Nebjeperura Tutankhamon,[1] máis coñecido como Tutankhamon, Tutankhamón, Tutankamon ou Tutankamón,[2] foi un faraón pertencente á dinastía XVIII de Exipto que reinou de c.1336/1335 a.C. a 1327/1325 a.C..[3] O seu nome orixinal, Tut-ankh-Atón, significa «imaxe viva de Atón», mentres que Tut-ankh-Amón significa «imaxe viva de Amón». É posible que Tutankhamon sexa o rei Nibhurrereya das cartas de Amarna, e probablemente o monarca denominado Ratotis, Intres ou Atoris, que reinou nove anos, segundo os posteriores epítomes da obra de Manetón.[4]
Tutankhamon non foi un faraón notable nin coñecido en épocas antigas; o tamaño relativamente pequeno da súa tumba (KV62) foi a razón de que non fose descuberta ata o século XX.[5]Howard Carter atopouna intacta en 1922. O seu descubrimento e os tesouros atopados nela tiveron cobertura mundial na prensa e renovaron o interese do público polo Antigo Exipto, converténdose a máscara funeraria do faraón na imaxe máis popular.
Aínda que formalmente defínese que a dinastía XVIII finaliza co reinado de Horemheb, pódese afirmar cun alto grao de certeza que o mozo Tutankhamon foi o último faraón de sangue real da dinastía. Ascendeu ao trono despois do período de Amarna e devolveu aos sacerdotes de Amón a influencia e o poder que posuíran antes da revolución relixiosa e política de Akhenatón. Durante o seu curto reinado estivo en mans de Ay e Horemheb, que se repartiron o poder: Ay administrou Exipto e Horemheb manexou o exército.
O seu reinado caracterizouse por un retorno á normalidade no plano socio-relixioso despois do interludio protagonizado por Akhenatón. Devandito retorno foi paulatino, restaurando o culto nos templos abandonados de deuses como Amón, Osiris ou Ptah, e permitindo a celebración dos ritos pertinentes.
No plano artístico, os canons inaugurados baixo o escudo de Amarna seguirían fluíndo ata fundirse cos patróns tradicionais da arte exipcia. Nas imaxes oficiais, a imaxe do novo rei sería salientada constantemente xunto á súa Grande Esposa Real conxugando a herdanza visual de Amarna (as imaxes de intimidade familiar da parella real visibles en tronos, cadeiras, cofres etc., atopados na tumba real) coa mensaxe política oficial de continuidade da dinastía, claramente visible pola profusión de imaxes de Ankhesenamon.
O achado da súa tumba, case intacta, supuxo unha achega fundamental para a comprensión da historia e cultura exipcia. Posibilitou sacar á luz unha cantidade apreciable de xoias, mobles, armas e variados utensilios, achegando unha información fundamental que permitiu ampliar o coñecemento da civilización exipcia.
Nomes do faraón
Howard Carter descubridor da tumba de Tutankhamon
Ao nacer, c. 1345 a.C., asignóuselle o nome de Tut-ankh-Atón, que posteriormente cambiou a Tut-Ankh-Amón, cando foi proscrito o culto ao deus Atón en beneficio do deus Amón.
Baixo a ideoloxía do atonismo: nome de nacemento, Tut-ankh-Atón Heka-hiunu-shema «imaxe vivente de Atón, gobernante de Heliópole» ou «o que vive en Atón, gobernante de Heliópole». O trono chapado en ouro, descuberto por Howard Carter na tumba KV62, contén no seu respaldo o cartucho co nome orixinal na forma do período do Atonismo.
Baixo a ideoloxía Amoniana de Tebas: nome de nacemento, Tut-ankh- Amón «o que vive en Amón» ou «imaxe vivente de Amón»; nome de Trono, Neb-Jeperu-Ra «o Señor das manifestacións é Ra».
O seu nome foi escrito como Amón-tut-ankh, debido ao costume dos escribas de poñer o nome do deus ao principio da frase para honrar os faraóns.[6] Nos epítomes de Manetón chámano Ratotis, Ratos e Atoris[4].
As súas orixes son incertas, xa que o final da revolución relixiosa coñecida como Período de Amarna, implicou unha sorte de maldición da memoria sobre todo o relacionado co '"Rei Herexe Akhenatón". Formuláronse varias hipóteses acerca dos seus proxenitores, algunhas inducidas deliberadamente para lexitimar o seu acceso ao trono.
Segundo varios exiptólogos sería fillo de Akhenatón e dunha das súas esposas menores, a raíña Kiya; outros considérano fillo de Amenhotep III e a súa propia filla, a princesa Sitamón. Esta afirmación baséase no feito de que Tutankhamon sempre se autotitulou "fillo de Amenhotep III" e a que na súa tumba se atopase unha cadeira de brazos, ou trono, en cuxo respaldo está representada Sitamón, e un látego pertencente ao príncipe Thutmose. Tamén había un guecho de cabelo da raíña Tiy, a súa suposta avoa segundo as dúas teorías (por ser nai de Akhenatón e de Sitamón), e unha figura de Amenhotep III. Con todo non había ningún utensilio de Akhenatón ou dalgunha das súas esposas. En cambio achouse a tapa dunha caixa que representa á princesa Neferneferura, filla de Akhenatón e de Nefertiti e, xa que logo, irmá da súa esposa.
A este aluvión de datos engádese o achado da momia, na chamada tumba KV55, dun home de idade madura que moitos ven como os restos do propio Akhenatón, ou ben de Semenkhkare (se é que este chegou a existir e non foi Nefertiti "disfrazada"). O certo é que o parecido entre a momia da Tumba KV55 e a de Tutankhamon é notable, e coinciden no grupo sanguíneo. Isto indica que o máis seguro é que o noso rei-neno:
Foi o fillo nado de Akhenatón e Kiya (a hipótese máis seguida na actualidade).
Foi irmán de Semenkhkare, o que deixaría aberta a vía de que ambos os príncipes fosen fillos nacidos de Amenhotep III e Sitamón.
Coroado faraón, abandona o culto a Atón, que a partir de entón é considerado herexía e reconcíliase cos sacerdotes de Amón, cambiando o seu nome polo de Tutankhamón, restituíndo así o culto tradicional politeísta e devolvéndolles o poder perdido. Tamén retornou a capitalidade do imperio á cidade de Tebas.
O seu papel resultou ser moito máis importante do que nun principio pareceu, e foi un gran construtor que se encargou de reparar os danos cometidos por Akhenatón sobre os templos exipcios. Así, non cabe sorprenderse ante o feito de que a maioría dos rostros das estatuas de Amón desta época sexan os do propio Tutankhamon.
A súa morte
Morreu c.1327 a.C., aos 19 anos de idade, tras reinar nove anos no Antigo Exipto e sen consolidar o seu poder. A súa prematura morte deixou certa inestabilidade en Exipto, xa que era o último membro varón da dinastía XVIII. Segundo o exiptólogo exipcio Zahi Hawass,Tutankhamon faleceu lonxe dos centros de momificación, o que precipitou a prematura descomposición do cadáver e complicou o proceso de momificación. A súa tumba, KV62, foi atopada no Val dos Reis en 1922 polo británico Howard Carter, constituíndo un dos descubrimentos arqueolóxicos con máis publicidade da historia da exiptoloxía debido ao gran número e bo estado dos obxectos funerarios atopados.
Tumba deTutankhamon, KV62, achada en 1922, no Val dos Reis, fronte a Tebas, Exipto.
Moito se escribiu sobre este tema e rumores de todo tipo xurdiron acerca dun posible asasinato deste rei-neno. A principal "proba" consistía nun golpe na cabeza que presentaba a momia e a súa mocidade, xa que en 1968, durante unha exploración da momia, mediante raios X, atopouse unha fractura.
Un dos principais sospeitosos sería o seu conselleiro, o pai de Nefertiti, Jeperjeperura Ay, que subiu ao trono logo da súa morte e casou coa súa viúva, a raíña Ankhesenamon, gobernando durante catro anos. Outro sospeitoso era o xeneral Horemheb, a persoa máis adecuada para suceder ao mozo Tutankhamon, que despois se convertería en faraón en -1345, á morte de Jeperjeperura Ay, destruíndo os monumentos dos seus dous predecesores.
Outros estudos conxecturaban que recibiu un golpe post mortem, que nin sequera foi na cabeza, senón na columna, e xa que logo, se verdadeiramente foi certo o asasinato do novo rei, polo menos non acaeceu por morte violenta. O radiólogo exipcio Ashraf Selim suxeriu que os fragmentos de óso puideron desprenderse cando en 1922 o equipo de Howard Carter retirou a máscara de ouro do rostro da momia.
Unha análise, mediante escáner, coordinado por Ashraf Selim confirma que Tutankhamon sufriu unha complexa fractura no fémur esquerdo. Frank Rühli do Instituto Anatómico da Universidade de Zúric comentou: «A ferida desgarrou probablemente unha importante arteria e estaba aberta... unha ferida común entre os xinetes... puido morrer nun lapso de poucos días por unha septicemia»[7]
Outras teorías suxiren que o rei Tutankhamon foi o causante de transmitir as súas deformidades físicas aos seus fillos, pois na súa tumba atopouse un feto cun defecto na columna.
Recentes estudos de ADN, realizados polo instituto IGENEA, de Zúric, reconstruíu o perfil xenético de Tutankhamon. Segundo estes investigadores "Tutankhamon pertencía a un perfil xenético coñecido como haplogrupo R1b1a2, ao que pertencen máis dun 50% dos homes de Europa occidental, o que indica que comparten un devanceiro común. Curiosamente este haplogrupo constitúe menos dun 1% os exipcios actuais". A proporción aumenta ao 70% entre españois e británico
Cronoloxía
Estatua de Tutankhamon, no Oriental Institute, Chicago, EEUU
O que se pode tomar con relativa certeza é a idade aproximada da morte de Tut-ankh-atón (posteriormente cambiado baixo a ideoloxía tebana a Tutankhamon Hekaiunushema), dándose un intervalo que vai desde os 17 aos 19 anos de idade no momento de atopar a morte. Estas evidencias proveñen da momia, máis precisamente do desenvolvemento óseo do esqueleto do rei-neno. Agora ben, a esa mesma idade, procreouno Amenhotep III, ou o seu fillo Amenhotep IV (Akhenatón ou "O faraón herexe"). E aquí é onde se empeza a complicarse o tema dos lapsos de tempo. Se se considera que o reinado do herexe tivo un lapso de duración duns 17 anos, é menos probable a posibilidade de ser irmán do herexe no canto de ser un fillo (ou sexa fillo de Amenhotep III directamente).
A hipótese máis consistente é que Tutankhamon sexa fillo de Akhenatón e dunha segunda esposa do harén real, Kiya, quen é a única persoa do harén real mencionada á parte da grande esposa real Nefertiti; fóra destas dúas, ningunha outra integrante do harén pasou á posteridade por mención nalgún ronsel, monumento, papiro ou o que sexa, e o máis elocuente da mención de Kiya é "a miña amada esposa real Kiya". Esta importancia dentro da corte real, debe ser por dar un fillo home ao rei como sucesor (recórdese que Nefertiti unicamente o proveu de mulleres, como os murais das tumbas de Tell el-Amarna (Akhetaton) pintan moi ben), e tamén xustificaría o casamento dun fillo de Kiya cunha filla de Nefertiti, reforzando o seu carácter de realeza.
Determinación do período de reinado
Téñense referencias de datas en varios ronseis, non só en Akhetaton (actual Tell el-Amarna), senón en inscricións dos primeiros anos de reinado do "faraón herexe"; concretamente nos restos de bloques pétreos achados nos tempos de Karnak, en Tebas (Uaset en exipcio), onde as diferenzas de datas dan un período de reinado duns 17 anos; o que realmente non pode saberse na actualidade é cando finalizou a existencia de Akhenaton.
Ademais, Amenhotep III, que tivo un reinado bastante longo, era de considerable idade no momento de ser concibido o rei-neno. A pesar disto, queda unha incógnita de difícil solución e é esta: un costume de finais da dinastía XVIII, que continuaría na dinastía XIX, era o concepto de correxencia, onde o faraón adulto delegaba algunhas facultades nun correxente, o seu sucesor ao trono. É dicir, que había un período de reinado onde existía unha dualidade na coroa, e precisamente a dificultade está en establecer cal é a data de comezo de reinado (obviamente tomando como referencia vestixios tales como inscricións en ronseis, textos en papiros etc.) É un tema que aínda suscita acaloradas discusións.
A maldición de Tutankhamon
O feito de que varios exploradores que participaron no descubrimento da tumba de Tutankhamon morreran pouco despois, algúns en circunstancias estrañas, deu pé a moitas historias fantásticas e lendas.[8]
A ciencia ten varias hipóteses, normalmente aceptadas; unha é que no aire viciado da tumba de Tutankhamon habería virus, conservados durante varios milenios, que aínda foron capaces de infectar a varios destes exploradores ao inhalar o aire viciado.
O descubridor da tumba, Howard Carter, morreu por causas naturais moitos anos despois.
Tutankhamón hoxe en día
O último descubrimento na tumba de Tuthakhamón foi na chamada habitación do tesouro preto da cámara funeraria dunhas vinte marcas cerámicas que conservan o cartucho do faraón. Desde o 4 de novembro do 2007 a momia de Tutankhamon está exposta ao público nunha urna de cristal no Val dos Reis.
tut ˁnḫ imn ḥq3 iunu šmˁ (Tutankhamón Heqaiunushema) Imaxe vivente de Amón, gobernante de Heliópole (Museo Exipcio do Cairo)
Notas
↑Nebjeperura Tutankhamon é a transcrición ao galego dos xeroglíficos dos nomes de trono e nacemento do faraón, segundo as convencións académicas.
↑En galego a transcrición máis achegada á pronuncia orixinal de consoante aspirada é kh, aínda que a máis habitual é simplemente k. Do mesmo xeito, a tónica tamén vacila e unhas veces pronúnciase aguda e outras esdrúxula. A palabra orixinal de onde deriva a terminación, a do deus Amón, é moito máis frecuentemente aguda.
Noutras ocasións úsase en galego copiado doutros idiomas, como Tutankhamun (do inglés), Tutankhamon (do francés) ou Tutanchamun (do alemán).
Outras grafías do seu nome: Bibhurria, Heqaiunushema, Kanakhtutmesut, Kheperunebre, Nebkheperure, Nebkheprura, Nebkheprure, Nibkhururia, Pifururiya, Touatankhamanou, Tutankhaton, Tutankhuaten, Tutenchamun, Uerakhamon, Utkheskhauitefre.
↑Cronoloxía segundo von Beckerath, Grimal, Shaw, e Málek.
