Bydgoszcz ([ˈbɨdgɔʃʧ]?uitspraakⓘ; Duits: Bromberguitspraakⓘ) is een stad in Noordwest-Polen met 354.990 inwoners (2016) en de grootste stad van het woiwodschapKoejavië-Pommeren. De stad vormt een agglomeratie met het 30 km oostelijker gelegen Toruń. Bydgoszcz ligt aan de Brda, een zijrivier van de Wisła. Van 1772 tot 1920 was de stad Pruisisch respectievelijk Duits.
Geschiedenis
In de Middeleeuwen was het een grensstad. In de 11e eeuw was reeds sprake van een nederzetting. Aanvankelijk was Bydgoszcz een vissersnederzetting genaamd Bydgozcya (Bydgostia in het Latijn), de stad werd een citadel voor handelsroutes langs de Wisla. De stad gaf de naam aan het hertogdom Kujawia Kashtianstvo Bydgoszczko-Vyszogródskie, in historische tijden Noord-Kujawy genoemd, dat ontstond als gevolg van de verdeling van de bezittingen van prins Ziemysł Inowrocławski (ca. 1245-1287).
In een oorlog tussen Polen en de Duitse Orde werd de nederzetting in 1328 door de hertog van Pommerellen bezet. De Duitse Orde nam kort daarop het gezag van hem over. Maar zij moesten dat gezag in 1343 weer overdragen aan de Poolse koning Casimir de Grote en die liet in 1346 een stad onder Maagdenburger stadsrecht aanleggen door lokatoren (landverdelers) uit het Duitse Rijk. Zij noemden de in 1484 ommuurde stad Brahenburg, afgeleid van de rivier de Brahe, de Duitse naam van de Brda. De Poolse bevolking gebruikte als naam Bydgost, afkomstig van de burcht Bidgost die in de buurt stond. Beide bevolkingsgroepen waren in de nieuwe stad vertegenwoordigd maar de Polen namen de overhand. In de 16e eeuw behoorde Bydgoszcz tot de grootste steden van Polen, hoewel in de Poolse verhoudingen het bevolkingsaantal bescheiden was met 5.000 inwoners. Door de Grote Noordse Oorlog, overstromingen en epidemieën resteerden er op het laatst nog maar enkele honderden inwoners. Toen dit deel van Polen in 1772 aan het koninkrijk Pruisen toegewezen werd en de Pruisische ambtenaren een inventarisatie van de nieuw verworven gebieden hielden, telden zij in wat zij Bromberg noemden nog maar 700 inwoners. In dat jaar ging Bydgoszcz tot het Pruisische Netzedistrict behoren. Het kreeg nieuwe impulsen door de aanleg van een kanaal tussen de Brda en de Noteć, waardoor de Weichsel met de Oder werd verbonden. Tussen 1807 en 1815 was de stad opnieuw Pools, dat wil zeggen deel van het door Napoleon opgerichte hertogdom Warschau. Weer Pruisisch geworden trokken overheids- en onderwijsinstellingen, waaronder een gymnasium in 1817, personeel uit Duitsland aan en dat trok weer middenstand en handelaren aan zodat er in 1816 al meer dan 16.000 inwoners waren, waarvan de helft als Duitser aangemerkt werd en ruim 40% als Pool. Een minderheid was Jood.
De verduitsing kreeg impulsen na de verheffing van de stad in 1818 tot hoofdstad van het Pruisische Regierungsbezirk Bromberg, de noordelijk helft van de nieuwe Pruisische provincie Posen. Rond het midden van de eeuw was van de 31.000 inwoners nog maar een kwart Pools en in 1910 was 84% van de bevolking (57.700 inwoners) Duits. De bevolkingsgroei kwam ook tot stand door het inlijven van omringende dorpen.
Na de Eerste Wereldoorlog werden bij het Verdrag van Versailles in 1919 de Pruisische provincies West-Pruisen en Posen grotendeels aan het nieuw opgerichte Polen toegewezen. In het door het Poolse overheidsbeleid zeer snel groeiende Bydgoszcz woonden inmiddels, opnieuw na inlijving van omringende dorpen, 104.000 mensen die voor nog maar een derde deel Duits waren. Veel tweetalige inwoners hadden in toenemende mate voor een Poolse identiteit gekozen. Veel Duitsers waren vertrokken omdat hun (voor)rechten verdwenen, zij hun baan verloren en hun bezit vaak geconfisqueerd werd. Het Duitstalige cultuur- en verenigingsleven kreeg geen overheidssteun meer en de gebouwen waarin het zich afspeelde werden door de staat overgenomen en kregen nieuwe bestemmingen.
Op 31 augustus 1939 viel het Duitse leger Polen binnen (Duitse inval in Polen) en voordat Bydgoszcz bezet werd, beschuldigden de Poolse autoriteiten de Duitse minderheid van spionage, wat tot razzia’s en deportaties aanleiding gaf. In Bydgoszcz heette dit de Bromberger Blutsonntag of Bloedige Zondag. Gewelddadigheden en standrechtelijke executies kostten enkele duizenden het leven, waarvan in Bydgoszcz 358, maar hun precieze aantal blijft omstreden. Uiteindelijk werden veel etnische Duitsers met geweld door de Polen gedeporteerd waarbij nog eens velen omkwamen. Schattingen van het aantal doden variëren tussen een paar honderd tot 3.000. Duitse waarnemers constateerden 5.000 doden en dat aantal werd door nationaalsocialistische propaganda opgeblazen tot een ongeloofwaardig getal van 50.000. Als vergelding executeerden de Duitsers in de eerste dagen van de bezetting 2.000 Poolse inwoners van Bydgoszcz.
Gedurende de meer dan vijf jaar durende bezetting werden Poolse ambtenaren, onderwijzend personeel en geestelijkheid met veel geweld en slachtoffers uitgewezen, zonder meer als zij zich pas na 1919 hier gevestigd hadden. Joden werden naar vernietigingskampen afgevoerd en veel na 1919 vertrokken Duitsers kwamen terug. De overige Poolse bevolking kon op grond van hun Duitse staatsburgerschap van voor 1919 de status van ‘halve Duitser’ aanvragen, waarmee ze in een lagere categorie een plaats op de ‘Deutsche Volksliste’ kregen en daarmee een identiteitsbewijs, voldoende als verblijfsvergunning, mits ze zich lieten inschakelen bij de ‘Arbeitseinsatz’ of lieten mobiliseren in de Waffen-SS.
Aan het slot van de Tweede Wereldoorlog eind januari 1945 bevrijdden Poolse milities samen met het Sovjet-leger de stad die zij, anders dan de Sovjet-troepen gewoon waren met Duitse steden te doen, niet verwoestten omdat ze als een 'Poolse stad' was aangemerkt.
De bevolking die had samengewerkt met de Duitse bezettingsautoriteiten had zich nu tegenover de Poolse autoriteiten te verantwoorden en voor zover niet gevlucht, moesten velen gevangenisstraffen ondergaan voordat zij hun staatsburgerlijke rechten terugkregen. Nog lang na de oorlog vertrokken talrijke bewoners van de stad naar Duitsland (zie Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog). Dat stond de groei van de bevolking niet in de weg en Bydgoszcz werd opnieuw een belangrijk regionaal industrieel en bestuurlijk centrum met een bevolking die in 2012 verdubbeld was tot 362.286 inwoners. Geannexeerde dorpen, nieuw gebouwde arbeiderswijken en de samenvoeging met het stadje Fordon hadden daartoe bijgedragen.
Veel publieke en kerkelijke gebouwen uit de Pruisische tijd zijn gespaard gebleven, zoals het hoofdpostkantoor, de watertoren, het regeringsgebouw, het gerechtsgebouw, enkele neogotische en neorenaissancekerken, enkele hogere vakscholen, de spoorwegdirectorium en de regionale bank. Hun toenmalige Pruisische 'staatsstijl', en de straatwanden in de Ulica Cieszkowskiego en Marszałke Focha met imposante huizen in Sezessionstijl, geven de stad een eigenaardig naar het verleden verwijzend karakter. Waar het stadsbeeld te nadrukkelijk naar de geschiedenis van Pruisen en Duitsland verwees, zoals in de vorm van standbeelden en monumentale opschriften, zijn deze in 1920 verwijderd of vervangen door nationale Poolse equivalenten, die dan weer in 1939 werden verwijderd, waarna in 1945 opnieuw een historische zuivering plaatsvond.
Zawisza Bydgoszcz is de bekendste voetbalclub van Bydgoszcz en speelde vele seizoenen op het hoogste niveau in de Ekstraklasa. In 2016 ging de club failliet en maakte daarna een doorstart op amateurniveau.
Eberhard von Mackensen (1889-1969), generaal in de Wehrmacht, medeverantwoordelijk voor massamoorden in Italië en daarvoor ter dood veroordeeld. Kreeg in 1952 gratie.
Karl Ottersdorf (1889-1973), als tegenstander van het naziregime gevangengehouden sinds 1935. Na 1945 bestuurder in de DDR
George Adamski (1891-1965), sciencefictionschrijver en ufoloog
