Rigoberta Menchú Tum (f. 9. janúar 1959) er gvatemalskur aðgerðasinni, rithöfundur og stjórnmálamaður af ætt Quiché-frumbyggja. Hún hlaut friðarverðlaun Nóbels árið 1992 fyrir baráttu sína í þágu réttinda kvenna og frumbyggja á tíma borgarastyrjaldarinnar í Gvatemala (1960–1996). Menchú er í dag góðgerðasendiherra fyrir UNESCO og hefur lengi verið virk í stjórnmálum Gvatemala. Hún bauð sig fram til forseta árin 2007[1] og 2011 en náði litlu fylgi.
Æviágrip
Rigoberta Menchú fæddist til frumbyggja af Quiché-þjóðerni í Laj Chimel í Quiché-sýslu í Gvatemala. Herforingjar höfðu tekið völdin í landinu fáeinum árum áður en hún fæddist og borgarastyrjöld braust út gegn einræðisstjórninni þegar hún var tæplega tveggja ára. Sem barn og unglingur vann hún við jarðyrkju ásamt fjölskyldu sinni á hálendinu og við Kyrrahafsströnd Gvatemala. Hún varð snemma virk í félagsumbótastörfum kaþólsku kirkjunnar í landinu og varð áhrifamikil innan kvennahreyfinga í kirkjunni. Störf hennar mættu andstöðu gvatamalskra stjórnvalda þar sem Rigoberta og samstarfsmenn hennar lágu undir grun um að starfa með skæruliðasveitum uppreisnarmanna sem voru virkar á svæðinu. Faðir hennar var um hríð fangelsaður og pyntaður vegna ásakana um að vera aðili að uppreisnarhreyfingum.[2]
Rigoberta gekk ung ásamt föður sínum í einingarsamtök gvatemalskra bænda. Eftir að faðir hennar, móðir og bróðir voru handtekin, pyntuð og líflátin af öryggissveitum stjórnvalda fyrir meint andóf gerðist Rigoberta æ virkari innan einingarsamtakanna. Hún lærði bæði spænsku og tungumál annarra þjóðflokka Maja-indíána og stóð ásamt öðrum verkalýðsleiðtogum fyrir stórtæku verkfalli landbúnaðarverkamanna árið 1978. Þann 1. maí árið 1981 tók hún þátt í mótmælagöngu gegn stjórninni og gekk í andófshreyfingu sem kenndi sig við 31. janúar.[2] Nafn hreyfingarinnar (spænska: Frente patriotico 31 de enero) var komið til vegna þess að þann 31. janúar árið 1980 höfðu stjórnvöld Gvatemala brennt spænska sendiráðið í Gvatemalaborg eftir að bændur af frumbyggjaættum tóku það yfir til að mótmæla mannránum og morðum hersins. Faðir Rigobertu, Vicente, hafði verið meðal 36 manns sem létust í brunanum.[3]
Hlutverk Menchú í hreyfingunni var að kenna verkamönnum af frumbyggjaættum að verjast árásum hersins. Árið 1981 neyddist hún til að fara í felur og síðan til að flýja til Mexíkó. Þaðan skipulagði hún á næstu árum réttindabaráttu gvatemalskra bænda og tók þátt í stofnun sameinaðrar andófshreyfingar gegn einræðisstjórninni árið 1982. Árið 1983 samdi hún ásamt Elisabeth Burgos-Debray ævisöguna Ég, Rigoberta Menchú, þar sem hún lýsti hlutskipti frumbyggja í Rómönsku Ameríku og voðaverkum einræðisstjórnarinnar í Gvatemala.[2] Bókin vakti mikla athygli á ævi og störfum Menchú og stuðlaði að því að árið 1992 var hún sæmd friðarverðlaunum Nóbels.
Eftir að borgarastríðinu í Gvatemala lauk árið 1996 var meðal annars stuðst við framburð Menchú í réttarhöldum yfir herforingjunum sem höfðu ráðið yfir landinu síðustu áratugina.[1] Hún talaði fyrir því að réttað yrði yfir meðlimum ríkisstjórnarinnar fyrir stríðsglæpi á spænskum dómsstólum.[4]
Gagnrýni á frásögn Menchú
Bókin Ég, Rigoberta Menchú hefur í seinni tíð orðið umdeild vegna ásakana um að Menchú hafi farið frjálslega með staðreyndir við gerð hennar. Í bók sinni hélt bandaríski mannfræðingurinn David Stoll því fram að flestar reynslusögur Menchú væru tilbúningur[1] og að hún hefði ýkt þátt sinn í tilteknum atburðum eða logið því að hafa verið viðstödd atburði sem hún kom hvergi nærri. Aðrir hafa staðfest að nokkur ósannindi sé að finna í bók Menchú (m.a. að hún hafi sjálf verið vitni að morði bróður síns) en telja þó að myndin sem hún dregur upp af aðstæðum frumbyggja í borgarastyrjöldinni sé í megindráttum sönn.[5] Málsvarar Menchú benda einnig á að hún hafi með bókinni verið að skrifa sig inn í hið suður-ameríska testimonio til að gefa yfirsýn af atburðum og að staðreyndavillurnar í bókinni séu í samræmi við stílbrögð slíkrar sagnahefðar.[6]
