Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Aajdfrans (otoniem langue d'oïl) is de naom veur 'n awwer taolfase vaan 't Frans en zien dialekte/zöstertaole, die me in Noord-Fraankriek, Wallonië en westelek Zwitserland huurt (langues d'oïl). 't Aajdfrans is de opvolger vaan de Vulgair Latiense dialekte vaan Noord-Gallië en oontsteit zoe geleidelek aon in de vreug middeliewe. In de veertiende iew oontwikkelt 't ziech tot Middelfrans. 't Aajdfrans heet in ISO 639-3 de taolcode fro.

Mèt de vereuvering vaan Gallië door Julius Caesar in de ierste iew veur Christus begós de presentie vaan 't Latien in (Noord-)Gallië. De inheimse bevolking gaof häör eige Gallisch, 'n Keltische taol, evels neet zoemer op: nog in de zesde iew nao Christus gaof 't lui die 't kóste spreke^[1]. Heidoor leet 't Gallisch ouch zienen invlood op 't plaotselek Volkslatien nao. In 't modern Frans zien nog good 150^[2] wäörd trök te leie op 't Gallisch substraot, boe-oonder charrue "ploog" en chêne (Af. chesne) "eikeboum". Ouch cheval "peerd" is op 't Keltisch trök te veure (< caballos), dit kaom evels es caballus ouch in 't soldaotelatien terech (zuug oonder) en kump daodoor ouch in aander Romaanse taole veur.

Toch had 't Latien 't feitelek al väöl ieder vaan 't Gallisch gewonne en waor 't stevig gevesteg es algemein umgaankstaol. Wat de legioensoldaote mètbrachte waor evels neet 't Klassiek Latien meh 't Vulgair Latien. In de ierste iew veur Christus versjèlde dat nog veural in vocabulair vaan de klassieke taol. Later woorte ouch hiel väöl klaankmutaties en morfologische versumpelinge doorgeveurd. Euver 't algemein had 't Vulgair Latien in Noord-Gallië de sterkste klaankveranderinge en de conservatiefste morfologie (zuug oonder) vaan alle Vulgair-Latiense dialekte.

In de veerde iew vele Germaanse stamme Gallië binne. In Noord-Gallië kaom oetindelek de Germaanse stam vaan de Fraanke te heerse. De heersende klasse beheel iewelaank häör taol, 't Frankisch, en mie es eder aander Romaanse taol naom 't Frans Germaanse wäörd euver; mesjiens wel 15 procent vaan 't gans vocabulair^[3]. Germaanse wäörd in 't modern Frans zien o.m. bateau (< bôt), garder (< wardian) en hache (< happia). In dezen tied verplaotsde ziech de taolgrens nao 't zuie; 't noorde vaan Gallië begós te vergermaanse. Nao de keerstening vaan de Fraanke en 't weer belaankrieker weure vaan de (Latiense) sjrifcultuur woort dees oontwikkeling umgekierd en begós de taolgrens weer nao 't noorde op te sjuive.

De naom Frans is aofkumsteg vaan 't etnoniem Frankisch. In de middeliewe góng 't stoon veur 't gans land, neet allein veur de taol die v'r noe Frans neume. De lenga d'oc, 't Occitaans, had in 't begin ouch mie prestiesj es 't noorde. Daorum spraok me dèks vaan langue d'oïl umtot allein français verwarring kós geve. De bei naome verwieze nao 't zuidelek respectievelek noordelek woord veur "jao" (<Vulgair Latien hoc ille).

'nen Awwere naom is roman, wat zoeväöl wèlt zègke es "Romeins[e volkstaol]" en in tegestèlling weurt gevoolt tot latin "Klassiek Latien". De term roman is dus sterk verwant aon de taolweitesjappeleke term Vulgair Latien. E belaankriek versjèl is evels tot 't woord roman tot laank in de middeliewe gebrukelek bleef veur de volkstaol, ouch wie 't Frans allaank es apaarte taol herkind woort.

Taolweitesjappers spreke euver 't algemein vaan Vulgair Latien veur de ierste iewe nao Christus, wie de taol ziech nog mer beperk had gedifferentieerd. Vaanaof de vreug middeliewe, in 't bezoonder es gesjreve tekste besjikbaar koume (vaanaof de negende iew), geit me vaan Aajdfrans spreke. In Fraankriek zelf neump me de ierste fase vaan 't Aajdfrans wel ins roman; in dit artikel is dat evels neet 't geval.

Zuug ouch: Franse literatuur

't Ieste teksdocument mèt teks in 'n taol die es Aajdfrans kin gelle zien de Eide vaan Straasbörg oet 842. In dit verbaand tösse Sjarel de Kale vaan Fraankriek en Lowie d'n Duitser lagte de twie voorste 'n twiezijdeg pak af, in de volkstaol vaan 't riek vaan d'n ander (Lowie spraok dus Aajdfrans, Sjarel Aajdhoegduits). In de annale woorte hun wäörd lètterlek weergegeve. De volgende teks, de ieste literair teks mesjiens, is 'n heilegeleve vaan Sint Eulalie vaan roond 880 (de Sequens vaan Sint-Eulalie). Ouch de umvaankriekste tekste vaan de tiende en èlfde iew zien heilegeleves: oet de tiende iew kint me 't leve vaan d'n heilege Lutgardus, oet de èlfde iew dat vaan Alexis. Al dees heilegeleves zien, opmerkelekerwijs, op veers gezat en kinne (in tegestèlling tot de Eide) aonspraok make op de status vaan literatuur. In de èlfde iew, um perceis te zien in 1066, weurt Aajdfrans, in 't Normandisch dialek, ouch de feiteleke officieel taol vaan Ingeland; ouch dao oontwikkelt ziech inkel iewe laank 'n bleujende Franse sjriftraditie.

In 1098 weurt mèt 't Roelandsleed (Chanson de Roland) de traditie vaan 't chanson de geste, 't ridderverhaol, begós. In de twelfde en daartiende iew bleujt deze hoofse literatuurvörm in versjèllende genres: me oondersjee de matière de France (verhaole um Sjarel de Groete en zien ridders), de matière de Bretagne (verhaole um keuning Arthur en de ridder vaan de rón taofel) en de matière de Rome (gebaseerd op de klassieke mythologie). De twie lèste genres valle ouch (mie) in 't genre vaan de roman. Oet dee tied komme ouch e paar Aajdfranse gediechte oet de bekènde Carmina Burana. Dit woord beteikent in de middeliewe veural "gesjreve in de volkstaol" en kós dus op eder (literair) teks in 't Aajdfrans sloon. De roman hoofde evels laank neet altied euver de Graalridders of de Aajdheid te goon, al waor zeker 't ieste genre hendeg populair (verhaole concentrere ziech um Lancelot, Perceval en in 't bezoonder Tristan en Isolde). Laat in de Aajdfranse periood kaom de ridderroman op die neet 't wied verleie besjreef meh mie de modern ridderwereld (al waor 't daan geïdealiseerd). De Roman de la Rose is dao e good veurbeeld vaan. Behave ridderromans gaof 't ouch börgerromans, wie de bekinde Reinaardsroman (ouch in 't Middelnederlands bekind es Vanden vos Reynaerde). Neve de epische vertèllinge bleujde ouch de (lyrische) poëzie; de belaankriekste traditie is die vaan de trouvères, die de Occitaanse traditie vaan de troubadours naovolgde.

Al bij al kin me stèlle tot 't Aajdfrans in de twelfde en daartiende iew laanksemaon 'n echte sjrieftaol woort, die door e zeker aontal lui geleze kós weure, wie te zien in sommege passages vaan 't Carmina Burana. Dit had tot gevolg tot veranderinge in de oetspraok, die in dezen tied optraoje, neet in 't sjrif woorte weergegeve, oonder drök vaan de sjriftraditie. Dit maakde 't Frans in de Middelfranse periood tot de oonfonetisch gesjreve taol die 't noe is (zuug ouch diglossie).

't Aajdfrans waor ein vaan de mies vernuiende Romaanse taole es 't geit um de klaanklier. Oetgoonde vaan de situatie wie ze gewees moot zien in 't nog gemeinsjappelek vulgair Latien teikent ziech e groet aontal mutaties aof: sommege vocale valle same, meh väöl andere weure opgesplits nao gelaank hun plaots in 't woord, zoetot väöl klinkers tot diftonge gebroke weure. Väöl consonante verdwijne, andere rake gemuteerd. Bovedeen vinde tijdens de Aajdfranse taolperiood nog allemaol aander veranderinge plaots. E compleet euverziech te geve vèlt neet mèt, me moot rekene tot 't oonderstoonde nogal versumpeld is.

Ietot v'r de veranderinge behandele die 't Vulgair Latien tot Aajdfrans höbbe gemaak, weurt eve ingegange op d'n euvergaank vaan 't Klassiek Latiens nao 't Vulgair Latiens vocaalsysteem. 't Klassiek Latien had zes kwaliteite monoftonge, /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ en /y/, allemaol mèt 'ne korte en 'ne lange variant. Daoneve bestoonte de diftonge ae, oe en au. In 't Vulgair Latien verdwene de fonemische versjèlle tösse lang en korte vocale, meh dat beteikent neet tot noe de korte en lang variante gónge samevalle. Bij väöl korte vocale veranderde naomelek de klaankkwaliteit in 'ne minder geslote klaank, dewijl de lang vocale dezelfde kwaliteit behele. Zoe woort ē tot /e/, meh e tot /ɛ/; ī tot /i/, meh i tot /ı/; ō tot /o/ meh o tot /ɔ/; ū tot /u/, meh u tot /ʊ/. Allein a en ā gónge samevalle in /a/. De y, die toch allein mer in "gelierde" Griekse wäörd bestoont, góng hielemaol op in de i. De ae veel same mèt de korte e (en woort dus in 't Vulgair Latien /ɛ/), de oe (nogal liegfrequint) deilde 't lot vaan de lang e (en woort dus /e/). De au neigde sterk nao o meh bleef in eder geval in Gallië nog e tiedsjelaank 'ne diftong (wat zoedirek zal blieke oet 't feit tot 't Aajdfrans de klassieke au anders behandelt es zoewel de korte es de lang o). Al bij al had 't Vulgair Latien dus nege isochroon monoftonge en einen diftong.

Daan voonte, örges in d'n duusteren tied, wie de Romaanse dialekte oetereingreujde, weer nui veranderinge plaots. Centraol bij wat leide tot de vörming vaan 't Aajdfrans is de oppositie tösse beklemtoende en oonbeklemtoende, en ope en geslote lettergrepe.
 Um te beginne vele ouch in 't Aajdfrans weer inkel klaanke same: /ı/ góng op in /e/, /ʊ/ in /o/. Mèt de zeve basisklaanke die euverbleve gebäörde 't volgende. /a/ woort in beklemtoende, ope lèttergrepe tot /ɛ/: mare 'zie' > mer; amare 'leefhöbbe' > amer (in geslote lettergrepe blijf /a/ oonveranderd: parte(m) 'deil' > part). De Proto-Romaanse /ɛ/ weurt, es ze ope is, gebroke tot /iə/: mel(l)e 'honing' > miel. (Tegeveurbeeld in geslote lettergreep: de e blijf in tempus > temps). /e/ weurt al gaw 'nen diftong /ei/; 'ne klaank dee dèks geit veurkome: rege(m) 'keuning' > rei; (h)abere 'höbbe' > aveir. De /ɔ/ weurt 'ne vallenden diftong /uə/: focus 'vuur' > fue, core 'hart' > cuer. /o/ verglijt tot /ou/: amore(m) 'leefde' > amour. De au weurt noe definitief 'ne monoftong, meh oontsnap aon de brekingspercesse: auru 'goud' > or (neet *our of *uer). /i/ en /u/ blieve oonveranderd (liber > libre; murus > murs).
 Daomèt is nog neet alles euver de Aajdfranse vocale, entans neet euver de diftonge gezag. Ai en ui beveurbeeld oontstoonte neet door breking meh door collisie: es in e woord de middeste consonant ewegveel (zuug oonder), of door lenitie vaan 'ne consonant tot j. Veurbeelde zien facere 'make', 'doen'> faire, lacte 'mèlk' > lait, nocte(m) 'nach' > nuit. De diftonge au en eu oontstoonte zjus in geslote lettergrepe, en wel veur l.

De situatie heibove besjreve is wie 't ind èlfde iew inein moot höbbe gezete. De teks vaan 't Roelandsleed zouw beveurbeeld zoe mote weure oetgesproke, dat wèlt zègke nao de lètterleke weerdes die de vocale in 't Latien höbbe, en alle diftonge mèt 't zwoertepunt op 't ierste lid: faire ['fajrə], nuit [nujt]. Nao 1100 verandert ziech de oetspraak evels door; de spèlling verandert in väöl gevalle neet mèt. Kort in de twelfde iew verwijt de klaank ei ziech tot oi. Dit weurt nog op sjrif weergegeve: rei > roi, veir > voir. Veur alle zekerheid: ouch oi is daan nog 'n fonetisch opgesjreve twieklaank (/oi/). De u kump nao veure en verandert in 'n /y/, dus in de klaank die dees letter in 't modern Frans nog ummer heet. De twieklaank ue "verhuis" mèt: /yə/. In de twiede helf vaan de dertiende iew vinde ingriepende veranderinge bij de diftonge plaots: of ze weure monoftonge, of 't zwoertepunt versprink nao 't twiede element. Ai weurt /ɛ/ (zoetot faire op trouvere geit rieme), au verandert in /o/, eu verandert vaan /ew/ nao /ø/, ie weurt /jɛ/ (miel: [miəl] > [mjɛl]), oi weurt /wɛ/, ue weurt /œ/ of /ø/ (cuer > cœur; fue > feu) en ui verandert in /wi/ (nuit [nwit]). 't Verdwijne vaan de s veur consonante (zuug oonder) leit tot verlenging vaan de veurgoonde vocaal. Roond 't jaor 1300 versjèlt 't Frans klinkersysteem nog op twie punte vaan de modern oetspraok: oi klink es /wɛ/, neet es /wa/, en de sjwa aon 't woordind weurt nog gewoen oetgesproke.

Syncoop is 't perces boe-in oonbeklemtoende syllabes gans verdwijne. Dit proces voont plaots in de Vulgair Latiensen tied meh 't doort iewe ietot 't compleet waor. Väöl vaan de oonbetoende vocale mote nog euverind gestande höbbe wie de brekingsprocesse al aon de geng waore. Zoe verklaort me 'ne vörm wie dei(f)t 'heer moot' oet debet; in 't Aajdfrans zelf is de syllaab es gevolg van syncope in combinatie mèt lenitie geslote, meh doortot ze vreuger ope waor (de-bet) heet de e in ei eerst nog kinne diftongere. De notie vaan syncoop is vaan belaank bij de vervoging vaan sommege oonregelmaotege werkwäörd (zuug oonder bij parler).

In modern gesproke Frans, boete de muziek en de poëzie, höbbe alle wäörd de klemtoen op de lèste lettergreep. In 't Aajdfrans (en Middelfrans) zien dao twie meugelekhede: of de klemtoen vèlt op de lèste lettergreep, of de vocaal in de lèste lettergreep is tot 'ne sjwa gereduceerd. Dit is primair 't gevolg vaan de syncoop: Latiense wäörd mèt de klemtoen op de veur-veurlèste syllaab kriege 'm op de veurlèste (cálidus > caldus), wäörd indegend op 'ne consonant mèt de klemtoen op de veurlèste lettergreep kriege de klemtoen op de lèste lettergeep (wie bove: debet > deift). In de negende iew (Eide, Eulalie-sequens) kinne wäörd nog op de oonbeklemtoende oetgeng -us, -o of -a indege, meh die weure daonao algaw trökgebrach tot -s, -0 (nulmorfeem) en -e.

Wie 't modern Frans had ouch 't Aajdfrans nasale (neusklaanke). Aanders es tegewoordeg evels woort de consonant die ze veroerzaakde ouch mèt oetgesproke, m.a.w. in e woord wie plan waor dudelek 'n [n] te hure. De oontwikkeling vaan de neusklaanke is complex en umstreje; hei kin weure voldoon mèt op te merke tot de Aajdfranse nasale beter leke op hun oraal tegehengers. In e woord wie vin waor dus 'nen i-klaank te hure, neet 'nen e-klaank wie noe, en ouch de combinaties en en ain mote wezelek anders gekloonke höbbe.

Ouch bij de consonante voonte groete veranderinge plaots ten opziechte vaan 't Latien; dees mutaties zien evels neet zoe bezunder, umtot me ze dèks ouch in aander Romaanse taole trökvint.

De h weurt ummer weiker en vèlt al vreug gans eweg. In 't Aajdfrans weurt ze evels wel gesjreve. De c /k/ weurt gepalataliseerd veur veurklinkers (e en i). Dit leit tot /ts/ of /tʃ/, aofhenkelek vaan dialek (cerf, in beveurbeeld 't Picardisch oetgesproke es cherf). De klaank blijf mèt c gespeld. In de zuidelek-centraol groop, boetouw 't dialek vaan Paries huurt, weurt later ouch de combinatie ca- gepalataliseerd tot /tʃa/: camera > chambre (meh cambre in beveurbeeld 't Picardisch). Verwant dao-aon is de verandering vaan de g- tot /j/ veur veurklinkers. Al gaw rake de g en de j verzwoerd tot /dʒ/: jocus > juex [dʒuəs]. Typisch Frans is 't verdwijne vaan f, p en c veur 'ne klinker. De bove al gebruukde vörm deift oet hiel prèl Aajdfrans weurt zoe algaw deit (later doit).

Tege 't ind vaan de dertiende iew verandere behave de diftonge ouch de consonante. Affricaote weure versumpeld tot sibilante (sisklaanke): z en cF [c mèt veurklinker] goon vaan /ts/ nao /s/; ch vaan /tʃ/ nao /ʃ/; j en gF vaan /dʒ/ nao /ʒ/. De s verdwijnt tösse 'ne vocaal en 'ne consonant en liet 'ne verlengde vocaal achter; de letter blijf de ierste iewe daonao evels op sjrif bestoon.

E paar dinger in de Aajdfranse spelling wieke fundamenteel aof vaan wat noe gebrukelek is. Accent aigu, grave en circonflexe bestoonte alledrei nog neet. In modern tekste weurt dèks d'n aigu touwgevoog (en soms de grave), meh miestal allein boe dat nujeg is veur de oetspraok (veural aon 't ind vaan e woord). Ouch 't trema weurt soms es hulpmiddel gebruuk. Ç bestoont al wel; 't waor 'n abbreviatuur vaan d'n digraaf cz (die ouch gebruuk woort). -x steit in princiep veur -us.

De Aajdfranse grammair wiek soms sterk aof vaan die vaan 't modern Frans, väöl mie es dat 't geval is in ander Romaanse taole. Heer vèlt veural op door 't behaajd vaan twie naomvalle; me nump aon tot dit versjèl in de ander Romaanse taole al in de Vulgair Latiensen tied verdwene is.

Substantieve kinne twie geslachte höbbe: mannelek of vrouwlek. Aanders es in aander Romaanse taole, boe nog wel e spoer vaan 't oonzijeg te vinde is, is 't daarde geslach in 't Aajdfrans gans verdwene: dees wäörd zien in de ander twie geslachte opgegange, en wel gooddeils in 't mannelek. Wäörd kinne in 't mievoud gezat weure - mèt 'n huurbaar verandering vaan 't substantief zelf, in tegestèlling tot 't modern Frans - en nao naomval verboge weure. De twie naomvalle die 't Aajdfrans kint zien de nominatief en de casus obliquus, of in grammaire vaan deen tied: cas sujet en cas regime (zoonder accent aigu). Dit versjèl leef veural bij manneleke wäörd. De substantieve weure veurzeen vaan e lidwoord, dat ziech mètverbuig mèt 't substantief. 't Lidwoord (<Latiens ille) is nog aofwezeg in de Eide vaan Straasbörg meh kump al wel veur in de Eulalie-Sequens. De tegestèlling cas sujet-cas regime is ouch al te vinde in de Eide, en ouch dao al allein bij manneleke wäörd.

De substantieve weure in drei declinaties verdeild, die oontliend zien aon de ierste drei vaan de Klassiek-Latiense declinaties. Allemaol höbbe ze versjèllende subklasse. Twie algemein regele gelle veur alle wäörd: vrouweleke wäörd höbbe in 't miervoud altied dezelfde vörm veur cas sujet en cas regime; bij manneleke wäörd zien de vörm veur cas regime inkelvoud en cas sujet miervoud ummer aonein gliek (al is versjèl te hure in 't lidwoord). Daodoor kin e substantief mer maximaal drei versjèllende vörm höbbe.

Es inleiing moot eve weure ingegange op 't lidwoord. De Franse lidwäörd laote ziech opdeile in bepaolde, oonbepaolde en deilende lidwäörd. De lèste categorie nump pas in 't Laat-Aajdfrans vaste vörm aon. Allein de bepaolde lidwäörd make versjèl in naomval.

bepaolde lidwäörd

oonbepaolde lidwäörd

Die zien in 't Aajdfrans, zjus wie in 't modern Frans, un veur mannelek en une veur vrouwelek.

ierste declinatie: regelmaotege vrouwleke wäörd
Dees wäörd goon trök op Latiense wäörd indegend op -a. In de negende iew (Eide, Eulalie-Sequens) höbbe die wäörd ouch in 't Aajdfrans nog 'n -a; al gaw weurt dat evels 'n -e. Dees wäörd make gein inkel versjèl in naomval.

paradigma: fame 'vrouw'

ierste declinatie (a): vrouweleke hybrides
Dees wäörd zien vrouwelek meh make wel versjèl in naomval, entans in 't inkelvoud. Ze goon daan ouch neet trök op de Latiense ierste declinatie meh op ander wäörd. Hei-oonder weurt dat dudelek gemaak mèt riens (< res, vijfde declinatie) en citez (< civitas, daarde declinatie)

paradigma: riens 'dink'

paradigma: citez 'stad'

twiede declinatie: regelmaotege manneleke wäörd
De mieste vaan dees wäörd koume aof vaan de Latiense o-declinatie, en indegde in die taol op -us. In de Eide vaan Straasbörg indege die wäörd ouch in de Franse volkstaol nog op -us, mèt 'n cas regime op -o (Deus - Deo, Karlus - Karlo). Al in de Eulalie-Sequens zien die oetgeng versumpeld; me maag aonnumme tot dit op dialektische versjèlle is trök te veure (de Eide stoon in 'n ander dialek es de Sequens). In 't Aajdfrans indege dees wäörd op 'n -s. In dees declinatieklas weurt zoewel in 't inkelvoud es in 't miervoud versjèl tösse de naomvalle gemaak, boebij de cas regime-vörm veur 't miervoud op de Latiense accusatiefvörm gebaseerd is (voisins < vicinos). De manneleke wäörd op -is, oet de daarde declinatie, zien ouch in dees categorie terechgekoume, zjus wie de oonzijege wäörd op -s (poids 'gewiech' < pondus; temps 'tied' < tempus). 'n Bezunder geval, door hun spelling mèt 'n z (oet te spreke es ts), zien de wäörd die trökgoon op Latiense participia op -ens, -entem (sergenz < serviens).

paradigma: voisins 'naober'

paradigma: sergenz 'bedeende, oonderofficeer'

twiede declinatie (a): manneleke hybrides
Dees wäörd zien mannelek me misse d'n oetgaank -s in de cas sujet inkelvoud. Dit kump doortot ze in 't Latien ouch neet op 'n -s indegde (pere < pater). Heidoor zien de vörm veur cas sujet inkelvoud en cas sujet miervoud aonein gliek.

paradigma: pere 'vaojer'

Zjus wie de Latiense daarde of gemingde declinatie kinne de Aajdfranse substantieve in dees klasse vaan allebei de geslachte zien en versjèlt hun verbuiging sterk vaan de aander twie klasses, mèt väöl oonregelmaotege vörm. Kinmerkend veur de daarde declinatie is 't bestoon vaan drei versjèllende buigingsvörm, terwijl de wäörd oet de ierste en twiede declinatie mer twie vörm kinne. Väöl wäörd kinne oonregelmaoteghede die bij hun Latiense veurawwers neet veurkaome. Laank neet alle wäörd die in 't Latien in de daarde declinatie vele doen dat in 't Aajdfrans ouch: de groete groop wäörd op -is sloot ziech gemekelek bij de ander declinaties aon, wie ouch de wäörd op -tas (zuug bove). De daarde declinatie heet gein arsjetyp en weurt direk oonderverdeild in veer subklasses.

daarde declinatie (a): mannelek
Dees klasse besteit oet manneleke nomina agentis: wäörd die de persoen aongeve die de handeling oetveurt. Die wäörd goon trök op 't Latiens achtervoogsel -ātōr. In de nominatief inkelvoud vèlt bij die wäörd de klemtoen op de a: viátor, dictátor, curátor. Bij de ander naomvalle evels verplaots ziech de klemtoen nao veure: viatórem, dictatórem, curatórem. In 't Aajdfrans heet dat tot de volgende verbuiging vaan dees agensnomina geleid:

paradigma: trouvere 'minstreel'

daarde declinatie (b): mannelek
De wäörd oet dees groop höbbe vergliekbaar eigesjappe mèt de boveste grop. Oersprunkelek koume ze vaan wäörd die in de nominatief indege op -o en in de ander naomvalle op -onX. Ouch heibij versjuif de klemtoen nao veure in de ander naomvalle daan de nominatief inkelvoud: Cícero - Cicerónem. De mieste Latiense wäörd op -o, -onem zien abstracta vaan 't vrouwelek geslach en höbbe de klasse IIIb neet gehaold. In dees groop valle trouwes ouch wäörd die neet oet de Latiense woordesjat koume, wie gars (aofgeleid vaan Frankisch wrakjô 'vageboont', mèt ouch 'n o op 't ind). De wäörd oet klas IIIb vertuine dèks klinkerwisseling mèt 'n gemuteerde vocaal in de cas-sujet inkelvoud en d'n oersprunkeleke klaank in de ander vörm.

paradigma: ber 'baron'

paradigma: compain 'vrund'

paradigma: gars 'huursoldaot', 'joonk'

daarde declinatie (c): vrouwelek
Opmerkelek is tot dees woordklasse geine pendant in 't Latien heet en ziech in 't Aajdfrans zelfstendeg oontwikkeld moot höbbe. Wie alle vrouweleke wäörd maak me in 't miervoud gei versjèl mie in naomval.

paradigma: none 'non'

daarde declinatie (d): gemink
Dit is 'n resgroop, boe alle oonregelmaotege vörm in weure samegebrach. Hun bestoon liet ziech op dezelfde meneer verklaore es de klasses IIIa en IIIb: door 'ne verspringende klemtoen. In de oonderstoonde veurbeelde zien de groondwäörd de volgende: sóror - sorórem, ínfans - infántem, présbyter - presbýterem en sénior - seniórem. Allein in 't lèste veurbeeld blijf in 't Latien de klemtoen gliek (cómes - cómitem), meh hei zörgde de t in de verboge vörm wel veur 'n anomalie in de verbuiging.

paradigma: suer 'zöster'

paradigma: enfes 'keend'

paradigma: prestre 'preester'

paradigma: sire 'hier'

paradigma: cuens 'graof'

't Aajdfrans werkwoord deit mèt in dezelfde oontwikkelinge die de ander Romaanse taole ouch doormake: sommege tije verdwijne, andere weure nui gevörmp. Ten opziechte vaan 't Klassiek Latien nump 't aontal oonregelmaotege vörm geweldeg touw.

N. B.: In de vervoging vaan Aajdfranse verbe zien aonzeenleke versjèlle aon te wieze, zoewel diachroon (door de iewe heer) es synchroon (dialectische versjèlle). Versjèllende euverziechte liekene ziech soms tege te spreke; 't hingk mer gans aof vaan dialek en tiedperk wat me 't belaankriekste vint. Ouch in 't oonderstoond sjema zien (laank) neet alle meugeleke vörm weergegeve.

Presens en imperfectum blieve; de Latiense vörm stoon direk aon de basis vaan die oet 't Aajdfrans. 't Latiens futurum simplex verdwijnt, umtot 't in Vulgair Latiense oetspraok te väöl op ander verbevörm geit liekene. E nui futurum vörmp ziech mèt 'n constructie infinitief + habere; al gaw weurt dit ei woord (oet Vulgair Latien *amare habeo kump (j')amerai).

Vaan de voltoejde tije blijf allein 't perfectum behawwe, dit weurt in 't Frans de passé simple of passé défini geneump. In 't alderajdste Frans, m.n. in de Eulalie-Sequens, is ouch 't aajd plusquamperfectum bewaord ('ne vörm ouch nog bekind in 't Aajdoccitaans). 't Futurum exactum verdwijnt gans. In 't Aajdfrans, wie in de ander Romaanse taole, weurt 't noe meugelek um mèt 't voltoejd deilwoord plus e hölpwerkwoord ('höbbe' of 'zien') de voltoejde tije oet te drökke. 't Samegestèld perfectum steit in 't Frans bekind es passé composé of passé indéfini. 't Samegestèld plusquamperfectum kin zoewel mèt 't imperfectum es mèt de passé simple gevörmp weure (plus-que-parfait resp. passé antérieur).

De conjunctief besteit veur twie tije: presens en imperfectum. D'n Aajdfranse conjunctief presens stamp gewoen aof vaan ziene Latiense veurgenger. De conjunctief imperfectum (Frans: imparfait du subjonctif) stamp evels neet vaan de Latiense conjunctief-imperfectum aof, meh kump vaan de conjunctief vaan 't perfectum. Dees vörm hure dus historisch bij de passé simple. D'n indicatief en de passé simple doen noe zoe gezag same mèt eine conjunctief. De combinatie infinitief + verleien tied habere lievert de conditionalis op, 'ne vörm deen tösse 'nen tied en 'ne modus insteit. D'n imperatief blijf bewaord in twie vörm, inkelvoud en miervoud. 't Synthetisch passivum oet 't Latien verdwijnt gans; passieve vörm weure noe ummer mèt etre oetgedrök.

Aanders es in modern Frans zien passé simple, passé antérieur en imparfait du subjonctif alledrei nog volop in levendeg gebruuk.

In de (Aajd-)Franse grammair weure oonder zwakke werkwäörd die werkwäörd verstande boevaan de stamvocaal neet verandert. Hun vörm zien sumpel te analysere volges e sjema stam+oetgaank. Dees groop is in 't Aajdfrans kleinder es in 't Nuifrans; dao-euver heioonder mie.

De werkwäörd op -er stumme vaan de Latiense klasse op -are. Zoewel in 't Latien es in 't Aajd- en Nuifrans geit 't um de allergroetste groop.

paradigma: durer 'oethawwe', 'weerstoon'

Sterke werkwäörd kriege in hun vervoging te make mèt klinkerwisseling, die aofhenkelek is vaan 't valle vaan de klemtoen. De klemtoen, dee is euvergenome oet 't Latien, kin valle op de stam of op de buigingsoetgaank. Wie bove besjreve kriege ope vocale mèt de klemtoen te make mèt mutaties die neet-beklemtoende lettergrepe neet höbbe. Heidoor zien sommege werkwäörd die in 't Latien nog volstrek regelmaoteg waore in 't Aajdfrans oonregelmaoteg geweure. In 't volgend paradigma is de klaankwisseling a - ai. Bovedeen trejt nog 'n belaankrieke verandering op: de m weurt geassimileerd tot n in de conjunctief.

paradigma: amer 'leefhöbbe'

In modern Frans is dees klasse verdwene: de werkwäörd zien versumpeld door alle vörm de gemuteerde klinker te geve (aimer).

Bij 'n relatief klein groop werkwäörd besteit de stam oet twie syllabes, die tot 'n einsyllabege stam gereduceerd weurt es de klemtoen op de buigingsoetgaank vèlt. De vocaal oet de twiede stamsyllaab geit daan droet (herlees wat dao bove euver gesjreve steit). Vèlt klemtoen op de stam, daan krijg zjus deze vocaal de klemtoen.

paradigma: parler 'spreke'

De werkwäörd op -ir höbbe significant ander oetgeng es die op -er. Veural de oetgeng veur 't inkelvoud valle op: -s veur de ierste en twiede persoen, -t veur de daarde persoen. Dit is neet allein 't geval in 't presens meh ouch in de passé simple.

Gans regelmaoteg is 't oonderstoond paradigma neet. De m oet de stam verdwijnt es de oetspraok dat verlangk (dors, dort).

paradigma: dormir 'slaope'

De werkwäörd op -ir die in 't Aajdfrans sterk waore zien dat in 't Nuifrans gemeinelek gebleve. Venir - je viens is zoewel good Aajdfrans en good Nuifrans.

Väöl werkwäörd op -ir höbbe in hun vervoging d'n infix -is(s)- (<Latiens -esc-). In sommege vörm kump dit tösse de stam en d'n oetgaank te stoon, boedoor soms d'n oetgaank achterweeg kin blieve. Dees twiedeiling is in deze vörm oontstande in 't Vulgair Latien en is vendaog d'n daag veural oet 't Italiaans bekind (dormire - dormo meh finire - finisco). Door 't optrejje vaan dezen infix kin de stam noets de klemtoen kriege; daodoor kint dees subklasse gein sterke werkwäörd.

paradigma: fenir 'beïndege'

De werkwäörd op -re stamme vaan de Latiense consonant-conjugatie mèt d'n infinitief op -ěre. 't Behaajd vaan dees werkwoordsklas is typisch Frans: in alle ander Romaanse taole geit dees grop naomelek op in de conjugaties op -ir(e) en -er(e). Zelfs in 't Frans zien trouwes neet alle werkwoord oet de Latiense consonant-declinatie in dees groop terechgekoume. Alle werkwäörd oet dees klas zien in zekere zin oonregelmaoteg: bij 't passé simple en 't voltoejd deilwoord weurt de stam altied veranderd. De vervoging vaan dees werkwäörd is in 't Nuifrans, entans op sjrif, neet al te sterk veranderd.

paradigma: corre 'renne' (Nuifrans: courir)

De werkwäörd op -oir, die in vreug Aajdfrans nog op -eir indege, stamme vaan de Latiense e-conjugatie (werkwäör op -ēre). 't Moot gezag weure tot laank neet alle werkwäörd op -oir in 't Klassiek Latien bij de e-conjugatie huurde. De werkwäörd in dees klasse zien allemaol oonregelmaoteg. In 't modern Frans is dat nog ummer zoe; hun vervoging is daan ouch relatief wieneg veranderd.

Zoewie in 't modern Frans zien in 't Aajdfrans avoir en e(s)tre de twie mies gebruukde werkwäörd. Avoir, awwer aveir, is in essentie e werkwoord oet de lèste categorie (op -oir), meh de vörm zien nog wijer aofgeslete en heet daodoor de typische kinmerke vaan die klas gooddeils verlore. Dit steit in contras mèt 't Latiens habēre, wat neet direk oonregelmaoteger is es ander werkwäörd oet die declinatiegrop.

E(s)tre (mèt nogal get variatie nao tied en regio) is 'n ander verhaol.^[4] Dit werkwoord waor in 't Latien al hiel oonregelmaoteg en is in 't Frans ouch zeker neet versumpeld. 't Werkwoord krijg 'nen infinitief op -re en de vörm vaan de ierste persoen kriege de veur dees groop typischen oetgaank -s, meh daomèt hèlt 't conformeringsperces wel op (vergliek sum - suis, estis - vous estes, fui - je fus, eram - j'erois). 'ne Stap in die riechting is wel de nuivörming etois in plaots vaan erois veur 'iech waor'.

't Aajdfrans had gein uniform sjrieftaol; in princiep woort alles opgesjreve in 't dialek wat de sjriever spraok. Me kint veur de Aajdfranse periood 'n aontal streikdialekte opneume, die trök te vinde is in de verdeiling vaan de modern oïl-taole. Toch waore dialekgroppe en zeker de grenze neet dezelfde wie noe.

• Waols, gesproke veural de zuideleke Nederlen, in e gebeed wat neet bij Fraankriek meh bij 't Duits riek hoort. Dit dialek maakde al in de middeliewe 'n gans eige oontwikkeling door, aofgeslote vaan de linguïstisch-culturelen hoofstroum es 't waor. 't Had in dezen tied gein neumesweerde sjriftraditie.
• Picardisch, gesproke door gans Noordwes-Fraankriek, tot in de Nederlen, en väöl wijer nao 't zuie es allewijl. 't Picardisch woort in de hoeg middeliewe tot aon de noordgrens vaan Paries gesproke en stoont in hoeg aonzeen. De Eulalie-sequens (zuug bove) is gesjreve in primitief Picardisch.
• Bourgondisch, in 't (noord)ooste, e bitteke in de sjeem vaan Paries en Picardië. Dit dialek heet 't naomvalssysteem 't laankste behawwe. D'n oervörm vaan 't Bourgondisch waor de taol vaan de Eide vaan Straasbörg.
• Normandisch, neve Picardisch 't belaankriekste dialek, mèt invlood tot wied boete Normandië. Vaanaof 1066 is 't Normandisch de taol vaan d'n hoof en de adelleke elite in Ingeland (zgn. Anglo-Normandisch). 'n Taol verwant aon 't Normandisch breit ziech in Bretagne ummer wijer oet: dit neump me 't Gallo.
• De Zuidelek-Centraol groop. Vreuger meinde me tot in de Île-de-France, um Paries heer, 'n coherente dialekgroop bestoont, die me francien neumde. Paries moot evels volges later oonderzeuk de noordpunt zien gewees vaan 'n grop die behave 't zuie vaan de Île-de-France ouch bestoont oet deile vaan wat toen 't hertogdóm Orléans waor en noe de regio Centre, en ouch de stad Orléans besloog. 't Dialek vaan Paries had al sterke noordeleke trèkke, herinnerend aon 't Picardisch en 't Normandisch.
• Poitevin, oersprunkelek Occitaans taolgebeed wat in de loup vaan de iewe verfrans.
• Francoprovençaals (Alpiens), eigelek vleis noch vès (gein oïl en gein oc-taol), meh traditioneel veur patois en dus "Frans" dialek aongezeen. Evels al in de middeliewe sterk aofwiekend vaan 't ech Frans.

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan

• de corresponderende Ingelse, Franse en Duitse Wikipedia-artikele,
• 't artikel "Franse taal" oet de Winkler Prins Encyclopedie (Amsterdam/Brussel, ⁷1976: deil 7, pp. 703-4);
• notities euver de Aajdfranse grammair op de website vaan de Universiteit vaan Texas

1. ↑ Gregorius vaan Tours
2. ↑ Delamarre (2003) neump 'rs 167
3. ↑ Pope 1934
4. ↑ Bronne spreke ziech tege; oongetwiefeld op groond vaan tieds- en dialekversjèlle. 't Sjema hei-oonder is gebaseerd op 't Ingelstaleg Wikipedia-artikel en op informatie vaan de site vaan de Universiteit Texas.