___

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Frans Karel de Velbrück (Kesjtieël Garath bie Dusseldörp, 11 juni 1719 - kesjtieël Heks, 30 april 1784) waor 'ne humanist en van 1772 töt 1784 preensbisjop van 't preensbisdom Luuk. Velbrück sjtèèt bekaand es verbrèjjer van de ideeje van de Verlichting en es knappe politicus. Mèt de verdrage van 1772 en 1780 wès-e 'n èng te make an de ieëwe-aow twiste mèt Fraankriek en de Habsburgse Nederlande. ^[1] Oonder de Velbrück waor 't preensbisdom èng van mèts aoëpe en vriej samenlaevinge van Europa.

Zoewie de mètste preensbisjoppe waor Karel de Velbrück neet aafkomstig oet 't vorstendom Luuk. E waoërt gebaore op 't kesjtieël Garath es zoon van graaf Maximiliaan H. von Velbrück, hieër va Garath, Richrath, Ophoven, Vorst, kanselier van de hertogdommen Jülich en Berg. E sjtamde oet de aow Westfaalse familie van de Freiherren von Velbrück. De moder van Karel waor Maria Anna von Wachtendonck; ze how twieë breurs die kanunnik waore in de Seent-Lambertuskathedraal va Luuk. Hie mot dan ooch de connectie gezoch waeëre die d'r Westfaalse jongemaan mèt Luuk how. Neet allèng d'r toekomstige preens voond z'ne waeëg nao Luuk: twieë zeustere van Karel trowde mèt Luukse edele. Anna Maria huwde graaf Gerard de Horion, d'r latere Grand Mayeur va Luuk en Anna Catharina huwde Lambert J., baron en later graaf de Marchant et d'Ansembourg. Velbrück how nog 'ne aowere broor Adam en twieë zeustere, Maria Carolina en Maria Anna.

De aowersj va Frans Karel howwe hönne jongste zoon väörbesjtèmd vör de clericatuur. Op 15 augustus 1732 waoërt d'r jong, op z'n 13de, getonsureerd en daodör koes-e in aanmerking kaome vör 'n kèrkeleke prebende, die es sjtudiebeursj gold. Op z'n 16de waoërt-e d'r 21ste april 1735 opgenaome in 't kapittel van Seent-Lambertus in Luuk en how doe 'n prebende va 24 gowwe dukate. 'n Vormingsperiode volgde. An 't hof van Wene waoërt-e schildknaap en kreeg 'n opleiding töt hoveling. Vör z'n intellectuele vorming bezoch-e de universitète va Douai en Reims, oeë-e rechte sjtudeerde.

In 1744 sjterft preens-bisjop Georges Louis de Berghes en Velbrück löt zich, op aa-dringe van z'ne sjönbroor graaf Gerard de Horion töt subdiake wieje, oeëdör e kan mètsjtèmme bie de bisjopskeuze en e 'n begin makde an z'n polletieke carjaer. De de Horions waore de leiders van de Fraanse Partiej in Luuk en sjteunde de kandidatuur van Jan Theodoor van Beieren (fraans:J.T. de Bavière), bisjop van Freising en Regensburg en broor van d'r Duutsje keizer Karel Vll. Het Fraanse Hof sjteunde 't Hoes van Beiere taege 't Hoes van Habsburg en dae weunsj veel same mèt d'r weunsj van de Luukse kanunnike öm 'n sjtaatshoofd te keze dat dör familierelaties bie machte waor 't vorstendom taege vraem invalle te besjerme. Dat d'r Oostenriekse successiekrèèg nog neet waor oetgevochte, sjpeulde in die keuze 'n dörsjlaaggaevende rol. Op de bisjopskeuze van 22 januari 1744 waore 42 kanunnikke aanwezig en d'r Beierse preens waoërt gekaoze. Geleidelek aa wis Velbrück 't vertroewe van d'r preens te winne, dae 'm op 1 september 1746 in z'n Geheime Raad opnèmt. Daomèt wert Velbrück minister van d'r preens. E is dan 27 jaor aod.
Tieën jaor later wert-e op 10 juli 1756 beneumd töt aardsdiake van Haspengouw. 't Bisdom Luuk waor ingedeeld in 8 aartsdiakonate: Luuk, Haspengouw, Condroz, Kempe, Henegouwe, Brabant, Famenne en Ardenne. D'r aardsdiake waor praktisch bezieë d'r vicaris-generaal van d'r bisjop van zie gebied en how de opdracht öm de parochies te bezeuke; de aardsdiakonale visitaties gaeve aanleiding töt 'n versjlaag dat bewaard wert in 't bisjoppelek archief. 't Aardsdiakonaat Haspengouw tèlde 260 parochies, verdeeld över de concilies of dekenaten van Hasselt, Tongere, Mestreech, Seent-Truje, Waremme en Villers-l'Evêque. Simenon meldt in z'n Visitationes Archidiaconales dat Velbrück persuuënlek de visitaties deeg van de Seent-Kwintenskèrk en de OLVrow-kapel in Hasselt in 1763. Vör de aander parochies goof-e opdracht an de daeëkes öm de visitaties in z'n plaatsj te doeë. Dat Velbrück de visitaties neet èèges koes doeë how te make mèt z'n polletieke activitète.

Vanaaf 1746 waor Velbrück minister van d'r vorst. In 1757 waoërt e daobie belast mèt de funktie van Groeët-Mèèster of Hofmaarsjalk van 't Hof. In dis hoedanighèèd vergezelde-e d'r preens nao München en vervölde e 'n diplomatieke zending nao Wene. Es financiële väördele bekieëm-e nog 'n prebende van domhieër va Münster en èng va kanunnik va Kölle.

Nao d'r doeëd va Maximiliaan Hendrik de Horion, Groot-proost van d'r Luukse kathedraal en kanselier (örsjte minister) waoërt Velbrück in 1759 op väörsjtèl van d'r minister va Fraankriek te Münche, oeë preensbisjop kardinaal Jan Theodoor va Beiere verbleef, aa-gesjtèld öm de Horion op te volge es kanselier. Velbrück waor feitelek belast mèt 't besjtuur van 't gaans preensbosdom Luuk. Op 22 mei 1761 makde 't kapittel öm daobie nog aafgevaardigde van d'r örsjte staat (d'r clerus) bie de Sjtaote va Luuk.

Wie Jan Theodoor va Beiere op 27 januari 1763 sjtorf kieëm 't besjtuur va rechswege in de heng van 't kapittel. Noe gènge krèèg mie dreigde, koes 't kapittel 'ne maan va Luukse baom es bissjop aa-sjtèlle. Op 20 april 1763 waoërt Charles d'Oultremont gekaoze. D'r nuje preens sjtèlde z'n regering aa: Constantijn Frans van Hoensbroeck, naef va d'Oultremont, waoërt kanselier. Aander familielede en vrun beklèjde aander besjtuursfunkties.

Charles d'Oultremont blaeëk al flot mieë 'ne devote en vrome bisjop, gekaant taege nuuj ideeje, dan 'ne beleidsmaan; 't besjtuur van 't laand leet-e an z'n medewerkers över. Oonverwachts sjterft dizze preens op 55 jaorige laeftied op 22 oktober 1771. Tiendens zien regering how Velbrück genoege motte naeme mèt 'n besjèjjener rol, mae e bleef d'r leider van de Fraanse Partiej.

De maonde november en december van 't jaor 1771 waoërte dör de kapittelhieëre gaans gewiejd an de besjpraeëkinge roond de verkezing van 'ne nuje bisjop. Ongeveer 45 kanunnike zowe hön sjtèm motte oetbrènge op 't verkezingskapittel, dat vasgelag waor op 16 januari 1772. Ennige vraem prelate howwe hön kandidatuur bekaand gemakd en bewèrkde de keezers via hön gezaante. Op recepties en diners sjpande de gezaante zich in öm de keezers vör hön opdrachgaevers te winne. D'r Romeinse Curie weunsjde evvel 'n èng te sjtèlle an de cumulatie va mieërdere bisjopsambte en al flot waor dudelek dat 't nutteloos waor de kandidatuur va vraem prelate in överwaeging te nömme.

Intösje how Velbrück zich kandidaat gesjtèld. De boetegewoeën ambassadeurs van Fraankriek en Oostenriek, die in Luuk waore gearriveerd öm de verkeezing te beïnvloedde, oordeelde nao ènnige waeëke dat 't bisjopsambt an 'n lid van 't Luuks kapittel moes waeëre toegewaeze. In dizze context waoërt 't dudelek dat de rol van de Nationaal Partiej bepalend zow zieë. Hoensbroeck, kanselier oonder d'Oultremont, ambieerde de bisjopsfunktie mae koes mer èènige keezers an z'n ziej kriege.

Eind december besjlaoët Groot-proost Clerx öm 'n vergadering same te brènge öm zich in eendracht te sjare achter ene van hön èège confraters. Op 30 december nuëdègde-e 'n 30-tal kanunnike oet in z'n hoes. Na överlègk en nao 'n enthousiaste toesjpraak va kanunnik de Borchgrave sjprook de mieërderhèèd zich oet vör Velbrück. Wie 't keescollege op 16 januari biejèèkieëm waor Velbrück d'r ènnige kandidaat en waoërt-e bie acclamatie töt preens-bisjop va Luuk verkaoze.

Velbrück is 12 jaor preensbisjop gewes en e maog besjtaempeld werre es 'ne väörloper van d'r nuje tied. 't Gedachtegood van de Verlichting how e zich dör èège sjtudie en d'r waaldoonde invloed van de vriemetselariej èègegemakd. ^[2][3]. In zieng owwe moes 'ne vorst d'r vör zörge dat de inwoners van z'n laand zoe gelökkig mäögelek zowwe zieë op materiëel wie op geestelek gebied.

Z'n humanitair karakter koom al direc an 't lich wie e geïnstaleerd waoërt es preens va Luuk. De gelde die vörzieë waore vör de feestelekhede waoërte gebruukt öm 'n opvangcentrum, l'hôpital général, vör waeze, örm, laandlöpers en behoeftige op te zètte in de plaatsj va vuurwaerk en praal. E veurde 'n sociaal beleid i.z. volksgezoondhèèd, oonderwies en e probeerde de privileges van d'r adel en d'r clerus te dörbraeke.'e Besjermde de persvriehèèd en es intellectueel zow-e z'ne sjtaempel op 't cultureel laeve drökke. Luuk waoërt 'n centrum va filosofe mèt verlichte ideeje.

Z'n tiedgenote Jozef ll en Frederik van Pruise waore verlichte despote, mae Velbrück waor dat neet. De örsjte twieë weunsjde ooch 't gelök van hön oonderdane, mae woolte dat realisere op 'n absolute, despotische meneer. Van de ideeje van de Verlichting howwe ze allèng dat övergenaome wat in hönne kraom van absoluut heerser paasde: d'r väöroetgaank van d'r laandboew en de industrie, en de godsdiensvriehèèd. Vriehèèd va polletieke miening, aafsjaffing van de privileges van d'r adel sjtong neet in hön programma. Velbrück waor 'ne verlichte geest, 'n knappe politicus mae gene despoot.

Es Sjtaothoofd moes Velbrück raeëkening haowe mèt d'r wil van de driej sjtande en mèt de Luukse grondwet, de Vraej va Fexhe. De brutalitèèt van Jozef ll waor 'm vraem. Waal hat-e de groeëtste zörg besjtèèt an 't sjeppe van 'n aoëpe intellectueel klimaat, oeëin nuuj ideeje koese gedèjje, die in d'r 19de ieëw d'r basis waore van d'r liberale sjtaot.

Reaktionaire krachte zowwe probere öm nao z'ne doeëd de nuuj ideeje oet te dove. Z'ne conservatieve opvolger Constantijn van Hoensbroeck haat geprobeerd öm op 'n autoritair meneer de versjprèjjing van de nuuj gedachtes te remme. Z'n obscurantisme lèjde töt verzet, dat zow oetmonde in de Luukse Revolutie van 1789.

In 't Ancien Régime waore twieë sjtande, d'r adel en de gèselekhèèd, vrie van 't betale van belastinge. Allèng op d'r driejde sjtaand, d'r actieve groep van de bevolking, drökde de las van de belastinge van 't laand. Troew an z'n ideeje va geliekhèèd van alle börgers vaardigde Velbrück 'n decreet oet, oeëbie alle börgers nao rato van hön inkaome belastinge zowwe motte betale. Direc dao-op kieëme de gepriviligeerde sjtande in verzat en tekende beroep aa bie d'r Hofraod van 't Duutsje Riek, dae de priviliges erkaant en 't decreet vernietigde. De poging va Velbrück mot evvel oondersjtriepd waeëre. E waor ooch in de belastingskwestie 'n väörloper. 't Zow n.l. nog bies 1789 dore ieër in Paries de beroemde Abolition des privilèges of de Aafsjaffing van de Väörrechte op groond va sjtaand, waoërt oetgerope.

Velbrück goof ooch bliek van polletieke mood en dörchzich: de financiëel privileges, die e wol aafsjaffe, waore de väörrechte van de klasse oeë-oet e èèges kieëm en van de klasse die 'm es vorst verkaoze how. Er verloor 't beroep, mae won tegeliekertied 't rech öm 't dao neet mèt èns te zieë en op 't gevech vör de realisatie van zieng ideeje.

In 1780 oondernoom Velbrück da ooch 'n geliekaardige poging in verbaand mèt d'r taks op de lieëngoedere. Dae opbrèngs gong neet nao de sjtaotskas, mae nao de kas van d'r sjtaot van d'r adel. Velbrück decreteeerde dat d'r taks in de sjtaotkas moes kaome. Sjteunend op de traditie sjpande d'r adel 'n proces aa bie de Kamer in Wetzlar. Bie d'r doeëd va Velbrück waor de zaak nog neet besjlecht, mae ziene opvolger Hoensbroeck heel 't bie 't aod gebroek.

Bezörgd öm de gezoondhèèd van z'n oonderdane richde Velbrück in Luuk 'n sjoeël op vör wiesvrowwe oonder leiding van d'r chirurgijn Falise. In d'r 18de ieëw waor hernia 'n väöl väörkaomende kwaol bie de wèrkende bevolking. Vör die patiaente richde d'r preens 'n hospitaal op, oeë de kraanke gratis verzörging koese waeëre.

Ten opzichte van de vörige ieëwe waor 't pauperisme neet mie zoe sjrijnend, mae toch waor d'r beddelaer ooch doe neet e-weg oet 't sjtraotbeeld. An de paoërte van de abdije kieëme de äörm öm broeëd sjmaeëke. 't How dus nog väöl äörme en öm dat probleem op te vange plande Velbrück 'n groeët opvangcentrum, oeë laandläöpere, werkloze, behoeftige bejaarde en weeskènger oonderdak zowwe vinge. 't Initiatief waor neet nuuj. Ooch Maximiliaan van Beiere, Georges Louis de Berghes en Charles d'Oultremont howwe dat project al gelanceerd. Alle mariginale zowwe oonderbrach waeëre in 't hôpital général. In de 12 jaor van z'n besjtuur haat Velbrück an dit sociaal project z'ne aandach en gaeld besjteed. Dit loog gaans in de lijn van de filantropie van de Verlichting: d'r sjtaot haat es opdrach te zörge vör 't algemèng welzijn, de örmooj te besjtrieje, an weeskinger 'n beroep aan te lieëre en oonderwies te versjaffe.

In de sjtad Luuk en ömringende gemèngdes zörgde Velbrück vör de oprichting van Lieëger Sjoeële, oeë de keender koese lieëre laeze en sjrieve. Vör 't Middelbaar Oonderwies waoërt Velbrück an 't begin van z'n regering, in 1773, geconfronteerd mèt 't probleem van opheffing van de Jezuïeteorde. In versjèjje sjtaej van 't Preensbisdom howwe de lieërlinge van Ignatius va Loyola colleges vör jonges. In Luuk, Dinant, Hoei, March en Mestreech. Op groond van 'ne opheffingsbul waoërte de goedere van de Jezuïete ègendom van d'r sjtaot en waoërte de religieuze geseculariseerd.

Mèt väöl diplomatie losde Velbrück dit probleem op. De paters waoërte seculier preesters en moege in hön kloeësters blieve wonne en lès gaeve. In Luuk besjtong naeve 't college van de Welzje Jezuïete nog 'n college van de Ingelsje Jezuïete. Dit lètste waor 'n vörmingshoes vör ordelede oet Ingeland en Noord-Amerika, die in Luuk hön opleiding krege. D'r naam van dis insjtèlling is in Luuk behaowe in 't hôpital des Anglais en in rue des Anglais. Velbrück haat 't Ingelsj college ömgedöpd in Ingelsje Academie en leet de bewoners oongesjteurd.

Luuk how gèng universitèèt. Vör hoeëger sjtudies waore de Lukenaere aa-gewaeze op Leuve en Kölle. D'r preens sjtichde 'ne cursus wiskunde en 'ne cursus rech. Ooch richde Velbrück 'n academie vör architectuur op, 'n tekenacademie, 'n sjoeël vör artieste, 'n aoëpenbaar bibliotheek en 'ne kruidtuin. later, an 't begin van d'r 19de ieëw waoërt in 't geboew van de Ingelsje Academie de Université de Liège, opgerich dör kunning Willem I, gehoesvest.

An d'r basis van de cultuurpolletiek va Velbrück loog de vriehèèd van ideje en de vriehèèd van pers. Ooch al waor d'r officieel 'n censuur op de pers in de Luukse wètgaeving, Velbrück haat de drukkers de vriej haand gelaote. 'n 15-tal Luukse drukkerieje zörgde väör de versjpreiding van de gesjrifte van de Fraanse filosofe en encyclopediste.

D'r Luukse historicus Henri Francotte sjreef: le règne du prince Velbrück fut l'âge d'or de la philosophie à Liège. Oondaanks proteste van de reactionair Facultèèt van Theologie è Leuve en van lede van de Luukse synode (censuurorgaan) bleef Velbrück troew an z'n liberaal programma van de vriehèèd van de pers.

Op väörsjtèl van enkel vrön sjtimuleerde Velbrück de oprichting van La Société d'Emulation. Dergeleke sociëtète besjtonge al in väöl groeëte sjtaej in Fraankriek. 't Waore vereniginge van intellectuele, die gewonne waore väör de filosofie van de Verlichting; ze organiseerde väördrachte en debatte en besjikde över 'n bibliotheek, oeë tiedsjrifte en gezètte ter besjikking van de lede waoërte gesjtèld.

Velbrück zoog in dat zoe'n organisatie 't intellectueel en cultureel laeve zow bevordere en e zoch èges de sjtatute biejèè vör de sociëtèèt. E noom die practisch över van de Académie Française. E sjoonk 4000 gulde vör d'r aankoop van 'n lokaal, dat in 1779 plechtig ingehöldigd waoërt. De sociëtèèt waoërt 'n oontmoetingsplaatsj, 'n saoërt groeëte academie vör intellectuele, artieste en industriële. Dat 't ideaal van de vriemetselariej an d'r basis van dit concept loog, liejt gene twiefel: in z'n toesjpraak bie de inhöldiging bevestigt d'r verbanne Fraanse dichter De Saint-Peravi: une sociètè qui d'alleurs a pour base la liberté, l'union et 'égalité.

Naeve väördrachte en debatte organiseerde de Emulation wedstrijde väör literatuur en retoriek, tentoeënsjtèllinge va plastische keunste en industriëel tentoeënsjtèllinge. Väör d'r fysicus Vilette waoërt op kooste van d'r preens 'n laboratorium väör fysica ingericht. Velbrück en z'ne hoof kieëme soms al daag op bezeuk in de lokale van de sociëtèèt. Twieë belangrieke gesjaenke waoërte dör d'r preens gesjoonke: 'n in wit marmer gebeelhaowd baoërsjbeeld van 'm zelf en de volledige oetgaaf van de Encyclopédie.

Velbrück how ooch belangsjtèlling in muziek. In de weenterperiode organiseerde-e in de galeriej op 't örsjte verdeep van 't palies èns de waeëk 'n concaer, gedirigeerd dör d'r Lukenaer Jean Noël Hamal. D'r Luukse toeëndichter Grétry, dae in Paries wèrkde, waoërt dör Velbrück in 1776 op z'n kesjtieël in Seraing oontvange en in 1782 waoërt Gréty gehöldigd in La Société d'Emulation.

Oet de correspondentie tösje d'r preens en ziene secretaer Nicolas de Chestret kan aafgeleid waeëre dat Velbrück 'n zörgzame en wieze besjtuurder is gewes. De breve handelde över alle probleme die in 't besjtuur van e laand väörkaome: douaneprobleme mèt buurleng, probleme va jurisdictie of soeverènitèèt, genadeverlieëning aan terdoeëdveroordeelde.

Ziene lètste breef sjreef-e oet Heks op 28 april 1784 en handelt över 'n genadeverlieëning an 'ne maan oet Hoei en över 'n oonderzeuk nao frauduleus gedrag van 'ne notaer va Forêt an de Vesder.

Op 29 april 1784 waoërt Velbrück geveld dör 'n aandoening en op 30 april sjtórf-e in de erm van ziene odste zoon Charles de Graillet, dae zich vanoet Luuk nao Heks begaeve how. Velbrück waoërt nao Luuk överbrach en begrave in d'r kathedraal. Ziene erfgenaam en naef, graaf Romain d'Ansembourg, leet óp z'n graaf 'n mausoleum oprichte. Wie in de revolutionaer periode d'r kathedraal - symbool van de preens-bisjoppeleke mach - in 1793 gesloopt waoërt, is de kis va Velbrück överbrach nao de kapel van de Karmelitesse in de Potay in Luuk. Wie dis kapel in 1937 an de ieëredeenste oonttrókke waoërt, leet de familie d'Asembourg 't sjtóffelek översjot van d'r preens biezètte in d'r graafkelder van de parochiekèrk in Heks.

De verlichte ideeje va Velbrück howwe neet allèng gevolge vör 't progressief beleid dat-e veurde, ooch in z'n priveelaeve waor-e 'ne vriedeenker. Van zieng vriendin Marie Chistine Josefine Bouget, adeleke familie oet Aoke, how e twieë zone: Charles en François de Graillet. Vermits de keender neet d'r sjtatus van d'r preens-bisjop koese erve trowde Bouget, óp aandringe va Velbrück, with closed eyes, op 30 november 1758 mèt Nicolas de Graillet, advokaat en later börgemèèster va Luuk. In 't vriedeenkende Luuk waor dit priveelaeve van d'r preensbisjop gaar gèè probleem.

Nao d'r doeëd va Velbrück leet Chestret, licentiaat in de rechte en zoon van Jean Nicolas de Chestret, börgemèèster va Luuk, de breve in twieë volumes inbeende. Dis beng werre bewaard in 't Rieksarchief va Luuk. In 1954 en 1955 waoërte ze dör d'r Luukse historicus Georges de Froidcourt in twieë dele gepubliceerd.

De mètste breve zeunt verzonde oet Seraing en Heks, eenkele vanoet de kesjtieële van Otrenge (Wouteringe) en Èèsde. Velbrück sjreef de breve èges.

• J. Moons in Het oude land van Loon, jrg XLIII-1988 (Lieëresjtof Provinciale gidsekursus Belsj Limburg)
• G. de Froidcourt, 1936 en 1948
• P. Harsin, in RBPH 1954

• De katholieke hierarchie (Ingelsj)
• HEMES-haute ecole (Fraans)
• Het oude land van Luik
• Familie Bouget (Duutsj)