Festas da Atenas antiga

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo. (Desde abril de 2016.)

As festas de Atenas, indisolubelmente cívicas e relixiosas, eran moi numerosas e tiñan especial brillantez, onde Pericles, no eloxio fúnebre dos cidadáns mortos pola polis que, segundo Tucídides, proclamou, conta entre os atractivos da cidade «eses concursos e esas festas que se suceden ao longo do ano».^[1]

Na década de -430, eses días festivos podían roldar os 120 por ano, levando ao autor da República dos atenienses (cara a -445 - -412^[2]) a queixarse de que Atenas celebre máis festas que calquera outra cidade grega.^[3][4]

Todas as festas contribuían a exaltar tanto os sentimentos relixiosos como o patriotismo, a fe nos deuses e o orgullo nacional.

Só a guerra podía interromper o ciclo destas grandes reunións periódicas ou, polo menos, diminuír o seu esplendor. Por esta razón, Aristófanes móstranos A paz personificada, na comedia deste mesmo nome, no momento en que os esforzos dos campesiños da Ática lograron que por fin saia da cova onde xacía baixo as pedras, escoltada por dúas «damas de honra» que son Opora, a deusa das colleitas, e Teoría, a deusa dos espectáculos e as festas. O benestar da paz, para un ateniense do século de Pericles, é ante todo a abundancia material e a alegría das grandes festas ou panexirias.

A maioría desas festas, se non todas, incluían xogos que se celebraban en forma de concursos (agones): concursos ximnásticos e atléticos case sempre, pero tamén concursos líricos e musicais, concursos dramáticos de comedia e traxedia, e mesmo ás veces, concursos de beleza, é dicir, de estatura e prestancia, tanto entre homes como entre mulleres.

Durante a guerra do Peloponeso, unha reforma do calendario, realizada para restablecer a adecuación entre os meses lunares e os anos solares, provocou certas alteracións na celebración das festas.

O ano oficial -civil e relixioso- comezaba en Atenas en xullo, no mes de Hecatombeón, e finalizaba en xuño, no mes de Esciroforión. Esta é a relación de meses e das festas que se celebraban en cada un deles.

O mes de Hecatombeon, primeiro chamouse Cronion, porque o día 12, coa alegría da colleita que acababa de finalizar, celebrábase a festa de Cronos, pai de Zeus, e a da súa esposa Rea, a nai dos deuses.

As Cronia, como as Saturnais en Roma, reunían en cada familia a amos e criados nun alegre e ruidoso banquete, pero a festa tamén tiña un carácter público e nacional.

O 16 do mesmo mes celebrábase o sacrificio das sinoikía, que lembraba o sinecismo realizado por Teseo, orixe remota da unidade da Ática e do poder ateniense.

Ao final de Hecatombeon tiña lugar a gran festa nacional de Atenea, patroa da cidade, as Panateneas.

Esta festa anual duraba dous días, pero cada catro anos celebrábase cunha solemnidade especial e duraba polo menos catro días. Nos concursos ximnásticos, que contaban sobre todo con carreiras de fachos (lampededromías),;» os atletas vencedores recibían aceite das oliveiras sacras de Atenea, nas chamadas ánforas panatenaicas, cuxa decoración incluía, ao carón a Atenea Prómacos («a que loita en primeira liña») de pé entre dúas columnas e, alén, a representación do concurso (por exemplo da carreira a pé) no que se obtivo o premio.^[5]

Despois celebrábase a procesión (representada en mármore no friso do Partenón) que, partindo do Cerámico, atravesaba o centro de Atenas para levar á acrópole con toda solemnidade o peplo bordado cada ano por unhas mozas seleccionadas e destinado a vestir a estatua de culto de Atenea. Os sacerdotes e todas as corporacións da cidade, incluídos os representantes dos metecos, formaban un longo cortexo, acompañado por efebos a cabalo.

Unha vez na acrópole, diante do vello templo de Atenea Políade (protectora da cidade), sacrificábanse catro bois e catro cordeiros.

Máis tarde, no grande altar situado diante do Partenón degolábanse tantas vacas como fose necesario para alimentar a toda a cidade, e foi sen dúbida esta hecatombe a que deu o nome de Hecatombeon ao devandito mes.

En Metagitnion (agosto) celebrábanse as festas das Metagitnia, en honra a Zeus, aínda que apenas se menciona nos documentos.

En Boedromion (setembro) celebrábanse os misterios de Eleusis, e as Boedromias, festas de Apolo Boédromio (‘que acode en auxilio’ na batalla). Nesta festa facíase un sacrificio e unha procesión.

O mes máis repleto de festas era Pianepsion (outubro).

O día 7 celebrábanse as Pianepsias en honra de Apolo, festas da sementeira que contaban con ritos antiquísimos e curiosos.

Ofrecíase ao deus un prato de fabas (pianoi) e outras verduras mesturadas con fariña de trigo candeal, logo levaba en procesión unha rama de oliveira, a eiresíone, rodeada de la e cargada coas primicias de froitas, que era un talismán de fertilidade, mentres un alegre cortexo de raparigos cantaba:

Outra procesión similar a esta tiña lugar nas Oscoforias, en honra de Dioniso: un cortexo de adolescentes, guiados por dous raparigos amfithaleîs^[6], levaba pólas de viña cargadas de acios. O sacrificio e a libación facíanse ao berro do rito litúrxico de eleleu iu iu. Máis tarde había danzas e carreiras entre efebos.

Os días 11, 12 e 13 deste mes tiñan lugar as Tesmoforias, festa de Deméter Tesmófora, que velaba tanto pola sementeira nos campos como pola fecundidade das mulleres.

Só participaban nelas as mulleres casadas, os homes estaban excluídos totalmente.^[7] As mulleres preparábanse para esta festa absténdose durante algúns días de todo contacto sexual.

O primeiro día, chamado Ánodos (ascenso), sacábanse á luz restos de obxectos sacros que se enterraron catro meses antes (porquiños, figuriñas de órganos sexuais e serpes). Este rito de maxia agraria é similar ao que practicaban en honra de Atenea dúas raparigas chamadas arréforas.

O segundo día, chamado Nesteia (xaxún), as mulleres abstíñanse para comer.

O terceiro, chamado Caligeneia (fermosa xeración), ofrecían a Deméter toda clase de froitos da terra, así como caldos e queixo, logo lanzábanse bromas obscenas, manipulaban figuriñas que representaban o órgano feminino, comían grans de granada e flaxelábanse con ramas verdes; crían que todos estes ritos favorecían a fecundidade.

As Apaturias, festa cívica das fratrías, tamén duraba tres días. Durante os dous primeiros celebrábanse sacrificios e banquetes. No terceiro, chamado Cureotis, os pais de familia presentaban aos membros da súa fratría aos fillos lexítimos nados ese ano para que quedasen legalmente inscritos. Cada un deles inmolaba unha ovella ou unha cabra no altar de Zeus Fratrios e de Atenea Fratria.

O 30 de Pianopsion, Atenea Ergane (obreira) deusa dos artesáns, e Hefesto, deus dos ferreiros, recibían nos Calkeia a homenaxe dos traballadores do bronce (calkeis) e o dos demais gremios. Aos obreiros gustáballes ofrecer a Atenea algún produto da súa industria, algunha «obra de arte» realizada especialmente para a deusa.

Acháronse dedicatorias deste estilo a Atenea Ergane: por exemplo a dun tal Baquio, do que se sabe polo seu epitafio, que era un oleiro e lograra o primeiro premio nun concurso de artesáns: «Baquio ofreceuno (este ex-voto) como primicia a Atenea Ergane tras ser coroado polos seus compañeiros de tiasa.^[8]

En Maimacterion (novembro) celebrábanse as Maimacteria, da que as fontes case non mencionan nada.

No mes de Poseidon (decembro), a festa dos Haloa (de halos, era ou campo cultivado) ten por obxecto protexer o gran que está xerminando na terra, igual que as Tesmoforias tiñan por obxecto favorecer a sementeira.

Facían sacrificios a Deméter, á súa filla Coré e tamén a Poseidón, que deu nome a este mes e foi un deus ctónico (Gaiéocos) antes de converterse en deus do mar. Os homes non interviñan para nada nos Haloa, excepto algúns maxistrados encargados de vixiar as cerimonias. Con todo admitíase ás cortesás, aínda que estivesen excluídas das Tesmoforias.

O órgano reprodutor masculino, os falos, parece ser o centro destes ritos: un vaso conservado en Londres mostra a unha muller derramando un po que sae dunha caixa, sobre uns falos de barro plantados na terra coma se fosen espigas de trigo.

O falo ten suma importancia nas festas de Dioniso, que se agrupan (polo menos as máis antigas) nos meses de inverno.

Nas Dionisias rurais ou agrarias, celebradas en Posideón, unha procesión campestre paseaba solemnemente o falo detrás da portadora da cesta (canéfora).^[9]

O decreto ateniense relativo á colonia de Brea (en Tracia), cara ao -445, estipula que os habitantes desta cidade deberán enviar a Atenas «para as Grandes Panateneas unha vaca e unha panoplia e, para as Dioníacas, un falo.» Esta festa daba lugar a xúbilos populares: campesiños novos trataban de manter o equilibrio sobre uns odres inchados e untados de aceite (ascoliasmós), e os grupos alegres e ruidosos dos comoi (que en principio son coros cómicos) repartíanse polos camiños e ruelas bailando, cantando e lanzando bromas picantes e obscenas a todos a quen atopaban no camiño.

A partir do século -V os demos máis ricos engadiron representacións dramáticas a estas festas.

En Gamelion (xaneiro), o mes do matrimonio (gamos), celebrábase a festa das Gamelias ou Teogamia que lembraba a unión divina de Zeus e Hera, e tamén outra festa de Dioniso, as Lenaia. Non se trataba dunha festa de lagar (lenos), que non tería sentido meses despois da vendima, senón dunha festa orgiástica das Lenai, nome co que tamén se coñecía ás ménades ou bacantes, mulleres posuídas polo delirio báquico.

Danzaban na localización sacra do Lenaion as súas danzas de éxtases e desenfreo. Dinosio era o deus do ditirambo e o teatro, polo que esta festa supuña tamén representacións líricas e dramáticas: varias obras de Aristófanes, entre outras Os acarnienses, Os cabaleiros, As nespras, representáronse durante as Lenaia (Leneas) só ante os atenienses e metecos, mentres que nas Dionisias urbanas de marzo atopábanse no teatro moitos delegados chegados das cidades aliadas para achegar o seu tributo.

Outra gran festa de Dioniso tiña lugar en Antesterion (febreiro): as Antesterias, igual que as Tesmoforias de Deméter en Pianopsion, celebrábanse o 11, 12 e 13 do mes.

O primeiro día, chamado Pitoigia (apertura dos cántaros), abríanse os pithoi de barro onde se gardaba o viño da colleita do outono.

Ese día ou ao día seguinte, chamado Coes (xerriñas para servir o viño, cf. As coéforas), había un concurso de bebedores: debíase beber, o máis rápido que se puidese, o viño contido nun xerro, en canto désese o sinal cunha trompeta. o vencedor recibía unha coroa de follas e un odre de viño.

Acháronse moitos destes xerros. A miúdo están decorados con escenas que representan a nenos divertíndose con xoguetes e coroas, xa que as Antesterias tamén contaban cunha festa infantil.

O segundo día había unha procesión que escoltaba a Dioniso montado sobre un carro en forma de barco. Parece ser que os membros do séquito levaban máscaras, polo que se comparou esa alegre cerimonia co noso entroido.

O papel de deus correspondíalle ao arconte rei, xa que a Basilina, a raíña, é dicir, a muller do arconte rei, debía unirse a el nunha hierogamia.

Pero o terceiro día de festa, chamado Chytroi (as potas) era moi diferente: estaba consagrado aos mortos e aos moribundos. Nunhas potas de barro preparábase unha sopa de verduras e de diversos cereais (panspermia), que era necesario consumir antes do anoitecer, e o sacrificio principal ofrecíase a Hermes Psicopompo, o guía das sombras nos infernos. Para afastar a mala sorte dicíase ao final deste terceiro día: «Á rúa as Keres (deusas da morte); terminadas as Antesterias!»

Antesterion é tamén o mes das Cloia, festa de Deméter Cloé, e das Diasia, a festa máis importante en honra de Zeus.

Durante o mes de Elafebolion, do 10 ao 15 (marzo), que marcaba o final do inverno e a chegada da primavera, celebrábanse sacrificios de acción de grazas a Atenea (Procaristeria) e, sobre todo as Dionisias urbanas ou Grandes Dionisíacas da cidade. Esta era a segunda tempada teatral despois das Leneas, e atraía a moitos estranxeiros pois unha vez chegado o bo tempo, os barcos asucaban de novo o mar Exeo.^[10]

A festa, cuxo esplendor só era comparable coas Grandes Panateneas, duraba seis días: o 9 presentábanse os ditirambos, o 10 as comedias e do 11 ao 13 as triloxías tráxicas cada unha delas cun drama satírico.^[10]

En Muniquion (abril), o 16, a festa das Muniquias contaba cunha procesión en honra de Artemisa, a quen se ofrecían pasteis rodeados de fachos acesos.

En Targelion (maio) celebrábanse as Targelias, en honra do irmán de Artemisa, Apolo, o deus purificador por excelencia.

O primeiro día, o 6, a cidade se purificaba mediante o rito dos fármacoi. Dous homes percorrían as rúas da cidade e golpeábaselles con ramas de figueira e talos de cebolas de auga (scillas) para arroxalos da cidade e afastar con eles as impurezas, as miasmas que se lles imputaban.

O 7 ofrecíase a Apolo o targelos, é dicir un pastel ou unha sopa de cereais, ofrenda das primicias da próxima colleita.

O 25 chegaban as Plinteria, a festa do baño da deusa Atenea: levaba até Falero a vella estatua de madeira (xóanon) de Atenea Políade, que se mergullaba no mar co seu peplo; tras a inmersión ofrecíanse á deusa doces con higos secos.

Dado o culto ás imaxes, é indubidable que a escultura se consideraba coma se fose a propia deusa.

O baño tiña o valor dunha purificación de toda a cidade cuxa patroa era Atenea, e as festas máis importantes de Targelion garantían pois a purificación colectiva da cidade, co cal debía ser digan do beneficio divino da colleita.

O último mes do ano ateniense chamado Sciroforion (xuño) era o das Skiroforia ("portadoras de antuca"), festa de ritos pouco coñecidos que parece contar cun sacrificio común a Deméter, á súa filla Coré, a Atenea e a Poseidón.

Era tamén o das Dipolias ou das Bufonias, onde se sacrificaba a Zeus un boi de tiro.

Tamén se celebraban as Arreforias, festa en honra de Atenea, algúns de cuxos ritos, practicados por dúas mozas chamadas arréforas, eran bastantes similares aos do Ánodos das Tesmoforias.

• Antiga Atenas
• Calendario ático