Mesoamérica

Mesoamérica (en grego: μέσος [mesos], ‘intermedio’) é a rexión do continente americano que comprende a metade meridional de México, os territorios de Guatemala, O Salvador e Belize, así como o occidente de Honduras, Nicaragua e Costa Rica. Non debe confundirse coa rexión mesoamericana, concepto acuñado para denominar unha rexión xeoeconómica por organizacións internacionais tales como a OCDE;^[1] Mesoamérica, como se define neste artigo, é unha área definida pola cultura. Esta rexión viu o desenvolvemento dunha civilización indíxena no marco dun mosaico de gran diversidade étnica e lingüística. A unidade cultural dos pobos mesoamericanos reflíctese en varios trazos que Paul Kirchhoff definiu como o complexo mesoamericano.^[2] A definición do que se acepta como mesoamericano é obxecto de discusión entre os estudosos desta civilización; con todo, con frecuencia menciónase no inventario a base agrícola da economía, o cultivo do millo, o uso de dous calendarios (ritual de 260 días e civil de 365), os sacrificios humanos como parte das expresións relixiosas, a tecnoloxía lítica e a ausencia de metalurxia, entre outros. No seu momento, a definición do complexo mesoamericano serviu para distinguir aos pobos mesoamericanos dos seus veciños do norte e do sur.

O desenvolvemento de Mesoamérica estendeuse por varios séculos. Os especialistas discuten sobre a época que pode considerarse o «inicio» da civilización mesoamericana. De acordo con algunhas posturas, o fito inicial consiste no desenvolvemento da olaría. Outros consideran que o primeiro complexo mesoamericano desenvólvese entre os séculos XV e XII a. C., período contemporáneo á cultura olmeca. Ao longo da súa historia, os pobos mesoamericanos construíron unha civilización cuxas expresións falan de elementos compartidos por varios pobos e trazos que os distinguen entre si. Na medida que avanzou o proceso civilizatorio, algúns trazos homogeneizaronse polo contacto interétnico e outros adquiriron especificidade en certos contextos. Este proceso foi continuo e perduró ata a colonización española. Algúns autores empregan indistintamente os nomes nahuas para describir obxectos e conceptos orixinais de Mesoamérica.^[3] e outros destacan as diferenzas entre os pobos da rexión.^[4]

A maior parte dos pobos mesoamericanos falaron linguas pertencentes ás seguintes familias lingüísticas: otomangueanas, maias, mixezoqueana, totonacana e utoazteca. Outras linguas están illadas ou non puideron ser clasificadas porque desapareceron no proceso de castelanización que comezou coa colonización española e continúa ata a data. Este mosaico de linguas e etnias estivo presente durante a época prehispánica e ten o seu correlato nas numerosas culturas indíxenas que se desenvolveron en diversas zonas e tempos de Mesoamérica, entre as cales as máis estudadas foron a mexica, a maia, a teotihuacana, a zapoteca, a mixteca, a olmeca ou a tarasca. Malia a concentración de estudos que se deron no caso desas importantes culturas, Mesoamérica foi escenario de moitos pobos, algúns dos cales apenas comezarón a ser investigados a partir de excavaciones recentes.

Mesoamérica significa "América media". Este termo propúxose para referirse a un espazo cultural que abarca desde a parte meridional de México ata Costa Rica, o cal diferénciase doutras rexións pola forma de vida dos seus poboadores, o seu clima e a súa xeografía. Mesoamérica é un espazo de climas e paisaxes variadas, como vales, bosques, costas, pantanos e selvas. As súas terras eran húmidas e fértiles, adecuadas para a agricultura, ademais había numerosos lagos e ríos. Aínda con esa diversidade, os habitantes da rexión tiñan certas características en común, por exemplo, as súas sociedades organizábanse en grupos con diferentes funcións e importancia. Por unha banda os gobernantes, divididos en xefes relixiosos e militares, e, por outra, artesáns e campesiños. Esta división social manifestouse nos palacios, templos, habitacións e espazos urbanos nos que os gobernantes vivían. A súa dieta constaba de millo, feixón, chile, cabaza, aguacate e cacao. Fixeron importantes obras para controlar e aproveitar a auga de choiva, ríos e lagos. A súa relixión era politeísta tiñan crenzas relixiosas que combinaban con coñecementos de astronomía, matemáticas, enxeñaría, arte, escritura e medicina. Ademais destacan os basamentos piramidais e edificacións que construíron nas cidades para o ritual de xogo de pelota. Inventaron un sistema de numeración con base vixesimal e a súa escritura era ideográfica, é dicir, debuxaban símbolos que representaban ideas. Rexíanse por dous calendarios diferentes: o de 365 días para as actividades agrícolas e o de 260 para as súas crenzas relixiosas. Cos seus mitos intentaron explicar a complexidade do mundo natural e o humano, tratando de preservar a harmonía entre ambos.

Desde que creceu o interese polas culturas indíxenas de América Central e México, os especialistas enfrontáronse ao problema de interpretar os datos dispoñibles sobre os pobos indíxenas. Os importantes avances nas investigacións arqueolóxicas no centro de México -particularmente en Oaxaca, onde Alfonso Caso encabezaba as escavacións en Monte Albán- e na área maia -co equipo de Ricketson investigando Uaxactún- mostraban que entre esas rexións, consideradas alleas entre si ata a década de 1940, había grandes coincidencias culturais que requirían unha explicación.^[5]

Alfred Kroeber introduciu en 1939 o concepto de áreas culturais^[6] para abordar a presenza de trazos culturais parecidos en pobos diversos etnicamente e separados relativamente na xeografía dunha mesma rexión. Na obra Cultural and natural areas of native North America, Kroeber propuxo que o norte de América Central e os territorios dos pobos agrícolas de México constituían unha mesma área cultural,^[7] pero a súa proposta non pareceu ter eco nos círculos arqueológicos. En 1943 Paul Kirchhoff deu a coñecer o seu artigo Mesoamérica, no que problematizó a unidade cultural da zona maya e o centro de México. No seu texto, Kirchhoff deliñou un conxunto de trazos cuxa presenza era significativa nos pobos do norte de América Central e o centro e sur de México, mesmos que os distinguían doutras culturas americanas. Kirchhoff dicía que o límite norte de Mesoamérica era a rexión comprendida entre o río Sinaloa, a Serra Madre Occidental os cuncas dos ríos Lerma, e Pánuco e o límite sur sería a liña entre a desembocadura do río Motagua e o golfo de Nicoya, en Costa Rica.

Os límites son flexibles, o que significa que depende sobre o aumento ou diminución de recursos por tempadas. Mesoamérica ten unha superficie de 1 000 218 km². Este conxunto de trazos culturais incluía o sedentarismo, o uso do bastón plantador/cortador, o cultivo do millo (a milpa) e a súa nixtamalización, a práctica do xogo de pelota, o sistema de numeración con base vigesimal, o uso do calendario ritual de 260 días, a práctica de varios tipos de sacrificios humanos e o sistema de escritura pictográfico. En posteriores traballos, Kirchhoff mostrouse «decepcionado» do recibimento pouco crítico que tivo o termo Mesoamérica nos círculos arqueolóxicos e lamentaba que non tivera lugar un proveitoso debate sobre a pertinencia do concepto.^[8]

A pesar deste recibimento da súa proposta, os avances da arqueoloxía dos pobos mesoamericanos puxeron en relevo algunhas debilidades da definición de Mesoamérica presentada orixinalmente por Kirchhoff. Un dos primeiros señalamentos é a súa énfase historicista e culturalista, que pretende definir a civilización mesoamericana como un conxunto de elementos desarticulados que tenden á identificación da cultura co grupo étnico e a comunidade lingüística.^[9] Nas décadas seguintes desenvolvéronse novos enfoques para abordar a civilización dos pobos precolombianos da América media. Entre outras cousas, isto inclúe a revisión da cronoloxía indíxena.^[10]

Para comprender a xeografía de Mesoamérica hai que situala nunha dimensión diacrónica, é dicir, como unha realidade dinámica. Hai que salientar que Mesoamérica é unha civilización compartida por pobos de diversa orixe étnica e que, a diferenza doutras civilizacións como o Antigo Exipto ou Mesopotamia, os pobos que compartiron a civilización mesoamericana non constituíron nunca unha unidade política. As fronteiras de Mesoamérica corresponden aos territorios daqueles pobos que formaron parte da esfera da civilización mesoamericana, que comparte unha cultura cuxas características se abordan máis abaixo. Os confíns de Mesoamérica tampouco corresponden cos límites de ningún país moderno. Despois da conquista española, os pobos mesoamericanos quedaron incorporados ao vicerreinado de Nova España, pero este dominio da coroa española incluíu tamén a outros grupos de culturas diferentes tales como os oasisamericanos, os nómades de Aridoamérica e os pobos da baixa América Central.

Mesoamérica ocupa unha porción do continente americano entre o océano Pacífico ao oeste; e o mar Caribe e o golfo de México ao norte e ao oriente. Os seus límites setentrionais son menos claros, con excepción daqueles dados pola península do Iucatán. Na súa época de maior avance dentro do continente, cara ao norte, os territorios da mesoamericanidade incluíron a serra Madre Occidental de Durango e Zacatecas, a serra Gorda, o Tunal Grande e a serra de Tamaulipas. Isto ocorreu durante o período Clásico. Ese avance cara ao norte foi favorecido por condicións climatolóxicas que permitiron a agricultura e a concentración urbana; o contexto climático actuou en conxunto coa crecente importancia das rutas de intercambio entre Oasisamérica e Mesoamérica que atravesaban as zonas do centro de México sinaladas antes. Prolongadas secas e crises políticas arrastraron ás sociedades do norte de Mesoamérica e a rexión foi abandonada e ocupada novamente por nómades aridoamericanos ao redor do século VIII d. C.^[11]

Doutra banda, o límite sur e oriental de Mesoamérica foi máis ou menos estable. Con todo, algunhas manifestacións dos pobos da zona afastáronse das pautas mesoamericanas durante o Preclásico Tardío e o Clásico Temperán (séculos. IV e VII a. C.), de modo que durante esta época a rexión de Centroamérica afastouse da esfera cultural da América Media. Ao terminar esta etapa, os lazos coas culturas mesoamericanas restablecéronse e foron reforzados polas migracións de grupos otomangueanos (chorotegas e mangues) e uto-aztecas (pipils e nicaraos).^[12]

Mesoamérica atópase aproximadamente entre os paralelos 10° N e 22° N. É un territorio de gran diversidade topográfica e ecolóxica. A súa topografía é diversa porque a conforman varias cadeas montañosas e nós que forman parte do cinto de lume do Pacífico. Doutra banda cando se penetra cara ao norte das terras altas, na península iucateca, desaparecen as serras e decrece a altitude ata converterse o territorio nunha planicie calcárea que no seu extremo máis setentrional caracterízase polas súas selvas baixas e clima caloroso. Todo isto é un factor elemental para comprender a xeografía de Mesoamérica, porque introduce un factor de diversidade notable. Por iso, aínda que Mesoamérica no xeral atópase na zona tropical e subtropical, alberga grandes contrastes climáticos.

As terras baixas mesoamericanas comprenden aquelas rexións por baixo de 1000 m s. n. m.^[13] Trátase en xeral das chairas costeiras e os pedemontes das montañas que baixan ao litoral. Caracterízanse pola súa temperatura cálida, aínda que outras condicións xeográficas poidan variar. No xeral a fachada atlántica posúe unha humidade maior e unha vexetación máis exuberante que a costa do Pacífico. Nos contrafortes da serra Madre Oriental os réximes de choiva son elevados e os ríos que baixan ao golfo de México en vertentes pronunciadas denominadas aluvións desbórdanse con frecuencia, como a chaira tabasqueña, unha extensa planicie de aluvión onde se localiza a conca hidrolóxica máis importante de México formada polos ríos Grijalva e Usumacinta. Na mesma situación atópase a serra dos Tuxtlas, no centro do actual estado mexicano de Veracruz. A península do Iucatán -que é unha gran planicie calcárea a pouca altura sobre o nivel do mar- comparte con Honduras unha tempada de choivas con maiores precipitacións entre maio e decembro. A auga é tan abundante na vertente atlántica mesoamericana que as zonas húmidas foron unha parte importante da paisaxe ata que comezaron a ser devastados pola acción humana. Os pantanos de Centla en Tabasco, son unha mostra, aínda que non única, dos ecosistemas nativos das costas atlánticas da rexión.

Os furacáns golpean as costas de Mesoamérica cada ano. A temperatura non presenta contrastes considerables, é cálida durante todo o ano e a diferenza entre temperaturas máximas e mínimas é relativamente pequena.

O océano Pacífico baña as costas occidentais de Mesoamérica. A diferenza da vertente atlántica, no Pacífico as cadeas montañosas condicionan unha chaira costeira sumamente angosta. Algunhas rexións de Nayarit e Sinaloa posúen mostras de zonas húmidas que como no Atlántico foron depredadas polos seres humanos.

As rexións tropicais de Mesoamérica foron modificadas intensamente desde a chegada dos españois. O fenómeno, con todo, ten inicio na época prehispánica. Os maias talaron enormes extensións de selva para construír as súas cidades no Petén, así como na rexión que actualmente corresponde aos estados mexicanos de Chiapas e Campeche, mesmas que a propia selva volveu cubrir anos despois de ser abandonadas polos seus habitantes. Nas costas de Tabasco os indíxenas olmecas víronse precisados a desenvolver técnicas de cultivo que consistiron en drenar a auga e levar terra onde só había lodo. Aínda que pareza inverosímil, cultivos que hoxe son tan típicos e característicos nesta zona como o plátano e a cana de azucre, non existían en Mesoamérica antes da chegada dos españois. Entre outras especies vexetais comúns destes ecosistemas atópase o cacao, de vital importancia para a economía, a gastronomía e aínda a subsistencia indíxena e actual; o mangleiro e a ceiba, árbore sacra na cosmogonía mesoamericana pero particularmente na maia.^[14] Varios dos animais de maior significado para os mesoamericanos eran comúns nas zonas tropicais, por exemplo, o xaguar, o papagaio, o lagarto, os monos, o quetzal e o faisán.

As terras altas xogaron un papel moi importante ao longo da historia de Mesoamérica. Nesta categoría atópanse as zonas con altitudes maiores a 1000 m s. n. m.^[15] As montañas son unha marca da paisaxe das terras altas mesoamericanas. Varias cadeas montañosas enmarcan e sucan Mesoamérica. En territorio mexicano, corre paralela ao Pacífico a Serra Madre Occidental desde Sonora ata Xalisco. En Colima comeza o Eixo Neovolcánico, que atravesa México ata o golfo, onde se atopa coa Serra Madre Oriental e forma en Oaxaca o chamado escudo Mixteco. A costa do Pacífico entre Michoacán e Oaxaca é bordeada polos noiros da Serra Madre do Sur, tan próxima ao litoral que a chaira costeira é practicamente inexistente. O istmo de Tehuantepec interrompe a abrupta topografía de México e marca ao mesmo tempo o principio das rexións montañosas de América Central. Ao oriente desta rexión levántanse a Serra Madre de Chiapas e a cordilleira Centroamericana que ocupa a metade sur de Guatemala, o territorio do Salvador e chega a Honduras. Ao oriente das terras baixas de El Petén levántanse os montes Maia, unha pequena serra no sur de Belize. O territorio de Nicaragua é menos abrupto que os seus veciños do norte, con todo alí comeza a cordilleira volcánica que bordea a costa pacífica ata Costa Rica. Nela atópanse varios volcáns como o Cerro Negro e a illa Ometepe. Nos confíns sureños de Mesoamérica, atópase a cordilleira de Guanacaste, xa en territorio de Costa Rica.

Entre estas cadeas montañosas atópanse vales altos, de elevacións superiores a 1500 m.s.n.m. A pesar de atoparse preto uns doutros, a diversidade ecolóxica en Mesoamérica é unha das súas características definitorias. Por poñer un exemplo, o talude oriental do volcán Citlaltépetl ten un clima favorecido por choiva abundante e agradable temperatura; alén do mesmo volcán atópanse os áridos chairos de San Juan e o val de Tehuacán, onde as nubes descargan a pouca auga que resta despois de atravesar a Serra Madre Oriental.

As condicións ecolóxicas das terras altas mesoamericanas dependen da súa altitude, a súa latitude respecto ao ecuador terrestre e a topografía. No xeral, o norte de Mesoamérica é máis árido que o sur da rexión. Mesoamérica abarcou algunha vez o semideserto de Zacatecas e San Luís Potosí, de condicións rigorosas. O Bajío tamén presenta un réxime de choiva limitado, pero a presenza do río Lerma e os seus afluentes suaviza as condicións de vida na rexión. No centro de México, o val de Toluca é o de maior altitude do país, ten un clima chuvioso e máis frío que o val de México que se atopa ao oriente. O terceiro dos grandes vales do centro de México é o val Poblano-Tlaxcalteca, de condicións e altitude similares ás do val de Anáhuac. Ao sur do Ajusco atópase o val de Morelos cuxo clima se asemella ao das terras tropicais.

Coñecido como «Eixo Neovolcánico». Recibiu influencia olmeca durante o milenio I a.C., e pouco tempo despois floreceron culturas endóxenas. A cidade de Teotihuacan, chamada polos mexicas «cidade dos deuses», foi quizais a cultura máis importante das que radicaron en Mesoamérica, pois a súa influencia mesmo chegou a Aridoamérica e Oasisamérica. Tras a caída teotihuacana asentáronse nas súas proximidades as culturas de Xochicalco, nos estados actuais de Morelos, Tlaxcala (Cacaxtla) e Poboa (Cholula). No milenio II comezaron as invasións toltecas e en 1325 fundouse Tenochtitlan.

Unha das áreas máis importantes durante a historia prehispánica de México foi o que se coñece como Centro de México. Está conformado polos vales de terra tépeda a fría situados no Eixo Neovolcánico e no norte da conca do río Balsas. É un nicho ecolóxico caracterizado polo seu clima tépedo e a ausencia de correntes importantes de auga. As choivas, doutra banda, preséntanse entre os meses de abril a setembro, e non son demasiado abundantes. Este feito foi o que motivou o desenvolvemento temperán de obras hidráulicas, entre as que se contan a canalización dos ríos e os sistemas de quenllas nas ladeiras dos cerros para almacenar a auga.

O val de Tehuacán, localizado ao sueste desta rexión é importante porque del proceden os restos ao parecer máis antigos de cultivo do millo e algunhas das mostras da cerámica máis antiga de Mesoamérica. O Centro de México inclúe ademais, a conca lacustre do val de México, composta por varios lagos e lagoas. En torno ao lago de Texcoco creceron poboacións tan importantes como Cuicuilco, no período Preclásico; Teotihuacan no Clásico e Tula e Tenochtitlan no período Posclásico.

As últimas culturas do Eixo Neovolcánico foron as da Tripla Alianza: Texcoco, Tlacopan e Tenochtitlan. Cun inicio difícil, os mexicas asentáronse no val de México en 1325 e un século despois comezou a súa hexemonía ao liberar Izcóatl ao seu pobo de mans dos señores de Azcapotzalco. En 1430 a Tripla Alianza quedou formalmente constituída. Izcoátl, por consello de Tlacalael, mandou queimar os códices da historia azteca e reescribiu totalmente a historia do seu pobo.

En menos de cen anos a Tripla Alianza conquistou gran parte de Mesoamérica, coa característica de que permitían aos pobos sometidos conservar a súa cultura e relixión.

A área maia é unha das máis amplas de Mesoamérica. Algúns autores divídena en dous sectores: a península do Iucatán, no norte, e as Terras Altas, no sur. A primeira comprende, ademais da península de Iucatán, Tabasco, o Petén e Belize. Trátase dunha zona de terras baixas e clima quente, azoutada polos furacáns e as tormentas tropicais do mar Caribe. É unha plataforma calcárea, apenas elevada cara ao sur, onde a denominada Sierrita rompe a chaira da paisaxe. Carece de correntes de auga superficiais, pois o chan é demasiado permeable; en cambio, son abundantes as correntes subterráneas e os cenotes. Por outra banda, as Terras Altas comprenden os altiplanos de Guatemala, Chiapas, o occidente de Honduras e o occidente e centro de O Salvador (a zona central do Salvador tivo contacto comercial con Centroamérica, pero foi máis grandemente influído pola área maya, mostra diso son os sitios famosos de San Andrés, Xoia de Cerén e Cihuatán). É unha rexión de clima tépedo-frío, e con choivas abundantes. As ladeiras das montañas están cubertas dunha espesa vexetación que ameaza o desenvolvemento da agricultura. As Terras Altas maias non están menos expostas á influencia dos ciclóns caribeños que con frecuencia ocasionan desfeitas na zona.

Os primeiros desenvolvementos culturais importantes da área maia ocorreron na zona sur. A primeira cerámica, producida na localidade beliceña de Cuello parece indicar que o desenvolvemento da olería na área maia foi derivado das tradicións suramericanas. A primeira cidade con arquitectura monumental foi Nakbé (ca 1000 a. C.), seguida por El Mirador (ca 600 a. C.), a cidade máis grande de todas e a maior da América precolombiana, localizadas na conca do Mirador, en Petén, Guatemala, onde se iniciou a cultura do Preclásico con todos os atributos do Clásico. Nas terras baixas do Pacífico de Guatemala desenvólvese Takalik Abaj a única cidade de Mesoamérica con ocupación olmeca e logo maia.

Séculos máis tarde, desenvolvéronse os primeiros centros de poboación que haberían de converterse en cidades no período Clásico. Entre eles hai que contar a Kaminaljuyú nas terras altas de Guatemala, Quiriguá, Uaxactún e Tikal, esta última habería de ser a máis grande das cidades maias entre os séculos III e VIII d. C. A caída e abandono das grandes cidades maias debeuse a unha combinación de factores: guerras internas, desastre ecolóxico, cambio climático, migracións provenientes do norte de Mesoamérica. Desta maneira, o corazón da cultura maia trasladouse ás terras da actualmente denominada península do Iucatán. Nesta rexión haberían de florecer as cidades de Chichén Itzá, Uxmal, Tulum, Mayapán, Cobá e Izamal entre moitas outras, a partir da migración maia cara á península do Iucatán ocorrida desde as terras altas de Guatemala a partir do século III d. C. e despois, dentro da propia Península, predominantemente de oriente a poñente, a partir do século V d. C. Na actualidade perviven 27 grupos maias, 21 deles en Guatemala.

Sen ningunha dúbida trátase dunha das máis importantes zonas mesoamericanas. Nos vales centrais de Oaxaca orixinouse a civilización zapoteca, quen estableceu o calendario de 260 días, usado posteriormente pola maioría dos pobos mesoamericanos, e un sistema de escritura propio e diferente ao olmeca e ao maia. Monte Albán converteuse no paradigma desta civilización, e á súa caída a rexión foi ocupada polos mixtecos.

A rexión oaxaqueña foi desde a época mesoamericana unha das máis diversas. Trátase dun territorio sumamente montañoso, enmarcado pola Serra Madre do Sur e o Escudo ou Nó Mixteco. Inclúe unha porción da conca do río Balsas, caracterizada pola súa secura e complexa topografía. Os seus leitos de auga son curtos e de pouca capacidade. Nese sentido, parécese bastante á rexión do centro de México.

Dous foron os escenarios principais da historia cultural dos pobos oaxaqueños. Por unha banda, os vales centrais de Oaxaca viron o desenvolvemento da civilización zapoteca, unha das máis antigas e coñecidas do ámbito mesoamericano. Esta cultura desenvolveuse a partir dos cacicados rexionais que controlaban a terra de cultivo (moi fértil, aínda que demasiado seca) dos pequenos vales de Etla, Tlacolula e Miahuatlán. Algúns dos primeiros exemplos de gran arquitectura en Mesoamérica pertencen a esta rexión, como o centro cerimonial de San José Mogote. A hexemonía deste centro cerimonial na rexión do Valle, pasou a mans de Monte Albán, a capital clásica dos zapotecos. A caída de Teotihuacan no século VIII d. C. permitiu o maior apoxeo da civilización zapoteca. Con todo, a cidade de Monte Albán foi abandonada no século X d. C., e deu lugar a unha serie de centros rexionais que se disputaban a hexemonía política.

Ao poñente dos vales centrais, localízase a rexión mixteca. Trátase dun terreo sumamente montañoso de altitudes moi variables, que chegan a máis de 3000  m s.  n. m. Os climas varían do tépedo de montaña ao tropical seco, e en xeral a choiva é escasa. Existen poucas correntes superficiais de auga, e na actualidade, boa parte da zona presenta un grao de deforestación alarmante. A Mixteca é tamén unha zona ocupada desde tempos inmemoriais. Xa desde o período preclásico formáronse na rexión algúns núcleos de poboación importantes, como Yucuita e Cerro de las Minas. Con todo, as capitais mixtecas non alcanzaron nunca a magnitude das súas veciñas zapotecas. O maior dos apoxeos da cultura mixteca foi alcanzado no período posclásico, cando o señor 8 Veado de Tututepec e Tilantongo emprendeu unha campaña de unificación política das cidades-estado mixtecas e chegou a ocupar os vales centrais de Oaxaca.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Mesoamérica

• Boehm de Lameiras, Brigitte (1986). «Mesoamérica. Sociedades y culturas», en Relaciones, VII (26): páxs. 13-22. Morelia (México): El Colegio de Michoacán.
• Carmack, Robert et. al. (1996): The legacy of Mesoamérica: history and culture of a Native American civilization. Prentice Hall. Nova Jersey. ISBN 0-13-337445-9.
• Kirchhoff, Paul (2000) [1943], «Mesoamérica», na revista Acta Americana, 92: páx. 107; reeditado en Dimensión Antropológica (9), versión electrónica consultada o 30 de maio de 2010.
• Kroeber, Alfred (1947)[1939], Cultural and natural areas of native North America, University of California Press, Berkeley.
• Litvak King, Jaime (1985), «Mesoamerica: events and processes, the last fifty years», en American Antiquity, 50 (2): páxs. 374-382, Society for American Archaeology.

• Amerindio
• América Latina
• Historia de América Central

• Museo Nacional de Antropología (México).
• Instituto Nacional de Antropología e Historia (México).
• Fundación Nacional de Arqueología de El Salvador. Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine.
• Museo Nacional de Costa Rica.
• Textos académicos sobre la guerra y la metalurgia en Mesoamérica