Peru (Spaans: Perú, Quechua en Aymara: Piruw) is e landj ane wèskös van Zuud-Amerika en wuuertj begrèns door Ecuador en Colombia in 't noearje, Braziel in 't oeaste, Bolivia in 't oeaste en 't zuje, Chili in 't zuje enne Groeaten Oceaan in 't wèste. De meiste inwoners van Peru zeen mestiezen of indiane. De nationaal spraok is 't Spaans, mer de indianespräök Quechua en Aymara zeen "co-officieel" wo dees dominantj zeen. Peru waar vruueger 't centrum van de incabesjaving.
Veure kóms vanne Spaansevereuvereers waas Peru 't hert van 't incariek, wovan Cuzco de houfstad woor. Tösse de vereuvering in 1572 enne ónaafhenkelikheid in 1821 woort 't landj door Spanje bestuurdj. Vanaaf daen tied woodtPeru aafwisselendj door militair- en börgerregieëringe bestuurdj. Ouch wisseldje dictators en democratische regieëringen einanger aaf.
Tösse 1836 en 1839 vormdje Peru 'n confederatie mit Bolivia. Van 1864 toet 1866 haet Peru 'ne krieg geveurdj mit Spanje euvere guano's van Peru, de Ballestaseilenj. Spanje hadj namelik ein van dees eilenj bezatj, meh hadj dao e meiningsversjèl euver mit Peru. Peru wón deze krieg veur e groeat deil dankzie de hölp van Ecuador, Bolivia en Chili.
Peru haet same mit Bolivia 'ne krieg geveurdj taenge Chili tösse 1879 en 1883. Deze krieg wuuerdj de Salpaeperkrieg. Chili vool de kösgebijje van Peru aan en bezatj de wóstien wo väöl kósbaar zaat te vinje waar. Peru verloor deze krieg en mós twieë provincies aan Chili aafstaon.
Van 1980 toet 1992 góng de Peruaanse bevólking gebók óngere gewèldjdäöjig acties vanne Ma-oïstische terräörbewaeging Sendero Luminoso (plat: 'Leechtendj Paad), die es doel hadj óm de bestäöndje orde óm te duje. De brute willekäör womit dit gepaardj góng haet aan zeker dèrtigdoezjendj luuj 't laeve gekós en veur óngevieër 29,5 miljard euro aan materieel sjaaj aangerich. De manifestatie van Sendero Luminoso vormdje inne twèntjigsten ieëf de grótste rem óppe óntwikkeling van Peru, toetdet de leiing in 1992 gevange woort.
Geografie
Fysieke kinmèrke
De Sierra bie Cuzco
Peru haet drie landjsjapsvorme. De ieëste is 't Amazonelieëglandj, La selva. In 't tropischraengerwaad hieërsje hoeag temperature (baove de 23 °C) en guuef 's väöl nieërslaag. 't Raengerwaad is verdeildj in lieëglenj óngere 700 maeter en neivelwaad vanaaf 700 maeter. 't Neivelwaad haet e subtropisch klimaat mit haevig raengerbuie van november toet mieërt. Inne zomermaondj kintj 't raengerwaad väöl zón. De selva besleit óngevieër 't half van 't óppervlak van 't landj, meh mènder es 10% vanne bevólking woontj hie.
Inne lieëglenj kintj me twieë versjèllendje seizoene. Alderieës is d'r 't druueg seizoen van april toet oktoeaber, met temperature baove de 35 °C. Tiejes dees maondj zak 't waterpiel vanne revere en zeen de waeg in redelike staot. 't Raengerseizoen löp van november toet mieërt. In dees periode raengertj 't minimaal eine kieër 's daags hel, en de sliekwaeg maken 't lestig óm in dees gebijjer euver 't landj te reize.
De twieëdje landjsjapsvorm is La costa, 't kösgebied. La costa besteit vral oet stein en zandjwóstien (de Atacama) en ligk ingeklemp tösse de Groeate Oceaan enne oetloupers vannen Andes. 't Is d'r ane frisse kantj (gem. 14 °C), behawve in 't noearje. De wermste maondj zeen dieëtsember, jannewarie en fibberwarie. 't Raengertj d'r bekans noeats. Van mei toet half september hingk t'r 'ne zwaore mèst, de garúa, wodoor zwumme neet mieë geit. Went de Humboldtstroum (of Perustroum), 'ne kaje zieëstruiming inne Groeate Oceaan, keultj 't water stèrk aaf. De köslien is 2000 km lank van Chili toet Ecuador.
Dore versteieliking, en vral dore kolossale grui vanne bevólking vanne houfstad Lima, woontj hie noe óngevieër 't half vanne bevólking van 't landj. Landjboew kin allein waere bedreven inne daal vanne innen Andes óntspringendje revere, wo irrigatie meugelik is.
Es leste landjsjapsvorm guuef 't La sierra, 't berglandj tösse de kösstrook en 't oerwaad. 't Haet 'n óntoegenkelik reliëf mit (rilletief) lieëg temperature. Dóch wóndje hie van vruueger oet 't gróste deil vanne bevólking. Det is mènder gewaore dore versteieliking, meh nag ömmer woontj hie circa 40% van alle Peruviane, die in groeate mieërderheid indiaans zeen. Hie zeen de wermste maondj ouch de raengermaondj: dieëtsember toet april. 't Hoeaglandj van Bolivia is achter 't Tibetaans Hoeaglandj de hoeagste vlakdje vanne werreld. Dao ligk ouch 't Titicacamaer. 't Raengerseizoen ligk tösse dieëtsember en mieërt. Peru haet in totaal 37 bergtoepe die de grènsj van 6000 maeter euversjrieje. d'n Hoeagsten is de Nevado Huascarán (6768 m).
d'n Amazone óntspringk inne Peruviaansen Andes en móndj oet in Noeardj-Braziel. De reveer is óngevieër 6000 km lank, wovan 713 km in Peru. 't Stroumgebied strèk zich oet euver 'n óppervlak van 6 miljoen veerkentje kilomaeter. De revere mitte grótste lingdje binne Peru zeen d'n Ucayali (1771 km), de Marañón (1414 km) enne Putumayo (1380 km). 't Titicacamaer is óp 3812 m huuegdje 't hoeagste, bevaarbare maer óppe werreld en mit 'n óppervlak van 8340 km² 't gróste maer van Zuud-Amerika. Dwersj door 't maer löp de grènsj mit Bolivia. Anger groeate maere in Peru zeen 't Junínmaer en 't Parónmaer.
Saere wet van 18 november in 2002 zeen de dippartemèntje van Peru regio's gewaore. Peru is verdeildj in 25 regio's (regiones; inkelvaad: región) en de provincie Lima. Edere regio haet e verkaoze bestuur det besteit oet 'ne president en 'ne raod, die veer jaor lank aan de mach zeen. Dees besture planne de regionale óntwikkeling, veure publieke investeringe oet, bevördere de economie en behieëre publieke verzeninge. De Peruviaanse regio's zeen wiejer ópverdeildj in provincies (provincias), die wiejer weer in districte (distritos) óngerverdeildj zeen. Peru besteit zoea oet 25 regio's, 194 provincies en 1821 districte. De provincie Lima wuuertj geadministreerdj door 'ne stadsraod.
Bevólkingsóntwikkeling (per doezjendj) tösse 1961 en 2003 (FAO, 2005)
Peru haet 28.302.602 (2006) inwoeaners, wovan 45% indiane (indigena), 37% mestieze (mestizo), 15% blanken en 3% zwarte, Japanners en Chineze (2006). De lèste vólkstèlling waar die van 2005. De gesjatte laevesverwachting woor 68,05 jaor veure mannen en 71,71 jaor veure vrouwe in 2006.
De groeate mieëderheid vanne bevólking van 't landj besteit oet indianen en mestieze. Nag e paar decennia trögk kaldje 't half vanne bevólking nag de indiaanse tale Quechua en Aymara es moderspraok. Dore versteieliking is det percentage de aafgeloupe decennia stèrk trögkgeloupe.
Spraok
't Spaans is de ènsigste officieel spraok van 't landj, meh regio's wo de indianebevólking 't talrieks is, höbben ouch döks 't Quechua en 't Aymara es co-officieel spraok d'rbie. Det is veurnamelik in 't Andesgebergte. Taengewuuerjig guuef men ouch óp de Peruviaanse sjoeale lès in 't Ingels, vruueger waar dit döks anges.
Religie
81% van de Peruanen is katholiek (2006). De lèste jaore is d'n invlood vanne Kèrk lanksemaan aan 't vermèndere, meh katholieke tradiesjes kintj me nag euveral dórch 't gans landj taengekómme. Angeren invlood vanne Kèrk is trögk te vinje óp 't gebied van anticonceptie en gebaordjebepèrkendje maotregele. Zoea rös t'r e taboe óp anticonceptie en make gebaordjebepèrkendje maotregele nag ömmer gein kans, óndanks de snel gruiendje bevólking van 't landj.
Netuur
Berg
De veurnaamste berg van Peru, geranksjik óp huuegdje, zeen:
