Nigeria

Pederal a Republika ti Nigeria
*Federal Republic of Nigeria* (Ingles)
*Jamhuriyar Taraiyar Nijeriya* (Hausa)
*Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà* (Igbo)
*Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà* (Yoruba)
Pederal a Republika ti Nigeria Federal Republic of Nigeria (Ingles); Jamhuriyar Taraiyar Nijeriya (Hausa); Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà (Igbo); Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà (Yoruba);
	Wagayway Eskudo
	Napili a pagsasao: Unity and Faith, Peace and Progress; ("Panagkaykaysa ken Pammati, Kappia ken Rang-ay")
	Nailian a kanta: Arise, O Compatriots; ("Bumangon, O Kompatriotas")
	Lokasion ti Nigeria (nangisit nga asul) – idiay Aprika (nakusnaw ng asul ken nangisit a kolor dapo); – idiay Kappon ti Aprika (nakusnaw ng asul) — [Leyenda]
Kapitolio	Abuja; 9°4′N 7°29′E / 9.067°N 7.483°E
Kadakkelan a siudad	Lagos; 6°27′N 3°23′E / 6.450°N 3.383°E
Opisial a sasao	Ingles
Mabigbig a nilian a sasao	Hausa, Igbo, Yoruba
Mabigbig a rehional a sasao	Edo, Efik, Fulani, Idoma, Ijaw Kanuri
Nagan dagiti umili	Nigeriano
Gobierno	Pederal a presidensial a republika
• Presidente	Muhammadu Buhari
• Bise Presidente	Yemi Osinbajo
Lehislatura	Nailian nga Asemblia
• Akinngato a kamara	Senado
• Akinbaba a kamara	Kamara dagiti Pannakabagi
Panagwaywayas manipud iti Nagkaykaysa a Pagarian
• Panagkaykaysa iti Akin-abagatan ken Akin-amianan a Nigeria	1914
• Nairangarang ken nabigbigan	1 Oktubre 1960
• Nairangarang ti republika	1 Oktubre 1963
Kalawa
• Dagup	923,768 km2 (356,669 sq mi) (Maika-32)
• Danum (%)	1.4
Populasion
• Karkulo idi 2021	211,400,708 (Maika-7)
• Senso idi 2006	140,431,691
• Densidad	218/km2 (564.6/sq mi) (Maika-42)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$1.116 trilion (Maika-25)
• Tunggal maysa a tao	$5,280 (Maika-129)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2021
• Dagup	$514.049 bilion (Maika-27)
• Tunggal maysa a tao	$2,432 (Maika-137)
Gini (2020)	35.1; kalalainganna
HDI (2019)	0.539; ababa · Maika-161
Kuarta	Naira (₦) (NGN)
Sona ti oras	UTC+1 (WAT)
• Kalgaw (DST)	UTC+1 (saan a mapalpaliiw)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	+234
Kodigo ti ISO 3166	NG
TLD ti internet	.ng

Nagsasabtan: 8°N 10°E / 8°N 10°E / 8; 10

Ti Nigeria /naɪˈdʒɪəriə/ (dengngen), ket opisial a ti Pederal a Republika ti Nigeria, ket maysa a pederal a batay-linteg a republika a buklen dagiti 36 nga estado ken dagiti Pederal Kapitolio a Teritorio, Abuja. Ti pagilian ket mabirukan idiay Laud nga Aprika ken makibinningay kadagiti daga a pagbeddengan iti Republika iti Benin iti laud, ti Chad ken Kamerun iti daya, ken Niger iti amianan. Ti aplayana iti abagatan ket naisanglad iti Golpo iti Guinea idiay Taaw Atlantiko. Dagiti tallo a kadakkelan ken kaaduan ti impluensia a grupo ti etniko idiay Nigeria ket dagiti Hausa, Igbo ken Yoruba.

Ti Nigeria ket gangani nga agpadpada a nagudua a nagbaetan dagiti Muslim idiay Amianan ken dagiti Kristiano idiay Abagatan; adda bassit kadagiti minoridad nga agsansanay iti tradisonal a relihion. Manipud idi 2002 adda dagiti adu a sinnuppiatan, a naisangsangayan idiay Amianan a paset ti pagilian, a nagbaetan dagiti puersa ti gobierno ken dagiti Islamista a Boko Haram, dagiti militante a jihadista a nagsuksukisok a mangipatakder ti sharia a linteg.

Dagiti tattao ti Nigeria ket addaanda iti nawatiwat a pakasaritaan. Dagiti arkeolohiko nga ebidensia ket mangipakpakita a dagiti panagtaeng ti tao iti dayta a lugar ket mabalin a mapetsaan manipud idi 9000 BCE.^[6] Ti lugar iti lawlaw ti Benue ken Karayan Krus ket naipanpanunotan nga isu ti kasisigud a nagtaengan dagiti Bantu migrante a nagwarwaras iti kaaduan a ballasiw ti tengngal ken akin-abagatan nga Aprika kadagiti allon a nagbaetan ti Umuna a milenio BC ken ti maikadua a milenio. Ti nagan a Nigeria ket naala idi manipud iti Karayan Niger a nagay-ayus iti daytoy a pagilian. Dagiti Britaniko ket sinakupda ti Nigeria idi naladaw a maika-19 a siglo ken idi nasapa a maika-20 a siglo, ken nangipatakderda kadagiti administratibo nga estruktura ken linteg bayat a binigbigbiganda dagiti tinawtawid a daulo. Nawayaan ti Nigeria idi 1960. Kadagiti napalabas a tawen kalpasan daytoy, nakasanay daytoy iti maysa a sibil a gubat idi pinadas ti Biafra a nangipatakder ti panagwaywayas. Dagiti militar a gobierno iti panawen dagiti didigra ket nagisinnublat kadagiti kadagiti demokratiko a nabutosan a gobierno.

Ti Nigeria ket isu ti kaaduan ti populasion a pagilian idiay Aprika, ti maikapito a kaaduan ti populasion iti lubong, ken ti kaaduan ti populasion iti lubong a dagiti kaaduan ti populasionna ket nangisit.^[7] Dagiti reserbana ti lana ket nakaiyeg iti adu a napastrek a kuarta iti daytoy a pagilian. Daytoy ket nailista kadagiti "Sumaruno a Sangapulo ket Maysa" nga ekonomia, ken daytoy ket kameng ti Mankomunidad dagiti Pagilian.

Pakasaritaan

Nasapa a pakasaritaan

Ti tattao a Nok iti tengnga a Nigeria ket nakapataudda kadagiti kasapaan a terakota nga eskultura a nabirbirukan ti daytoy a pagilians.^[8] Idiay akin-amianan a paset ti pagilian , dagiti Kano ken Katsina ket addaanda iti nairehistro a pakasaritaan a napetsaan ti agarup idi 999 AD. Dagiti Hausa a pagarian ken ti Kanem-Bornu nga Imperio ket rimmang-ayda a kas dagiti komersio a lugar a nagbaetan ti Amianan ken Laud nga Aprika.

Ken idiay pay Amianan, idi rugi ti maika-19 a siglo babaen ti Usman dan Fodio, dagiti Fulani ket nangiyunada ti naisentro a Fulani nga Imperio, a nagtultuloy aginggana idi 1903 nga idi dagiti Fulani a populasion ken dagdaga ket nabingbingay kadagiti nadumaduma a kolonia ti Europa. Idi baetan ti 1750 ken 1900, maysa agingana ti dua a pagkatlo iti populasion dagiti Fulani a jihad nga estado ket binulan dagiti tagabu.^[9]

Dagiti Yoruba a pagarian iti Ife ken Oyo idiay abagatan a laud ti Nigeria ket nagabalinda a nadayeg idi maika-12^[10]^[11] ken maika-14^[12] a sigsiglo. Ti Yorubaa mitolohia ket mangibagbaga a ti Ile-Ife ket isu ti nagtaudan ti kaputotan ti tao ken daytoy ket inunaanna amin a sabali a sibilisasion. Ti kadaanan a pakakitaan ti panagtaeng ti tao ket mapetsaan idi maika-9 a siglo.^[10] Ti Ifẹ ket nakapataud kadagiti terakota ken gambang a pigura, ken ti Ọyọ ket naisakup idi manipud idiay akinlaud a Nigeria aginggana idiay Togo. Ti Pagarian iti Benin ket mabirukan idiay abagatan a laud a Nigeria. Ti kabilegan ti Benin ket nagpaut ti nagbaetan ti maika-15 ken maika-19 a siglo. Dagiti panagturturayda ket nakaabot ti kaadayo idiay siudad ti Eko (maysa a Edo a nagan a nabaliwan idi iti Lagos babaen dagiti Portuges) ken dagiti simmakbay.^[13]

Ti Pagarian iti Nri dagiti tatto a Igbo ket nangrugi idi maika-10 a siglo ken nagtultuloy aginggana idi nakapukaw ti panagwayana kadagiti Britaniko idi 1911. Isu daytoy ti naammuan a kadaanan a pagarian idiay Nigeria.^[14]^[15] Dagiti Nri ket tinurayan idi babaen dagiti Eze Nri, ken ti siudad ti Nri ket naipanunotan nga isu ti pundasion ti kultura nga Igbo. Ti Nri ken Aguleri, nga isu idiay ti Igbo a nagtaudan ti mito ti pannakapartuat, ket adda idiay teritorio iti Umeuri a sangkaputotan; makatugotda kadagiti lianiada kadagiti patriarka nga ari a pigura ti Eri.^[16] Dagiti kadaanan a pirgis ti gambang a naaramid iti napukaw nga allid a pamay-an idiay Laud nga Aprika ket naggapu idiay Igbo Ukwu, ti maysa a siudad ti Nri nga inpluensia.^[14]

Dagiti tattao ket nagkomersioda kadagiti dagdaga kadagiti komersiante manipud idiay Amianan nga Aprika kadagiti napalabas a sigsiglo. Idi maika-16 a siglo, dagiti Espaniol ken Portuges nga eksplorador ket isuda ti immuna a nangrugi a nagkomersio idiay Nigeria, idiay puerto a ninagananda ti Lagos ken idiay Calabar. Dgaiti Europeano ket nagkomersioda kadagiti kasapulan dgaiti tattao iti aplaya. Nakitinnulagda pay idi para iti paset iti adda idin nga Aprikano a komersio ti tagabu.

Dagiti nagibasaran

^ "Languages of Nigeria" [Dagiti Pagsasao iti Nigeria]. Ethnologue (iti Ingles). Naala idi 12 Septiembre 2010.
^ "Nigeria Population Growth Rate 1950–2021". Macrotrends (iti Ingles). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2021-06-05. Naala idi 21 Hunio 2021.
^ ^a ^b "World Economic Outlook Database, October 2020 – Nigeria". International Monetary Fund (iti Ingles). Naala idi 15 Oktubre 2020.
^ "Poverty and Inequality Index". National Bureau of Statistics (iti Ingles). Naala idi 2020-06-08.
^ United Nations Development Programme (2020). Human Development Report 2020: The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (iti Ingles). pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Naala idi 16 Disiembre 2020.
^ McIntosh, Susan Keech (1981). Current Directions in West African Prehistory [Dagiti Agdama a Panakaiturong ti Sakbay a Pakasaritaan iti Laud nga Aprika] (iti Ingles). Palo Alto, California: Annual Reviews. pp. 215–258.
^ Library of Congress – Federal Research Division (Hulio 2008). "Country Profile: Nigeria" [Bariweswes ti Pagilian: Nigeria] (PDF) (iti Ingles). p. 9. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2012-01-09. Naala idi 28 Disiembre 2011.
^ Kleiner, Fred S.; Christin J. Mamiya (2009). Gardner's Art through the Ages: Non-Western Perspectives [Dagiti Arte ti Napalabas a Panawen ni Gardner: Dagiti Saan nga Akinlaud a Pannakasirmata] (iti Ingles) (13, revised nga ed.). Cengage Learning. p. 194. ISBN 0-495-57367-1.
^ "Slavery – Historical Survey – Slave Societies" [Panagtagabu – Naipakasaritaan a Panagsukisok – Dagiti Tagabu a Kagimongan]. Encyclopædia Britannica's Guide to Black History (iti Ingles). Encyclopædia Britannica. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-06-29. Naala idi 28 Mayo 2011.
^ ^a ^b Falola, Toyin; Heaton, Matthew M. (2008). A History of Nigeria [Ti Pakasaritaan iti Nigeria] (iti Ingles). Cambridge University Press. p. 23. ISBN 0-521-68157-X.
^ Laitin, David D. (1986). Hegemony and Culture: Politics and Change Among the Yoruba [Panagsakop ken Kultura: Dagiti Politika ken Relihioso a Panagbalbaliw dagiti Yoruba] (iti Ingles). University of Chicago Press. p. 111. ISBN 0-226-46790-2.
^ MacDonald, Fiona; Paren, Elizabeth; Shillington, Kevin; Stacey, Gillian; Steele, Philip (2000). Peoples of Africa, Volume 1 [Tattao iti Aprika, Tomo 1] (iti Ingles). Marshall Cavendish. p. 385. ISBN 0-7614-7158-8.
^ Metz, Helen Chapin, ed. (1991). "The Slave Trade" [Ti Tagabu a Komersio]. Nigeria: A Country Study [Nigeria: Ti Inad-adal a Pagilian] (iti Ingles). Washington: GPO for the Library of Congress. Naala idi 28 Mayo 2011.
^ ^a ^b Juang, Richard M. (2008). Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2 [Ti Aprika ken ti Kaamerikaan: Dagiti Kultura, dagiti Politika, ken Pakasaritaan: Ti Adu a Disiplina nga Ensiklopedia, Tomo 2] (iti Ingles). ABC-CLIO. p. 597. ISBN 1-85109-441-5.
^ Hrbek, Ivan (1992). Africa from the Seventh to the Eleventh Century [Ti Aprika Manipud ti Maikapito Aginggan ti Maikasangapulo ket Maysa a Siglo] (iti Ingles). James Currey Publishers. p. 254. ISBN 0-85255-093-6.
^ Uzukwu, E. Elochukwu (1997). Worship as Body Language [Panagraem a kas Pagsasao ti Bagi] (iti Ingles). Liturgical Press. p. 93. ISBN 0-8146-6151-3.