Dinosaur merupakan haiwanreptilia yang mendiami bumi hampir 230 juta tahun dahulu, yakni pada zaman Mesozoik yang merupakan "Zaman Dinosaur". Perkataan "dinosaur" bermaksud "cicak yang dahsyat" dalam bahasa Greek dan pertama digunakan oleh Dr Richard Owen untuk menggelarkan haiwan-haiwan ini pada tahun 1842. Bukan semua haiwan yang hidup pada zaman prasejarah itu dianggap sebagai dinosaur.
Dinosaur juga terdapat dalam pelbagai jenis dan saiz. Saiznya berbeza daripada 30 meter panjang (100 kaki) dan 15 meter tinggi (50 kaki) sehingga saiz seekor ayam. Kehidupan dinosaur juga berbagai-bagai. Ada spesies yang hidup dalam kawanan dan ada yang hidup bersendirian. Ada yang makan daging dan ada juga yang makan tumbuh-tumbuhan. Setakat 2016, bilangan anggaran spesies dinosaur yang diduga hidup pada zaman Mesozoik ialah 1,543–2,468 ekor spesies.[1][2]
Dinosaur mempunyai ciri-ciri pembiakan seperti burung, iaitu membuat sarang, bertelur serta menjaga anak. Telur dinosaur berkulit keras. Telur ini ditimbus di dalam sangkak yang dibuat daripada ranting-ranting kayu, tumbuhan kering ataupun daripada lumpur. Telurnya juga boleh ditimbus di dalam lekuk di atas tanah yang dilindungi dengan tumbuhan atau pasir.
Fosil dinosaur pertama telah diiktiraf pada awal abad ke-19, dengan nama dinosaur ("cicak dahsyat") dicipta oleh Sir Richard Owen pada 1841 untuk merujuk kepada "cicak fosil hebat". Sejak itu, rangka dinosaur fosil terpasang telah menjadi tarikan utama di muzium di seluruh dunia, dan dinosaur telah menjadi sebahagian daripada budaya popular yang ketara. Saiz besar beberapa dinosaur, serta sifatnya yang kelihatan mengerikan dan hebat, telah memastikan penampilan lazim mereka dalam buku dan filem terlaris, seperti Jurassic Park. Keghairahan orang ramai yang berterusan terhadap haiwan ini telah menghasilkan pembiayaan yang besar untuk sains dinosaur, dan penemuan baharu sentiasa dilaporkan media.
Pengelasan
Dinasor beranak ialah brontosourus dan sejenis mamalia
Dinosaur termasuk dalam kelompok Archosaurus yang juga melibatkan Crocodilia moden (kelompok buaya). Dalam kumpulan ini, dinosaur dibezakan berdasarkan gaya gerakannya. Kaki dinosaur memanjang terus di bawah badan berbanding kaki cicak dan buaya memanjang ke sisi..[3]
Secara kolektif, dinosaur sebagai klad dibahagikan kepada dua cabang utama, Saurischia dan Ornithischia. Saurischia termasuk taksa yang berkongsi leluhur lebih baharu dengan burung berbanding Ornithischia, manakala Ornithischia merangkumi semua takson yang berkongsi nenek moyang baharu dengan Triceratops berbanding dengan Saurischia. Secara anatomi, kedua-dua kumpulan ini boleh dibezakan paling ketara dengan struktur pelvis mereka. Saurischia awal— "berpinggul cicak", daripada Greeksauroscode: grc is deprecated (σαῦροςcode: grc is deprecated ) bermaksud "cicak" dan ischioncode: grc is deprecated (ἰσχίονcode: grc is deprecated ) bermaksud "sendi pinggul"— mengekalkan struktur pinggul leluhur mereka, dengan tulang pubis diarahkan secara kranial atau ke hadapan.[4] Bentuk asas ini diolah semula melalui putaran pubis ke belakang dalam pelbagai darjat dalam beberapa kelompok (Herrerasaurus,[5] terizinosauroid,[6] dromaeosaurid,[7] dan burung[8]). Saurischia termasuk teropod (dua kaki secara ekslusif, dan dengan pelbagai diet) serta sauropodomorf (herbivor leher panjang, termasuk kumpulan dinosaur empat kaki lanjutan).[9][10]
Setiap jenis dinosaur dikenali sebagai spesies, dan beberapa spesies membentuk genus. Satu spesies berserta jurai lelurur dan keturunannya membentuk kumpulan yang dikenali sebagai klade. Diagram kladogram pula menggambarkan klade yang diketahui. Sebagai contoh, Tyrannosaurus rex termasuk dalam klad dalam urutan darjat lebih tinggi: Tyrannosaurus, Tyrannosaurs, Coelurosaurs, Tetanurans, Theropod dan Saurischia.
Penemuan bahawa burung adalah keturunan dinosaur menunjukkan bahawa populasi dinosaur tidak pupus sepenuhnya seperti yang lazimnya dipercayai.[11] Walau bagaimanapun, semua dinosaur bukan terbang dan banyak kumpulan burung telah pupus sekitar 66 juta tahun dahulu dalam peristiwa kepupusan Kapur–Paleogen. Banyak kumpulan haiwan lain juga pupus pada masa ini, termasuk amonit, plesiosaur, pterosaurus dan banyak kumpulan mamalia.[12] Tidak ada kerugian besar dalam kalangan serangga, dan oleh itu, mungkin memiliki makanan bagi spesis-spesies haiwan yang terselamat.
Sifat kepupusan besar-besaran ini telah dikaji dengan baik sejak tahun 1970-an. Pada masa ini, terdapat beberapa teori mengenainya dan yang disokong oleh kebanyakan saintis ialah ia berpunca daripada komet atau asteroid besar yang menghempap bumi dan memberi kesan bencana kepada alam sekitar.
Teori hentaman disokong oleh penemuan kawah Chicxulub selebar 18 km pada penghujung 1970-an di Teluk Mexico,[13] yang dianggap sebagai bukti hentaman besar dan malapetaka.[14] Abu dan debu terbitannya kemudian memesongkan sinaran matahari dan dengan itu, menjadikan fotosintesis mustahil.[15] Kebakaran juga berkemungkinan berlaku di seluruh dunia disebabkan oleh haba dan serpihan terbakar yang menyusul. Penyelidikan baru-baru ini telah menunjukkan lapisan serpihan global yang terbentuk akibat kesan itu mengandungi jelaga yang mencukupi untuk membuat kesimpulan bahawa keseluruhan biosfera (Bumi) telah terbakar pada masa itu.[16]
Pembentukan fosil
Kematian dinosaur
Sedimen terkumpul seperti pasir memberi tekanan pada tanah hingga menjadi keras dan lapisan berbatu. Apabila dinosaur mati,badannya mereput dan hanya meninggalkan tulang.
Ditimbus sedimen.
Lapisan tanah beransur-ansur menutupi tulang dinosaur. Lapisan tanah ini melindunginya daripada pembangkai.
Pembentukan fosil
Selepas jangka masa panjang, tulang mula digantikan oleh mineral dan bertukar menjadi fosil keras. Jika sedimen di atas fosil semakin bertambah, fosil akan tertanam lebih dalam malah bentuknya juga menerima tekanan. Itulah sebabnya sesetengah fosil ditemui tidak sempurna.
Penemuan fosil
Pergerakan plat tektonik bumi menyebabkan fosil naik perlahan-lahan ke permukaan tanah. Apabila permukaan bumi mengalami hakisan dan luluhawa, fosil akan terdedah. Fosil ini mudah rosak. Jadi ia mesti dijaga dengan teliti dan aktiviti ekskavasi mesti dilakukan dengan berhati-hati bagi mengelak sebarang kerosakan.
Dalam budaya
Dalam perspektif budaya moden, dinosaur dilihat sebagai makhluk yang mempunyai rupa yang hebat dan bersaiz besar. Oleh itu, mereka telah menangkap imaginasi popular dan menjadi sebahagian daripada budaya manusia yang kekal. Kemasukan perkataan "dinosaur" ke dalam vernakular biasa menggambarkan kepentingan budaya haiwan: "dinosaur" biasanya digunakan untuk menerangkan apa-apa yang diduga amat besar atau berlebih-lebihan; lihat Milo Dinosaur sebagai contoh kasar.
Minat mendalam terhadap dinosaur menyebabkan ia seringkali dijadikan sebagai subjek dalam karya moden. Contoh terawal ialah petikan dalam karya Charles Dickens, Bleak House (1852),[17] dan novel Jules Verne, Journey to the Center of the Earth (1864). Contoh filem pula termasuk Gertie the Dinosaur (1914, filem animasi dinosaur pertama), King Kong (1933), Godzilla (1954), dan novel masyhur 1990 Jurassic Park karya Michael Crichton dan adaptasi filemnya mulai 1993. Pengarang karya am bukan fiksyen tentang dinosaur, termasuk beberapa ahli paleontologi terkemuka, sering berusaha untuk menggunakan haiwan sebagai cara untuk mendidik pembaca tentang sains secara umum. Dinosaur juga banyak dipakai dalam pengiklanan; syarikat-syarikat merujuk dinosaur dalam iklan, sama ada untuk menjual produk mereka sendiri atau untuk memaparkan pesaing mereka sebagai ketinggalan atau usang.[18][19]
^Dingus, L. and Rowe, T. (1998). The Mistaken Extinction – Dinosaur Evolution and the Origin of Birds. New York: W. H. Freeman.
^MacLeod, N, Rawson, PF, Forey, PL, Banner, FT, Boudagher-Fadel, MK, Bown, PR, Burnett, JA, Chambers, P, Culver, S, Evans, SE, Jeffery, C, Kaminski, MA, Lord, AR, Milner, AC, Milner, AR, Morris, N, Owen, E, Rosen, BR, Smith, AB, Taylor, PD, Urquhart, E & Young, JR (1997). "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society. 154 (2): 265–292. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
^Hildebrand, A. R., G. T. Penfield, et al. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatan peninsula, Mexico." Geology 19: 867-871.
^Schulte, P.; et al. (5 Mac 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous- Paleogene Boundary |". Science 327 (5970): 1214–1218. Bibcode:2010Sci...327.1214S.doi:10.1126/science.1177265
^Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science. 208 (4448): 1095–1108. Bibcode:1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
^Robertson, D.S., Lewis, W.M., Sheehan, P.M. & Toon, O.B. (2013) K/Pg Extinction: Re-evaluation of the Heat/Fire Hypothesis.Journal of Geophysical Research: Biogeosciences
^Dickens 1853, chpt. I: "London. Michaelmas Term lately over, and the Lord Chancellor sitting in Lincoln's Inn Hall. Implacable November weather. As much mud in the streets, as if the waters had but newly retired from the face of the earth, and it would not be wonderful to meet a Megalosaurus, forty feet long or so, waddling like an elephantine lizard up Holborn Hill."
