Unha variante do Camiño do Norte está sinalizada desde o ano 2010.

Eclesiasticamente denomínase Santa Baia de Curtis e pertence ao arciprestado de Sobrado, igual cás demais parroquias do concello.[5]

Curtis no Catastro de Ensenada (1752).
Curtis no Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar de Pascual Madoz (1847).[6]

Toponimia

O topónimo «Curtis» proviría, con seguranza, de cohortis, isto é, da lexión que había no campamento romano da Ciadella, na contigua parroquia da Ciadella.[7][8] De feito, antigamente facíase referencia á Ciadella coma Cidadelie de Curtis.[9] Ademais, existe outra parroquia con igual topónimo e tamén contigua á Ciadella: San Vicenzo de Curtis.

Outra teoría máis improbábel é que procedese do oficio de curtidor de peles, presente antigamente por todo o territorio de Curtis.[10][11] Aínda outra hipótese máis minoritaria faríao proceder das formas curs e curtis do latín serodio, que significan ‘terreo cercado, curral para o gado e instrumentos de labranza’.[12]

Alén disto, o topónimo ten como xentilicio «curtense», termo de creación cultista mediante o sufixo -ense en tempos relativamente recentes. É aplicado tamén para se referir a todo o concello.[13]

Xeografía

A parroquia de Curtis ten unha superficie de 31,6 km²[14] pola que se espallan 54 núcleos de poboación,[14][2][a] dos cales 36 pertencen ao distrito de Santaia e 18 ao de Teixeiro.[3]

A súa superficie supera amplamente a media das parroquias de Galiza, que é de 7,78 km², achándose entre o 5,2 % das parroquias que teñen máis de 20 km². Igualmente ocorre co seu número de entidades de poboación, o cal é moi superior á media galega de 9 lugares por parroquia. De feito, só un 0,63 % posúen máis de 40 lugares.[15]

Situación

Está situada no interior de Galiza, ao oeste da serra da Cova da Serpe. Localízase no centro do concello de Curtis, estendéndose do sur ao nor-nordeste do municipio; no centro-norte do arciprestado de Sobrado e no extremo sur da comarca de Betanzos, na zona da montaña ou chairas altas da bisbarra[16].

Limita ao sur coa parroquia da Ciadella (do concello de Sobrado) e ao suroeste nun pequeno tramo coa de San Vicenzo de Curtis (do concello de Vilasantar), converxendo as tres no monte Enxameado.[17] Ademais, confina ao leste coa de Foxado, ao oeste coa de Fisteus e ao norte coa de Vilarraso (do concello de Aranga).

O seu territorio está delimitado nunha gran parte pola rede hidrográfica. Polo leste e nordeste é delimitada polo Mandeo, mentres desde o norte até o oés-noroeste polo Deo e o Carballido. Tamén polo sur-suroeste fai de límite natural o Cabalar.[18]

As tres parroquias de Curtis: Santaia de Curtis, A Ciadella (antiga Ciadella de Curtis) e San Vicenzo de Curtis.
As tres parroquias de Curtis: Santaia de Curtis, A Ciadella (antiga Ciadella de Curtis) e San Vicenzo de Curtis.
Noroeste: Fisteus Norte: Vilarraso (Aranga) Nordeste: Foxado
Oeste: Fisteus Rosa dos Ventos Leste: Foxado
Suroeste: San Vicenzo de Curtis (Vilasantar) e A Ciadella (Sobrado) Sur: A Ciadella (Sobrado) Sueste: Foxado
O alto do Enxameado.

Orografía

Aséntase nas chairas ou penechairas que se forman a partir dos contrafortes occidentais da serra da Cova da Serpe,[19] polo que o seu relevo é principalmente chan e moi uniforme,[20] aínda que consta tamén dalgúns outeiros. Áchase a unha altitude media duns 500 metros sobre o nivel do mar.

O punto máis elevado é o cumio do monte Enxameado,[21] o cal ten 602 metros de altitude e posúe un vértice xeodésico construído en 1981 enriba dun gran penedo.[22]

Figuras de protección

Actuación destinada á recuperación da contorna do río Deo realizada nunha braña en 2018.[23]

A totalidade da parroquia está incluída na reserva da biosfera das Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo,[24] cuxa candidatura foi aprobada pola UNESCO o 28 de maio de 2013.[25] O concello de Curtis incorporouse á candidatura no inicio de 2012, após a súa solicitude de ingreso en novembro de 2011.[26] A reserva ten como principal obxectivo «asegurar a recuperación, conservación e protección dos valores ambientais e culturais do territorio, así como fomentar o aproveitamento sostíbel dos recursos naturais».[27]

Por outra banda, as brañas do Deo, consideradas de alto interese ambiental e ecolóxico, foron incluídas como lugar de importancia comunitaria (LIC) en 2011 na proposta de ampliación da rede Natura 2000 de Galiza. Este espazo natural de 3385,2 ha, situado entre os concellos de Aranga, Curtis e Oza-Cesuras e asentado nunha penechaira con numerosos regatos afluentes do Deo, é un dos sistemas higroturfófilos interiores máis importantes de Galiza. Consta de diferentes tipos de hábitats higrótilos e turfófilos, ademais de especies de interese para a conservación como o esfagno (Sphagnum pylaesii) e a salamántiga galega (Chioglossa lusitanica).[28][29] Na parroquia de Curtis abrangue o sector norte que vai aproximadamente desde as estradas AC-231 e DP-0302 até o Deo.[30] Malia a creación deste LIC suplir a carencia galega de queirogais húmidos e turbeiras altas detectada pola Comisión Europea, o conselleiro de Medio Ambiente anunciou en 2014 que non se ampliaría a Rede Natura nun «curto prazo».[31]

Historia

As actuais terras da parroquia de Curtis foron poboadas desde a prehistoria, como testemuñan os seus abondosos restos arqueolóxicos. Os vestixios de poboación máis antigos, unhas pezas líticas talladas, acháronse no xacemento paleolítico de Maques de Abaixo.[32][33]

Na antigüidade, as terras de Curtis ―xunto coas da Ciadella e de San Vicenzo de Curtis― formarían parte do Territorium Cohortis, isto é, o territorio xestionado directamente pola Cohors I Celtiberorum asentada no campamento romano da Ciadella.[8][34] Ademais, segundo algúns autores discorrería por elas a controvertida calzada romana de carácter militar do Itinerario de Antonino: a vía XX, tamén chamada per loca maritima.[35][36][37][38] Procedente da Illana (Fisteus), pasaría por Santaia en dirección ás Cruces (Sobrado) polo monte da Corda.[38] A configuración desta terra ou territorio de Curtis perduraría na Alta Idade Media.[34] Neste último período histórico, na época do reino suevo de Galiza, tivo lugar no monte do Gato, próximo ao espazo curtense, a construción da torre de Teodomiro. Estaba situada fronte ao camiño que ligaba Betanzos con Curtis e Sobrado; polo tanto, nun contexto viario estratéxico.[39]

Idade Media

Estatua de Pedro de Mezonzo en Santaia.
Igrexa de Santa Eulalia de Curtis.

No ano 910, escapando da peste, a familia dos Placencios chegou ao que hoxe chamamos Santaia de Curtis e estabeleceuse mediante o sistema de presura. Primeiro comezaron pola vivenda familiar que máis tarde evolucionará a mosteiro. Continuaron co templo, unha ermida pequena que dedicaron a Santa Eulalia. Nesta familia naceu no ano 930 Pedro de Mezonzo no lugar de Chacente.[40]

A parroquia sofreu a chegada dos normandos na súa segunda incursión en Galiza (968-970). Após se internaren pola ría de Arousa e chegaren a Compostela, probabelmente foron até As Cruces polo camiño que se dirixía cara á costa norte, para unha vez alí proseguiren pola vía XX até Santaia.[41] Comandados polo caudillo Gunrod chegaron a destruír a igrexa-mosteiro:[42]

…a causa dos nosos pecados viñeron as xentes dos normandos á nosa terra e destruíron esta igrexa [Santa Eulalia de Curtis] e outras da comarca; os seus sacerdotes foron levados presos e pasados pola espada; o lume consumiu as escrituras, e as mesmas pedras pereceron pola lapas.
Tombo de Sobrado[43]

O mosteiro e a igrexa foron reconstruídos por Pedro de Mezonzo, quen os inaugurou no ano 995 doándolles numerosos bens, entre outros, as ermidas de Teixeiro, Gorxá, A Ciadella[44] e outra próxima ao castelo de Aranga (Sancto Uincentio de Naimaia)[45]. Co paso do tempo, o mosteiro foi pasando por varias familias e perdendo as súas pertenzas após diferentes conflitos e vendas ao mosteiro de Sobrado. Malia todo, deu evitado a súa integración no cenobio sobradés.[46] Mantívose activo até os anos 1168-1180.[47]

En 1237 os templarios fixéronse coa cuarta parte da igrexa tras un pacto co abade do mosteiro de Sobrado. O máis seguro é que non fose a única propiedade da Orde do Temple na parroquia. Confirmou o pacto, entre outros, o freire Petrus de Curtis, o cal aparece tamén noutras transaccións da Orde (en Aranga e Santiago de Ois).[48]

O nacemento da igrexa de Santa Eulalia produciuse nunha altura en que os novos templos xa se facían cargo da organización territorial relixiosa de cadansúa comunidade.[49] Así, co tempo, a igrexa foise transformando en parroquia. Pola súa vez, o estabelecemento dos Placencios por presura fixo que nacese o couto de Santaia. Posteriormente, entre os anos 1155 e 1192, realizáronse unha serie de doazóns ao mosteiro de Sobrado que darían orixe ao couto do Rincón, con cabeza en Teixeiro. Por conseguinte, a parroquia de Curtis estaba formada polo couto de Curtis ―tamén chamado couto de Santaia― e polo do Rincón.[50]

Parroquia de Curtis: Couto de Curtis (Santaia) en Santiago; couto do Rincón (Teixeiro) en Betanzos.

Cómpre salientar que Teixeiro ―e o seu couto do Rincón― desde antigo funcionou coma «case parroquia», pois tiña igrexa, padroeiro e cemiterio.[51] Deste xeito, será mencionado coma parroquia nalgunhas publicacións[52][53] e así aparecerá tamén na Carta Xeométrica de Galiza de Domingo Fontán, quer na minuta manuscrita de 1834,[54] quer na edición gravada de 1845.[55][b]

Antigo Réxime

Malia conformaren sempre unha única parroquia, durante todo o Antigo Réxime cada couto pertenceu a unha provincia diferente. Deste xeito, mentres o couto de Curtis pertencía á provincia de Santiago, o do Rincón pertencía á de Betanzos.[57] Alén disto, o couto de Curtis constituía xurisdición de seu, mentres o do Rincón formaba parte da xurisdición de Sobrado.[58][c]

O couto do Rincón tiña un cárcere que estaba situado no Penedo de Teixeiro, de xeito que durante os séculos XVI, XVII e XVIII o lugar era coñecido coma o Penedo do Cárcere.[69][d]

En 1798, o destacado ilustrado Pedro Antonio Sánchez Vaamonde, nado na parroquia, creou unha escola de primeiras letras, para o cal doou un edificio e unha dotación económica de 50.000 reais.[70]

No contexto da guerra contra o francés produciuse na Península Ibérica o fenómeno da guerra de guerrillas, no cal un certo número de combatentes realizaban constantes accións armadas contra a Grande Armée de Napoleón. Estes guerrilleiros foron denominados coma o «Corso Terrestre», xa que mataban e saqueaban integrantes das tropas francesas. As terras de Curtis non foron alleas a este fenómeno, que se estendeu por toda Galiza trala chegada dos franceses en xaneiro de 1809. Así, malia a pouca información existente, sábese que en xuño un labrego matou na Espiñeira dous soldados franceses procedentes do campamento que o exército napoleónico tiña en Montesalgueiro, parroquia de Muniferral, e que «tivo a caridade de os enterrar no curral da súa casa».[71][e]

Coa aprobación da Constitución de Cádiz, o Antigo Réxime foi abolido durante o período entre 1812 e 1814, momento no cal Curtis constituíu concello de seu ao se conformaren os primeiros concellos constitucionais. Este concello de Curtis volveu estar vixente no trienio liberal, de 1820 a 1823, cando os concellos foron restabelecidos. Igual ca Fisteus, que tamén conformou concello propio, estaba adscrito ao partido xudicial de Melide.[63]

Idade Contemporánea

Co estabelecemento definitivo dos municipios, a parroquia deu nome ao actual concello de Curtis cando este foi creado en 1836 coas parroquias de Fisteus, Foxado e a propia Curtis. Ademais, a capital municipal situouse en Santaia.[72] A formación do concello supuxo para as parroquias un agrupamento artificial no que se refire ás súas relacións sociais.[73]

Sábese que nesta época o camiño que se dirixía desde Guitiriz cara a Curtis podía ser obxectivo de bandidos ou asaltadores, por iso, no reinado de Isabel II (1833-1868) construíuse na vila guitiricense un edificio para os viaxeiros poderen facer un alto na viaxe se anoitecese. Dita construción serviu tamén para cobrar a portaxe.[74]

Coa reforma parroquial de 1867, levada a cabo persoalmente polo arcebispo de Santiago de Compostela, García Cuesta, a parroquia eclesiástica de Curtis perdeu os lugares da Espiñeira, A Gulpilleira, As Paredes e Vilardois, que pasaron a formar parte da nova parroquia de Vilarraso, xunto con outros lugares procedentes de Muniferral, Aranga e Foxado.[75] No entanto, a parroquia civil non sofreu perda ningunha e seguiu a ter os mesmos límites xa que, administrativamente, Vilarraso só se formou cos lugares das parroquias pertencentes ao concello de Aranga.[76] Por outra banda, Teixeiro foi tornado en axuda de parroquia con coadxutor.[75]

Unha altura importante na historia de Curtis foi a chegada do ferrocarril e a construción da estación de Teixeiro. Esta entrou en funcionamento o 10 de outubro de 1875 coa apertura do tramo A Coruña-Lugo da liña férrea Palencia-A Coruña,[77] cuxa inauguración se realizaría no ano 1883. A partir destes anos, a estación ferroviaria motivou a atracción da poboación das zonas próximas e Teixeiro comezou un desenvolvemento superior ao resto da parroquia, tornándose nun centro de servizos.[78] Mais tamén, a uns 10 km ao oeste de Teixeiro, xa en Fisteus, no lugar de Bodeus, construíuse outra estación que, seguindo o costume castelán de pór os nomes dos concellos, recibiu de nome Curtis.[79] Esta estación de Curtis era na época a máis achegada a Santiago, o que lle permitiu dar servizo á poboación da cidade compostelá e da súa comarca. O seu elevado tránsito de viaxeiros e mercadorías, mais o emprego xerado polo ferrocarril, produciron alí un importante desenvolvemento que daría orixe á actual vila de Curtis. Este crecemento paralelo dos dous núcleos provocou unha manifesta rivalidade entre eles, así como a duplicidade, existente na actualidade, de tódolos servizos, equipamentos e dotacións municipais.[78] Deste xeito, Santaia, que até esa altura fora o centro do concello de Curtis, sofreu o desprazamento da súa poboación a Teixeiro e á primitiva vila de Curtis.[3]

Casa do concello de Curtis, en Teixeiro, construída na metade dos anos 80.

Entre 1905 e 1923, a parroquia perdeu e recuperou a capitalidade do concello até tres veces, a cal acabou de xeito definitivo en Teixeiro. Este ciclo de traslados comezou cando a capital foi levada á estación de Curtis ou Bodeus pola corporación presidida por Francisco Raposo López en 1905. Durante o seu mandato alí permaneceu; porén, axiña foi substituído ao pesar sobre el unha denuncia por falsidade e abusos na elaboración das listas para a elección de concelleiros nas cales obtivo a maioría. A corporación substituta, nomeada polo goberno civil provincial e dirixida polo anterior secretario municipal, José María Vázquez Núñez, devolveu a capital a Santaia. Mais meses despois e aínda nese ano, o 31 de agosto, a corporación anterior foi restaurada por un delegado do gobernador civil. Raposo López, aducindo as ruíns condicións da casa consistorial, trasladouna de novo a Bodeus ou estación de Curtis. Malia isto, nos primeiros meses do ano seguinte, o grupo precedente non desistiu e volveuse facer coa alcaldía. Desta volta decidiuse que, dada a elevada idade do alcalde, Gregorio Espantoso, as dependencias municipais se levasen ao pazo do Castro de Vilarullo, lugar próximo á súa morada e propiedade de Vázquez Núñez. O 17 de outubro de 1908, un ano despois da chegada dun novo alcalde, José Sánchez Vázquez, acordouse volver trasladar a consistorial ao lugar da estación de Curtis por ser este o núcleo do concello con maior número de habitantes. Aínda que nos meses iniciais de 1909 se habilitou un despacho próximo á vivenda do alcalde, de novo no Castro de Vilarullo, a casa do concello ficou en Curtis-Estación. Houbo que esperar tres lustros para que se producise o terceiro e definitivo retorno á parroquia.[80][f]

Así pois, o 19 de novembro de 1923, a sociedade Orientación Agrícola de Teijeiro solicitou, mediante un documento referendado por 230 sinaturas, o «traslado da casa do concello e xulgado a un punto céntrico e con vías de comunicación». A solicitude chegou a provocar unha gran tensión no municipio e foi apoiada, alén de Curtis, por Foxado e parte de Fisteus. Deste xeito, outro escrito presentado no concello e avalado por 88 sinaturas aseguraba que «o traslado das oficinas municipais ao lugar onde hoxe se achan ―Bodeus― foi obra caciquil» e que «o mal chamado lugar de Curtis non se debe preferir por ter bastantes habitantes». Igualmente, o párroco de Foxado demandou o traslado para Santaia ou Teixeiro. Pola súa banda, os veciños de Curtis-Estación replicaron cun extenso documento referendado por diferentes personalidades e máis de 200 sinaturas. O 17 de decembro, o alcalde Generoso Núñez Rega propuxo o traslado a Teixeiro tras non atopar un local axeitado en Santaia e «crendo interpretar a vontade da maioría dos veciños do termo». A proposta foi aceptada por maioría, producíndose un forte balbordo acompañado de polémica. O veciños de Bodeus ―nome aínda oficial― recorreron contra a decisión municipal perante o gobernador civil no principio de 1924. Ao lles ser denegado o recurso, interpuxeron outro á Corte, mais co mesmo resultado.[80]

Antes do comezo da guerra civil española en xullo de 1936, o futuro guerrilleiro Benigno Andrade García, Foucellas, interveu nunha requisa de dinamita na estación de Teixeiro, un dos motivos polo cal, temendo represalias dos sectores fascistas, se botou ao monte logo do estalido da guerra.[82]

En 1942 houbo novas mudanzas eclesiásticas, sendo incorporados á freguesía os lugares de Campos, Cencasas, Couceiros, A Lagoa e Porto da parroquia de Fisteus mais Penas do Porto da parroquia de Vilarraso.[83]

En 1947, o alcalde Manuel Barral Suárez, xunto con algunhas autoridades e veciños, realizaron unha solicitude ao arcebispado compostelán co obxectivo de crear a parroquia de Teixeiro segregándoa de Santaia. A petición non tivo éxito, probabelmente por non contaren co párroco.[84]

Demografía

Século XVIII

1752[85] 1768[58] 1787[65]
Veciños Habitantes
190 836 495

Século XIX

1826[52][86] 1831[87][88] 1836[89] 1845[6] 1857[68] 1860[90] 1887[91] 1900[92]
Veciños 138[g] + 66[h] – 152 187 249 248 – –
Habitantes 750[g] + 322[h] 750 + 322[h] 750 1025 1347 1342 1388 1466

     Dicionarios xeográficos     Boletín Oficial da Provincia da Coruña (BOPC)     Censos (poboación de feito)

Século XX

1910[92] 1920[92] 1930[92] 1940[92] 1950[92] 1960[92] 1970[92] 1981[92] 1986[93] 1991[92] 1999[94] 2000[95]
Habitantes 1793 1816 1976 2198 2439 2475 2445 2069 2260 1790 1793 1825

     Censos (poboación de feito)     Padrón municipal

Século XXI

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1813 1842 1814 1815 1798 1774 1755 1760 1782 1803
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
1806 1819 1786 1768 1759 1749 1752 1772 1804 1836
Fonte: IGE (padrón municipal)[96]
Gráfica de evolución demográfica de Curtis entre 1887 e 2020
     Poboación de feito segundo os censos de poboación.     Poboación segundo o padrón municipal.

Malia ter máis de 50 núcleos de poboación, en 2018 practicamente o 63 % da poboación se concentraba na vila de Teixeiro.[97]

Patrimonio

Patrimonio arqueolóxico

Na parroquia atópanse xacementos de varias épocas. Están identificados os seguintes:[32]

Nome Lugar Tipo Idade
Castro de Frádegas Frádegas Asentamento fortificado Idade de Ferro
Castro da Gulpilleira[98] A Gulpilleira Asentamento fortificado Idade de Ferro
Castro do Penedo O Penedo de Teixeiro Asentamento fortificado Idade de Ferro
Castro de Santaia O Pazo Asentamento fortificado Idade de Ferro
Castro de Vilardois Vilardois Asentamento fortificado Idade de Ferro
Castro de Vilarullo O Castro de Vilarullo Asentamento fortificado Idade de Ferro
Mámoa da Espiñeira A Espiñeira Túmulo megalítico Neolítico
Mámoas do Abelar (3) O Abelar Túmulo megalítico Neolítico
Medoña da Cóbrega A Lagoa (Fisteus) Túmulo megalítico Neolítico
Medoña da Ponte A Ponte Túmulo megalítico Neolítico
Medoñas da Froula (2) A Froula Túmulo megalítico Neolítico
Medoñas do Outeiro (14) A Ponte Túmulo megalítico Neolítico
Medoñas de Recareo (2) Recareo (Foxado) Túmulo megalítico Neolítico
Medorra do Enxameado Monte Enxameado Túmulo megalítico Neolítico
Medorras de Arrescalvo (4) Arrescalvo Túmulo megalítico Neolítico
Medorras da Baiuca (6) A Baiuca Túmulo megalítico Neolítico
Xacemento de Maques de Abaixo Maques de Abaixo Indeterminado Paleolítico inferior

Patrimonio arquitectónico civil

Encoros

  • Encoro da Castellana:[99] No Mandeo, entre Curtis e Vilarraso. De estrutura recta e perfil de gravidade, posúe 7,5 metros de alto e 20 de longo. Comezou a funcionar en 1944.[100][101]
  • Encoro da toma de augas dos Morangueiros:[102] No Mandeo, entre Curtis e Foxado.
  • Encoros asociados a muíños, coma os da Espiñeira, da ponte do Arco e de Mandeo, situados no Mandeo, entre Curtis e Foxado.[103]

Muíños

Hai varios muíños na parroquia, todos hidráulicos; porén, case todos se achan en ruínas e en estado de total abandono. Entre outros[104] están os muíños do Carregal,[105] da Espiñeira,[106] dos Morangueiros,[107] e das Paredes.[108] Na metade do século XVIII existían, segundo o Catastro de Ensenada, 17 muíños fariñeiros dunha moa.[109][i]

  • Muíño de Cristovo:[111][112] Situado no Deo, é o único muíño protexido polo PXOM. Está totalmente restaurado e posúe unha tipoloxía tradicional e amplas dimensións.[113]

Pontes

Pontella das Paredes.
Pasos no Mandeo, entre A Espiñeira e Samel (Foxado).

A situación de Curtis con respecto á rede hidrográfica fai que haxa un número considerábel de pontes. Ademais, semella que houbo un certo interese en cruzar o Mandeo no tramo comprendido entre Gorxá e A Espiñeira.[114]

  • Ponte do Arco:[115] Sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado. Malia ter sido reformada, os seus longos estribos de pedra e mailos seus canos de desaugamento arquitrabados constatan a súa antigüidade.[114]
  • Ponte dos Carneiros:[116] Sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso, na estrada de Teixeiro á Castellana, que foi realizada na terceira década do século XX[117] seguindo o camiño real que conectaba Ponte Aranga con Sobrado.[118] Está construída con perpiaños de cantaría e consta dun arco moi rebaixado. Conserva os peitorís de granito aos dous lados da calzada.[119] Anteriormente, xa existía unha primitiva ponte dos Carneiros, á cal se fai referencia no Catastro de Ensenada, quer na descrición de límites do couto do Rincón,[120] quer na descrición de límites da parroquia de Muniferral.[121][j]
  • Ponte do Carregal:[122] Ponte ferroviaria da liña León-A Coruña sobre o Carregal.
  • Ponte Cencasas:[123] Sobre o Deo, entre Curtis e Fisteus. Consta de tres vans. Adoita aparecer desde antigo na documentación histórica.[124] Así, figura, por exemplo, nunha doazón de 1198 coma pontem de petra de Cen Kasis. O seu camiño medieval procedería da zona de Aranga.[125]
  • Ponte Costeira:[126] Ponte tradicional sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso. Está formada por grandes laxas que asentan en dous estribos de cachotaría e un tallamar central de cantaría.[127] Conta con renovados peitorís laterais. Un antigo camiño, conservado nalgúns treitos, dirixíase cara á ponte da Espiñeira.[128] É mencionada coma a ponte de Vilarraso na devandita descrición de límites do couto do Rincón[129][120] e podería ser anterior á Idade Moderna.[114]
  • Ponte da Espiñeira:[130] Ponte tradicional sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado. Conectada coa Costeira polo devandito camiño, posúe unha morfoloxía similar aínda que dunha inferior calidade construtiva. Non conserva os peitorís laterais.[131] Na descrición de límites do couto do Rincón aparece coma «ponte nova da Espiñeira».[129][120] Orixinalmente, podería ser tamén anterior á Idade Moderna.[114]
  • Ponte Marzá:[132] Ponte tradicional sobre o Mandeo, no Camiño de Santiago (véxase a sección correspondente). Consta de catro vans alintelados formados por tallamares e espigóns sobre os que asentan grandes laxas. Posúe peitorís a ámbolos lados. En 2010 foi restaurada, construíuse un novo van para axudar ao desaugamento e instaláronse nas entradas marcos de pedra para evitar o tránsito de vehículos.[133][134]
  • Ponte dos Morangueiros:[135] Ponte tradicional sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado.
  • Ponte do Penedo:[136] Ponte tradicional sobre o Carregal.
  • Ponte de Samel:[137] Ponte ferroviaria da liña León-A Coruña sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado.
  • Ponte de Vilardois: Sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso. É arquitrabada, cun tallamar central. Construída no pasado recente, conecta coa antiga N-VI, cuxa orixe se remonta a finais do século XVIII.[138]
  • Ponte do Arco.
    Ponte do Arco.
  • Ponte dos Carneiros.
    Ponte dos Carneiros.
  • Ponte do Carregal.
    Ponte do Carregal.
  • Ponte Cencasas.
    Ponte Cencasas.
  • Ponte Costeira.
    Ponte Costeira.
  • Ponte da Espiñeira.
    Ponte da Espiñeira.
  • Ponte Marzá.
    Ponte Marzá.
  • Ponte dos Morangueiros.
    Ponte dos Morangueiros.
  • Ponte do Penedo.
    Ponte do Penedo.
  • Ponte de Samel.
    Ponte de Samel.
  • Ponte de Vilardois.
    Ponte de Vilardois.

Outro patrimonio

Balizas quilométricas do Plan Peña: Consérvanse 5 balizas quilométricas vixentes até os anos 80 e conformes á Instrución de Estradas de Alfonso Peña Boeuf, aprobada o 11 de agosto de 1939 e coñecida popularmente coma o Plan Peña de 1939.[139][140][141] Aínda que en Galiza se conservan máis de 300, a maioría xa desapareceu.[142]

  • Baliza no punto quilométrico 6 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
    Baliza no punto quilométrico 6 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
  • No punto quilométrico 7 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
    No punto quilométrico 7 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
  • Punto quilométrico 8 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.[143]
    Punto quilométrico 8 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.[143]
  • Punto quilométrico 9 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634,[143] en Teixeiro.
    Punto quilométrico 9 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634,[143] en Teixeiro.
  • Punto quilométrico 11 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.[143]
    Punto quilométrico 11 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.[143]

Camiño de Santiago

Entrada xacobea a Curtis pola Ponte Marzá.

Curtis é unha parroquia pola que pasa o Camiño de Santiago, concretamente unha variante do Camiño do Norte que foi proposta e sinalizada polo concello de Curtis no seu territorio municipal no ano 2010.[144][145]

O camiño separaríase en Parga (Guitiriz) da variante oficial do Camiño do Norte que vai cara ás Cruces, para se dirixir ao concello de Curtis pasando polas parroquias guitiricenses de Becín, Lagostelle e Santa Mariña de Lagostelle.[146][147][k] Desde o lugar do Porto Vello en Santa Mariña de Lagostelle e tras atravesar a veciña parroquia de Foxado (por Paradela, O Castelo, San Cristovo, Os Castiñeiros e Mandeo), o camiño entra na parroquia pola ponte Marzá sobre o río Mandeo e discorre polos lugares da Brixaría, Gorxá, Santaia, Covas, O Coto, Chacente e A Penencia. Prosegue pola Ciadella en dirección a Sobrado, onde entronca coa variante sobradesa do Camiño do Norte.[144][145] Entre A Ciadella e Sobrado pasa pola parroquia de Vilariño (Vilasantar), onde se cruza coa variante das Cruces.[150]

En 2006 xa fora publicada unha primeira proposta, aínda que con notábeis diferenzas con respecto ao trazado final sinalizado. Neste estudo inicial, o camiño entraría en Curtis pola ponte do Arco, chegaría até Teixeiro e desde alí partiría cara a Santaia polo Espido, O Formigueiro e Portoseco.[151]

Fonte da Nosa Señora de Teixeiro.

Antigamente, tamén existía unha variante do Camiño Inglés que pasaba pola parroquia. Partía de Ferrol e chegaba a Curtis após pasar por Caaveiro, Monfero e Aranga. Esta ruta discorría por Teixeiro e Santaia, proseguindo igualmente cara a Sobrado.[152][153]

Alén destas rutas de peregrinación, Teixeiro estaba comunicado co lugar da Laxe (Vilasantar) mediante un antigo camiño, o cal continuaba desde alí so a denominación do Camiño do Franco até conectar co Camiño do Norte que vai polas Cruces. Este tipo de denominacións ―«do Franco»― adoita facer referencia a un camiño principal ou ao tránsito de viaxeiros foráneos. Adicionalmente, a existencia de certos topónimos nesa zona, a monumentalidade da igrexa da Laxe e algunha referencia a peregrinos corroboran a importancia deste camiño.[154] Así, estoutro trazado é tamén proposto, con matices, na publicación de 2006.[151][l]

Algunhas das paradas en Curtis destes peregrinos de antano eran a fonte da Nosa Señora de Teixeiro[152] e unha casa de acolleita que existía en Santaia.[153]

Doutro xeito, dous dos itinerarios xacobeos alternativos propostos por Turismo de Galicia tamén pasan pola parroquia. Son o Camiño do Norte en 4x4 e o Camiño Primitivo en 4x4. Nestes plans de viaxe chégase a Teixeiro após baixar da serra da Cova da Serpe e, tras xantar, proséguese cara a Sobrado.[155][156]

Etnografía

  • Dis que viches, que viches, / para min non viches nada; / non viches pasar o tren / de Teixeiro para Aranga.[157]
  • Festas, queixos e terneiros, os da vila de Teixeiro.[158]
  • Leite, queixos e terneiros, os de Curtis e Teixeiro.[158]
  • Os de Curtis mataron un burro, / os de Teixeiro comérono crudo / e os de Fisteus mandaron recado / que lles gardaran a punta do rabo.[159]
Cabalos polas rúas de Teixeiro (2016).

Festas e celebracións

  • Feira tradicional de Teixeiro, os días 5 e 18 de cada mes na praza do concello.[160]
    Inaugurouse en agosto de 1915 e orixinalmente celebrábase nas inmediacións da estación o último día de cada mes.[161] Con todo, anteriormente xa se realizaba un mercado diante da estación os días 19.[80]
  • Festa da Xuventude, a mediados de xullo en Teixeiro.[162]
    Celébrase desde 1944, cando a fábrica de Llofar realizou unha verbena polo seu cuarto aniversario.[163]
  • Festa do Cabalo, os primeiros domingos de agosto en Teixeiro.[162]
    Realízase desde o ano 2000 e consta de diferentes probas e exhibicións.[164]
  • Festas patronais de Santaia, na honra de Santa Eulalia, a mediados de agosto.[162]
  • Festas patronais de Teixeiro, na honra da Nosa Sr.ª dos Remedios, os días 8 e 9 de setembro.[162]
    O 8 de setembro é festivo local no concello, agás se coincidir con fin de semana.[165]
  • Festa do Cogumelo, os últimos domingos de outubro en Teixeiro.[162]
    Tamén chamada Festa de Exaltación dos Cogomelos, lévase a cabo desde o 2000.[166]

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Curtis, Curtis.
  • Santaia, acceso a Curtis.
    Santaia, acceso a Curtis.
  • Paseo Fluvial do Carregal.
    Paseo Fluvial do Carregal.
  • Río Mandeo ao seu paso pola Espiñeira.
    Río Mandeo ao seu paso pola Espiñeira.
  • Antigo paso a nivel en Teixeiro.
    Antigo paso a nivel en Teixeiro.
  • Antiga cheminea do forno da fábrica de arsénico e produtos químicos LLOFAR.
    Antiga cheminea do forno da fábrica de arsénico e produtos químicos LLOFAR.
  • Igrexa de Teixeiro.
    Igrexa de Teixeiro.
  • Cruceiro do Mosqueiro.
    Cruceiro do Mosqueiro.
  • Liña de alta tensión da subestación eléctrica Sidegasa-Teixeiro.
    Liña de alta tensión da subestación eléctrica Sidegasa-Teixeiro.
  • Subestación eléctrica Sidegasa-Teixeiro.
    Subestación eléctrica Sidegasa-Teixeiro.
  • Instalacións deportivas en Teixeiro.
    Instalacións deportivas en Teixeiro.

Lugares e parroquias

Lugares de Curtis

Alén dos 54 lugares recoñecidos polo Nomenclátor de Galicia,[2] existen tamén estoutros núcleos de poboación: O Mascoto[167] (tamén coñecido coma o Penedo do Mascoto[168]), O Outeiro,[169] A Pena[168] e O Río[170] (tamén coñecido coma o Penedo do Río[168]). Ademais, os lugares da Casanova e Modillós de Abaixo desapareceron.[171]

Por outra banda, Teixeiro é o único núcleo urbano.[172]

Lugares da parroquia de Curtis no concello de Curtis (A Coruña)
Distrito de Santaia
Distrito de Teixeiro

Parroquias de Curtis

Galicia  · Provincia da Coruña  · Parroquias de Curtis

Notas

  1. ↑ 1,0 1,1 Segundo o Nomenclátor de Galicia. Véxase § Lugares de Curtis.
  2. ↑ A minuta de 1834 e o gravado de 1845 da Carta Xeométrica de Galiza teñen abondosas diferenzas nos seus contidos. Fontán realizou unha serie de mudanzas que atinxiron os nomes xeográficos, a xerarquía das entidades de poboación, os límites administrativos, as estradas etc.[56]
  3. ↑ En moitas publicacións figura simplemente a xurisdición de Curtis, a cal aparece pertencendo á provincia de Betanzos.[59][60][61][62][63][64] Isto débese a que a fonte dos datos da maioría é o censo de Floridablanca, o último gran censo do Antigo Réxime, no cal efectivamente só aparece a parroquia de Curtis en Betanzos e coma xurisdición.[65][66][67] Porén, nótese que a poboación é considerabelmente inferior aos censos anteriores e posteriores.[58][68]
  4. ↑ Na documentación aparece coma «Penedo da Carzel».[69]
  5. ↑ Localizacións próximas a Curtis como a ponte da Castellana, Montesalgueiro, A Costa do Sal e os montes da Tieira tamén foron escenario deste tipo de combates. Outras un pouco máis afastadas foron por exemplo Mesía, a ponte de Muniferral e as montañas de Monfero.[71]
  6. ↑ Con todo, no censo de 1910 aínda figura Santaia como capital.[81]
  7. ↑ 7,0 7,1 Sen o couto do Rincón (Teixeiro). Con San Vicenzo de Curtis?
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Do couto do Rincón (Teixeiro).
  9. ↑ Algúns destes muíños do século XVIII son: o do Pazo, en Mostás; o de Porto Lamoso; o da Ponte, en Maques; o do Pasiño e o da Ponte, en Morangueiros; o do Pazo, en Chacente; os de Chousa e Salgueiro; o dos Piornos, en Gorxá; o do Carregal, en Modillós; o de Tarreo, en Porto Pereiro; o das Penas, en Vilariño; e o do Pasiño en Carroipaz.[110]
  10. ↑ Lémbrese que a parroquia de Vilarraso aínda non existía.
  11. ↑ Nótese que foi no ano 2014 cando se oficializou a variante do antigo Camiño do Norte que vai polas Cruces,[148][149] polo que a proposta e sinalización do Camiño de Santiago polo concello de Curtis realizada en 2010 non fai referencia ningunha a ela.
  12. ↑ Nótese de novo que tampouco se fai referencia ningunha á variante das Cruces na publicación de 2006.
Referencias
  1. ↑ 1,0 1,1 DECRETO 189/2003, do 6 de febreiro, polo que se aproba o nomenclátor correspondente ás entidades de poboación da provincia da Coruña.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 "Nomenclátor de Galicia: Curtis (Santaia)". Xunta de Galicia. Consultado o 4.12.2018. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 "Santa Eulalia de Curtis". Concello de Curtis. Consultado o 16.12.2018. 
  4. ↑ Vázquez Rouco 2002.
  5. ↑ "Arciprestado de Sobrado". Arquidiocese de Santiago de Compostela. Arquivado dende o orixinal o 04 de decembro de 2018. Consultado o 3.12.2018. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Madoz, Pascual (1847). Curtis (Sta. Eulalia de). Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar (en castelán) VII (Madrid). p. 289. 
  7. ↑ Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra & Álvarez Asorey 2004, p. 725.
  8. ↑ 8,0 8,1 Costa García, Rodríguez Álvarez & Varela Gómez 2011, p. 459.
  9. ↑ Tombo de Sobrado, folios 56r-58r (c. 995), en Flórez, Henrique (1765). España Sagrada (en latín) 19. Madrid. p. 386. Ecclesiæ Sanctæ Mariæ Cidadelie de Curtis 
  10. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 23-27.
  11. ↑ "Historia". Concello de Curtis. Consultado o 5.5.2019. 
  12. ↑ Álvarez, María del Pilar (1994) apud Cabeza Quiles, Fernando (2008). Toponimia de Galicia. Vigo: Galaxia. p. 518. ISBN 978-84-9865-092-1.  Citado en González de la Peña, Dolores (12.abril.2019). "Una centuriación rural romana en Curtis (A Coruña)". Arqueotoponimia (en castelán). 
  13. ↑ Costas González, Xosé-Henrique (2016). Os xentilicios de Galicia e dos outros territorios de lingua galega (PDF). Vigo: Universidade de Vigo. p. 31-33, 47. ISBN 978-84-8158-706-7. 
  14. ↑ 14,0 14,1 "Parroquias". Concello de Curtis. Consultado o 16.12.2018. 
  15. ↑ García Pazos, Fernando (coord.) (2009). A parroquia en Galicia: pasado, presente e futuro (PDF). Xunta de Galicia. pp. 30, 227, 295. ISBN 978-84-453-4777-5. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de agosto de 2017. Consultado o 25 de abril de 2019. 
  16. ↑ Malde 1993–94, p. 11.
  17. ↑ "Enxameado". Enciclopedia Galega Universal 8. Ir Indo. 2002. p. 162. Arquivado dende o orixinal o 01 de xullo de 2013. Consultado o 16 de decembro de 2018. 
  18. ↑ "Información Xeográfica de Galicia". Xunta de Galicia. Mapa Base vectorial + Límites administrativos (parroquias). 
  19. ↑ Malde 1993–94, p. 13.
  20. ↑ Memoria PXOM 2007, pp. 30, 33.
  21. ↑ "Curtis (Santaia)". Gran Enciclopedia Galega 13. Lugo: El Progreso. 2003. p. 104. ISBN 84-87804-15-2. 
  22. ↑ "Reseña Vértice Geodésico: O Enxameado" (PDF). Instituto Geográfico Nacional de España (en castelán). 
  23. ↑ "Novo sendeiro na contorna do río Deo para conservar e potenciar o patrimonio natural". Xunta de Galicia. 20 de novembro de 2018. Arquivado dende o orixinal o 12 de xuño de 2019. 
  24. ↑ Blanco Ballón, Crecente Maseda & Vales Vázquez 2012, p. 145.
  25. ↑ "Aprobada a resolución da Candidatura a Reserva da Biosfera Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo". Asociación de Desenvolvemento Rural “Mariñas-Betanzos”. 28.5.13. Arquivado dende o orixinal o 05 de marzo de 2016. Consultado o 22 de xuño de 2019. 
  26. ↑ Blanco Ballón, J. M.; Crecente Maseda, R.; Vales Vázquez, C. (Coordinadores) (2012). "Anexo II: Participación" (PDF). Propuesta de Reserva de Biosfera Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo (en castelán). Documento técnico presentado perante a UNESCO (París). Asociación de Desenvolvemento Rural “Mariñas-Betanzos”. pp. 39, 41. 
  27. ↑ Blanco Ballón, Crecente Maseda & Vales Vázquez 2012, p. 214.
  28. ↑ Blanco Ballón, Crecente Maseda & Vales Vázquez 2012, pp. 30, 128-129.
  29. ↑ Leiro Lois, Adela (xuño de 2012). Brañas do Deo (.pps) (Presentación). 
  30. ↑ "Anexo-II. Cartografía dos novos LIC" (PDF). Proposta de ampliación da rede Natura 2000 de Galicia (Informe). Xunta de Galicia. 2011. p. 6. 
  31. ↑ "No Día da Terra ADEGA, a FEG e a SGHN demandan á Xunta que aprobe a ampliación da Rede Natura 2000 galega". Federación Ecoloxista Galega. 23.4.2014. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Catálogo de protección (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007. 
  33. ↑ Catálogo de protección (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007. Ficha 92. 
  34. ↑ 34,0 34,1 Costa García, José Manuel; Varela Gómez, David (2011). "A Cidadela después de Roma: introducción al estudio del yacimiento y su entorno durante el periodo medieval" (PDF). Gallaecia (en castelán) (Universidade de Santiago de Compostela) (30): 188–189. ISSN 0211-8653. 
  35. ↑ Franco Maside, Rosa María (2000). "Rutas naturais e vías romanas na provincia de A Coruña" (PDF). Gallaecia (Universidade de Santiago de Compostela) (19): 163–164. ISSN 0211-8653. 
  36. ↑ Franco Maside, Rosa María (2001). "La vía per loca maritima: Un estudio sobre vías romanas en la mitad noroccidental de Galicia" (PDF). Gallaecia (en castelán) (Universidade de Santiago de Compostela) (20): 247. ISSN 0211-8653. 
  37. ↑ Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra & Álvarez Asorey 2004, p. 601.
  38. ↑ 38,0 38,1 Malde 2013, pp. 44-50.
  39. ↑ Pérez, Antares (6 de maio de 2021). "Un arqueólogo localiza “fuertes indicios” de un castillo de la Alta Edad Media en Monte do Gato". La Opinión A Coruña (en castelán) (Aranga). 
  40. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 62-65.
  41. ↑ Malde 2013, pp. 32, 52.
  42. ↑ Sánchez Pardo, José Carlos (2010). "Los ataques vikingos y su influencia en la Galicia de los siglos IX-XI" (PDF). Anuario Brigantino (en castelán) (Betanzos) (33): 70–71. ISSN 1130-7625. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 17 de marzo de 2016. Consultado o 27 de abril de 2019. 
  43. ↑ Tombo de Sobrado nº 1, códice 976 B, folios 056r-058r Publica, Loscertales, documento 137
  44. ↑ Costa García, Rodríguez Álvarez & Varela Gómez 2011, p. 462.
  45. ↑ González Paz, Carlos Andrés (2009) [2007]. "Catro exemplos de fortificacións altomedievais galegas do século X: Castellum de Aranga, Castellum Minei, Castellum Berreti e Castellum de Citofacta" (PDF). Rudesindus: “San Rosendo. O seu tempo e o seu legado”. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. p. 360. ISBN 978-84-453-4591-7. 
  46. ↑ Moure, Xabier (2011). "Mosteiros de Galicia (provincia da Coruña)". O Noso Patrimonio. 
  47. ↑ Vázquez Rouco 2002, p. 41, 68-70.
  48. ↑ Pereira Martínez, Xoán Carlos (1995). "A encomenda de Betanzos da orde do Temple" (PDF). Anuario Brigantino (Betanzos) (18): 15–16. ISSN 1130-7625. 
  49. ↑ Sánchez Pardo, José Carlos (2010). "Las iglesias rurales y su papel en la articulación territorial de la Galicia medieval (ss. vi-xiii)". Mélanges de la Casa de Velázquez (en castelán) (Madrid) (40, 1): 149–170. ISSN 0076-230X. 
  50. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 41, 70, 153-156.
  51. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 41-42.
  52. ↑ 52,0 52,1 Miñano, Sebastián (1826). Curtis (Sta. Eulalia y San Vicente de). Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal (en castelán) III (Madrid). p. 269. 
  53. ↑ Carré Aldao, Uxío (1980) [1928]. Geografía General del Reino de Galicia (en castelán) VI. Dirixida por Carreras i Candi, Francesc (2.ª ed.). pp. 34–36. 
  54. ↑ Fontán, Domingo (facsímile de 1974) [1834]. Carta geométrica de Galicia (Mapa). Folla 7.
  55. ↑ Fontán, Domingo (1845). Carta geométrica de Galicia (Mapa). Folla 5.
  56. ↑ Álvarez Monterroso, M.ª del Carmen (2015). A parroquia galega a partir da “Carta Geométrica de Galicia” (PDF) (Tese). Universidade de Santiago de Compostela. p. 86. Consultado o 6.4.2019. [Ligazón morta]
  57. ↑ Vázquez Rouco 2002, p. 40.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Censo de Aranda (PDF) (en castelán). IX: Diócesis de Santiago, Segorbe y Segovia. Madrid: INE. 2013 [2011]. p. 153. ISBN 978-84-260-3760-2. 
  59. ↑ Villarroel, José (1810). Juan Francisco Montero, ed. Diccionario nomenclator […] de todo el Reyno de Galicia (en castelán). Santiago de Compostela. p. 62. [Ligazón morta]
  60. ↑ Río Barja, Francisco Xavier (1990). Cartografía Xurisdiccional de Galicia no Século XVIII (PDF). Consello da Cultura Galega. p. 83. ISBN 84-87172-55-5. 
  61. ↑ Fariña Jamardo 1993, p. 23.
  62. ↑ Erias Martínez, Alfredo; Veiga Ferreira, Xosé María (2002). "Betanzos y su provincia en la época del Emperador Carlos V" (PDF). Anuario Brigantino (en castelán) (Betanzos) (25): 223. ISBN 84-505-9464-2. 
  63. ↑ 63,0 63,1 "Curtis". Enciclopedia Galega Universal 7. Ir Indo. 2002. p. 25. ISBN 84-7680-295-1. 
  64. ↑ Castro Redondo, Rubén (2019). Cartografía digital de Galicia en 1753. Jurisdicciones, provincias y Reino (en castelán) (1.ª ed.). Santiago de Compostela: Andavira. ISBN 978-84-949877-8-6. 
  65. ↑ 65,0 65,1 Censo de 1787 “Floridablanca” (PDF) (en castelán). IV: Comunidades autónomas del Norte Atlántico. Madrid: INE. 2016 [1990]. p. 3766. ISBN 978-84-260-1970-7. 
  66. ↑ Consejo de Estado (1789). España dividida en provincias é intendencias (en castelán) I. Madrid: Imprenta Real. p. 187. 
  67. ↑ Consejo de Estado (1789). Nomenclator ó Diccionario (en castelán) II. Madrid: Imprenta Real. p. 209. 
  68. ↑ 68,0 68,1 Nomenclátor de los pueblos de España (en castelán). Madrid. 1858. p. 247. 
  69. ↑ 69,0 69,1 Vázquez Rouco 2002, p. 187.
  70. ↑ Meijide Pardo, Antonio (2002). "Biografía de Sánchez Vaamonde, ilustre canónigo y catedrático, fundador de la Biblioteca del Real Consulado" (PDF). Anuario Brigantino (en castelán) (Betanzos) (25): 265. ISSN 1130-7625. 
  71. ↑ 71,0 71,1 Cabanas López 2018, pp. 649-652.
  72. ↑ Fariña Jamardo 1993, pp. 24, 30-31.
  73. ↑ Estudo do medio rural 2007, pp. 5-6.
  74. ↑ Pérez López, Jenaro; Seijas Iglesias, Yasmina (2007). Tras las huellas de la cultura y del medio natural de Guitiriz (en castelán) (2.ª ed.). Salamanca: Pérez López, Jenaro. pp. 193–194. ISBN 978-84-611-0264-8. Archived from the original on 19 de decembro de 2014. Consultado o 09 de maio de 2021. 
  75. ↑ 75,0 75,1 Barreiro Fernández, Xosé Ramón (2009). "A reforma parroquial de 1867: a diocese de Santiago de Compostela". A parroquia en Galicia: pasado, presente e futuro (PDF). Xunta de Galicia. pp. 127–128, 142. ISBN 978-84-453-4777-5. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de agosto de 2017. Consultado o 25 de abril de 2019. 
  76. ↑ "Nomenclátor de Galicia: Vilarraso (San Lourenzo)". Xunta de Galicia. Consultado o 4.12.2018. 
  77. ↑ García Raya, Joaquín (2006). "Cronología básica del ferrocarril español de vía ancha" (PDF). Fundación de los Ferrocarriles Españoles (en castelán). p. 33. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de outubro de 2013. Consultado o 23 de xullo de 2019. 
  78. ↑ 78,0 78,1 Estudo do medio rural 2007, pp. 5, 7.
  79. ↑ Erias Martínez, Alfredo; González Fernández, Juan Miguel (1989). "O marco xurisdiccional na antiga provincia de Betanzos" (PDF). Anuario Brigantino (Betanzos) (12): 34. ISBN 84-505-9464-2. 
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 Mariño Sanmartín 1992.
  81. ↑ Fariña Jamardo 1993, p. 30.
  82. ↑ Fernández, Carlos. "Vida y Muerte del guerrilleiro «Foucellas»". Paisajes de la Guerrilla (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 24 de marzo de 2003. Consultado o 27 de xullo de 2019. 
  83. ↑ Vázquez Rouco 2002, p. 192.
  84. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 281-282, 335-337.
  85. ↑ Censo de Población de la Corona de Castilla. Marqués de la Ensenada 1752 (PDF) (en castelán). II: Nomenclatores. Madrid: INE. 2016 [1993]. p. 138. ISBN 978-84-260-2716-0. 
  86. ↑ Miñano, Sebastián (1827). Rincon. Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal (en castelán) VII (Madrid). p. 314. 
  87. ↑ Curtis (Santa Eulalia de). Diccionario geográfico universal (en castelán) II (Barcelona). 1831. p. 1200. 
  88. ↑ Rincon. Diccionario geográfico universal (en castelán) VIII (Barcelona). 1833. p. 163. 
  89. ↑ Fariña Jamardo, Xosé (1990). Os concellos galegos. Parte Xeral. Fundación Barrié. p. 142. ISBN 978-84-87819-06-3. 
  90. ↑ Nomenclátor estadístico de las parroquias que componen la provincia de La Coruña (en castelán). A Coruña. 1863. pp. 18–19. Arquivado dende o orixinal o 17 de novembro de 2018. Consultado o 16 de novembro de 2018. 
  91. ↑ "Provincia de La Coruña". Nomenclátor de las ciudades, villas, lugares, aldeas y demás entidades de población de España en 1.º de enero de 1888 (en castelán). III: Ciudad Real á Gerona. Madrid. 1892. p. 57-58. 
  92. ↑ 92,00 92,01 92,02 92,03 92,04 92,05 92,06 92,07 92,08 92,09 Pazo Labrador, Alberto Xosé; Santos Solla, Xosé Manuel (1995). Poboación e territorio. As parroquias galegas nos últimos cen anos. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. p. 61. ISBN 978-84-605-3156-2. 
  93. ↑ Torres Luna, María Pilar de; Pérez Fariña, María Luisa; Santos Solla, Xosé Manuel (1989). Municipios y parroquias de Galicia (en castelán). Universidade de Santiago de Compostela. p. 33. ISBN 978-84-7191-529-0. 
  94. ↑ "Nomenclátor estatístico de Galicia. Ano 1999". Instituto Galego de Estatística (IGE). Arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018. Consultado o 18 de novembro de 2018. 
  95. ↑ "Nomenclátor estatístico de Galicia. Ano 2000". Instituto Galego de Estatística (IGE). Arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018. Consultado o 18 de novembro de 2018. 
  96. ↑ Nomenclátor estatístico de Galicia. Anos "2001", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2002", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2003", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2004", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2005", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2006" (XLS) ; "2007", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2008", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2009", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2010", arquivado dende o orixinal (XLS) o 18 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2011", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2012", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2013", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2014", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2015", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2016", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018 ; "2017", arquivado dende o orixinal (XLS) o 17 de novembro de 2018, consultado o 21 de novembro de 2018  e "2018" (XLS) . Instituto Galego de Estatística (IGE).
  97. ↑ "Nomenclátor estatístico de Galicia. Ano 2018" (XLS). Instituto Galego de Estatística (IGE). 
  98. ↑ Visor de aproveitamentos forestais. Xunta de Galicia.
  99. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 5.
  100. ↑ Cabanas López 2018, p. 30.
  101. ↑ García Roldán, Alberto (xaneiro de 2017). "Embalse de la Castellana, Curtis". Galicia Pueblo a Pueblo (en castelán). 
  102. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 4.
  103. ↑ Fichas de Curtis 2009, pp. 196, 198, 199.
  104. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 169.
  105. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 108.
  106. ↑ Instituto Geográfico Nacional de España (2014). "Dombrete, 71-II" (Mapa). Mapa Topográfico Nacional de España (3.ª ed.). 1:25000 (en castelán). 
  107. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 106.
  108. ↑ Instituto Geográfico Nacional de España (2001). "Oza dos Ríos, 46-III" (Mapa). Mapa Topográfico Nacional de España (2.ª ed.). 1:25000 (en castelán). 
  109. ↑ Curtis no Catastro de Ensenada (en castelán). 1752. p. 10. “[…] solo ay diez y siette Molinos Arineros que muelen con Agua corriente y una Muela”
  110. ↑ Memoria PXOM 2007, p. 94.
  111. ↑ Instituto Geográfico Nacional de España (2014). "Curtis, 71-I" (Mapa). Mapa Topográfico Nacional de España (3.ª ed.). 1:25000 (en castelán). 
  112. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 107.
  113. ↑ Catálogo de protección (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007. Clave CP-6. 
  114. ↑ 114,0 114,1 114,2 114,3 Malde 2012, p. 25.
  115. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 8.
  116. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 12.
  117. ↑ del Castillo, Ángel (10.10.1929). "Monumentos importantes de Galicia: Monasterio de Santa María de Sobrado". Vida Gallega (en castelán) (Vigo) (427): 25. dentro de unos meses […], por concluído el trozo de carretera del mesón de la Castellana a Teijeiro, seis kilómetros 336 metros 
  118. ↑ Monteoliva Díaz, Ángel L. (2013). Información xeográfica e histórica (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Aranga. p. 141. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 01 de novembro de 2018. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
  119. ↑ Catálogo de patrimonio (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Aranga. 2013. p. 62. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 18 de novembro de 2018. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
  120. ↑ 120,0 120,1 120,2 Curtis no Catastro de Ensenada (en castelán). 1752. p. 4. “[…] sigue al Rio Mandeo agua abajo a la Puente Nueba da Espiñeyra dando buelta a la Puente Villaraso acia a la parte del N. […], sigue al Puente Carneiros”
  121. ↑ Muniferral no Catastro de Ensenada (en castelán). 1752. p. 3. “[…] caminando a õrilla del enumpciado rrio Mandeu hasta el Puente dos Carneiros”.
  122. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 16.
  123. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 171.
  124. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 191-192.
  125. ↑ Ferreira Priegue, Elisa M. (1988). Los caminos medievales de Galicia. Boletín Auriense. Anexo 9 (en castelán). Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. p. 198. ISBN 84-505-7318-1. 
  126. ↑ Catálogo de protección (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007. Clave OC-1. 
  127. ↑ Catálogo de patrimonio (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Aranga. 2013. p. 61. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 18 de novembro de 2018. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
  128. ↑ Malde 2012, pp. 23-24.
  129. ↑ 129,0 129,1 Vázquez Rouco 2002, p. 156.
  130. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 10.
  131. ↑ Malde 2012, p. 24.
  132. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 13.
  133. ↑ "Reparación Puente Marzá". EIC Durán (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 25 de maio de 2019. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
  134. ↑ "Cultura remata as obras de posta en valor de seis pontes históricas a través do Plan de Restauración 2010, que contou cun orzamento superior aos 700.000 euros". Xunta de Galicia. Santiago de Compostela. 3.1.2011. 
  135. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 26.
  136. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 9.
  137. ↑ Fichas de Curtis 2009, p. 11.
  138. ↑ Malde 2012, pp. 24-25.
  139. ↑ "Ubicación de los hitos kilométricos del Plan Peña (1939) que aún se conservan en la provincia de A Coruña.". Hitos «Peña» - A Coruña (en castelán). 
  140. ↑ "Hitos kilométricos del «Plan Peña» que se conservan en las carreteras españolas". En la carretera Classic (en castelán). 
  141. ↑ "El Plan Peña y la Instrucción de 1939". Carreteras históricas (en castelán). 5.2.2012. 
  142. ↑ González, Pablo (7.4.2019). "Tras la pista de los mojones kilométricos que guiaban a los Seiscientos". La Voz de Galicia (en castelán). 
  143. ↑ 143,0 143,1 143,2 "Antiguas carreteras comarcales de España. Introducción y lista completa". En la carretera Classic (en castelán). 
  144. ↑ 144,0 144,1 "(Curtis) O Concello sinaliza a variante do Camiño Norte no municipio" (PDF). Betanzos e a súa comarca (217): 32. Decembro de 2010. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 25 de maio de 2019. Consultado o 04 de xullo de 2019. 
  145. ↑ 145,0 145,1 Concello de Curtis. O Camiño de Santiago polas terras do concello de Curtis (panel informativo). Paradela. Consultado o 6.4.2019. 
  146. ↑ "Concello de Guitiriz. Planos" (PDF). Delimitación do trazado e o ámbito vinculado ao Camiño Norte - Ruta da Costa (Informe). Xunta de Galicia. 2014. p. 8. 
  147. ↑ Cabanas López 2006, pp. 5-6, 9.
  148. ↑ "Delimitación do Camiño de Santiago Norte, ruta da costa". Xunta de Galicia. 2014. Decreto 158/2014, do 27 de novembro, polo que se aproba a delimitación do Camiño de Santiago do Norte, Ruta da Costa. 
  149. ↑ "Concello de Sobrado" (PDF). Delimitación do trazado e o ámbito vinculado ao Camiño Norte - Ruta da Costa (Informe). Xunta de Galicia. 2014. p. 4. 
  150. ↑ "Concello de Sobrado. Planos" (PDF). Delimitación do trazado e o ámbito vinculado ao Camiño Norte - Ruta da Costa (Informe). Xunta de Galicia. 2014. p. 5. 
  151. ↑ 151,0 151,1 Cabanas López 2006, p. 6.
  152. ↑ 152,0 152,1 Rodríguez, Pacho (5.9.2000). "Desenterrando la fuente de la edad". La Voz de Galicia (en castelán). 
  153. ↑ 153,0 153,1 Vázquez Rouco, Sergio (23.12.2003). «Hemos redescubierto el valor de San Pedro de Mezonzo». La Voz de Galicia (en castelán). Entrevista con Francisco Espiñeira. 
  154. ↑ Malde, Antom (2010). Informe-memoria do controlo arqueolóxico da obra de abastecimento de auga municipal dos lugares de Follente, Raído, Pedrouzo e O Castro (P. Vilariño, C. Vilasantar) (PDF) (Informe). Concello de Vilasantar. pp. 8–9, 27. Arquivado dende o orixinal o 20 de marzo de 2019. Consultado o 04 de xullo de 2019. 
  155. ↑ "Camiño do Norte en 4x4". Turismo de Galicia. 
  156. ↑ "Camiño Primitivo en 4x4". Turismo de Galicia. 
  157. ↑ Castro Santamariña, Manuel (2013). Cancioneiro das terras de Aranga. Deputación da Coruña. p. 62. ISBN 978-84-9812-210-7. 
  158. ↑ 158,0 158,1 Paz Roca, M.ª Carmen (2007). "Aínda novos manuscritos paremiolóxicos de Vázquez Saco" (PDF). Cadernos de Fraseoloxía Galega (Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro - Xunta de Galicia) (9): 263–265. ISSN 1698-7861. 
  159. ↑ "Lugar de referencia: Curtis". Portal de ditados tópicos galegos. 
  160. ↑ "Feiras e mercados". Concello de Curtis. 
  161. ↑ "Desde Teijeiro". El Eco de Galicia (en castelán) (A Coruña) (2956): 1. 4.9.1915. 
  162. ↑ 162,0 162,1 162,2 162,3 162,4 "Festas e romarías". Concello de Curtis. 
  163. ↑ "Un festival entre os máis antigos e emblemáticos de Galicia". Teixeiro ROCK 2019. 1.3.2019. 
  164. ↑ "O Concello de Curtis celebra mañá os 20 anos da súa Festa do Cabalo coa que impulsa a pura raza galega". Concello de Curtis. 3.8.2019. 
  165. ↑ "Luz verde ao 25 de febreiro e ao 8 de setembro como festivos locais no 2020". Concello de Curtis. 
  166. ↑ "Este fin de semana celébrase en Curtis a Festa de Exaltación dos Cogomelos". Campo Galego. 25.10.2018. Arquivado dende o orixinal o 10 de agosto de 2019. Consultado o 10 de agosto de 2019. 
  167. ↑ "O Mascoto" (Mapa). Concello de Curtis. 1:2000. Plan Xeral de Ordenación Municipal. 2007. 
  168. ↑ 168,0 168,1 168,2 Vázquez Rouco 2002, p. 87.
  169. ↑ "O Outeiro" (Mapa). Concello de Curtis. 1:2000. Plan Xeral de Ordenación Municipal. 2007. 
  170. ↑ "O Río" (Mapa). Concello de Curtis. 1:2000. Plan Xeral de Ordenación Municipal. 2007. 
  171. ↑ Vázquez Rouco 2002, pp. 78, 86.
  172. ↑ Estudo do medio rural 2007, pp. 6, 23.

Véxase tamén

Bibliografía

Outros artigos

Ligazóns externas
Kembali kehalaman sebelumnya