Ex libris

Voor de Nederlandse band, zie Ex Libris (band).

Een ex libris (Latijn: uit de boeken; meervoud 'ex librissen' maar ook 'ex libris'^[1]) is een eigendomsmerkje dat in een boek wordt geplakt. Zo'n eigendomsmerk kan ook direct in het boek worden gestempeld of gestanst.

Een ex libris toont vaak de woorden ex libris (dat wil zeggen 'uit de boekencollectie van ...'), de naam van de eigenaar van het boek en een figuratieve, emblematische afbeelding. Dat kan een familiewapen zijn, een monogram of een vrije voorstelling. De afbeelding is vaak sterk verbonden met de eigenaar. Soms vermeldt het ex libris een persoonlijke spreuk of motto. Het papier met het eigendomsmerk wordt voor in het boek geplakt (vaak in wat duurdere exemplaren, zoals bibliofiele uitgaven), meestal op het schutblad.

Het ex libris kwam in opkomst korte tijd na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1455. De oudst bekende voorbeelden, die net als de boekdrukkunst zelf uit Duitsland stammen, dateren uit circa 1470-1480. In de zestiende eeuw drong het gedrukte boekmerk, met een afbeelding, een familiewapen of een naam overal in West-Europa door. Het verzamelen van boekmerken nam in de negentiende en twintigste eeuw een hoge vlucht, en daarmee ook de productie van ex libris, die gewoonlijk in opdracht werden gemaakt. Sommige grafische kunstenaars specialiseerden zich in deze vorm van 'kleingrafiek', zoals Daniel Chodowiecki, Ludwig Richter, Max Klinger, Michel Fingesten, Anatoli Kalaschnikow en Charles Ricketts. Bekende Belgische kunstenaars zijn Armand Rassenfosse, Willy Braspennincx en Frank-Ivo Van Damme, terwijl in Nederland Dirk van Gelder, Pam G. Rueter en Anton Pieck namen zijn van kunstenaars die zich toelegden op ex libris.

Persoonsgebonden ex librissen vonden vooral in hogere sociale klassen ingang, omdat lang niet iedereen zich een privébibliotheek kon veroorloven. Ook in intellectuele kringen en met name in de academische wereld is het persoonsgebonden ex libris nog steeds in gebruik. Daarnaast bestaan er ook niet-persoonsgebonden eigendomsmerken met meer algemene afbeeldingen, niet zelden als stempel, waarbij met de hand de eigen naam kan worden bijgeschreven. Een veel voorkomende serie werd in de jaren veertig van de twintigste eeuw ontworpen door Anton Pieck.

Het maken van een ex libris wordt soms als een aparte vorm van de prentkunst beschouwd, vanwege het kleine formaat en het vaak symbolische motief. De verschillende grafische methodes om ex libris te vervaardigen zijn de houtgravure, houtsnede, kopergravure, staalgravure, ets, litho, linoleumsnede, boekdruk met alleen typografische middelen, offset, zinkgravure, plasticgravure en met de computer gemaakte ex-libris.

Het Internationaal Exlibriscentrum in Sint-Niklaas heeft een verzameling van meer dan 160.000 exemplaren. Sinds november 2019 is de werking van het museum stopgezet. De stad Sint-Niklaas schreef tot 2019 om de twee jaar (oneven jaren) een ex-libriswedstrijd uit, waaraan soms meer dan 1000 kunstenaars deelnemen, onder wie vele belangrijke grafici.

De meest deskundige op het gebied van het ex libris in Nederland was ongetwijfeld Johan Schwencke (1887-1981). Van zijn hand verschenen tientallen boeken en bijdragen aan verschillende ex-libristijdschriften.

• 
  Ex libris voor F.H.M. Ouwerling
• 
  Ex libris voor Mikhail Schultz, ontwerper Serge Lachinov
• 
  Ex libris voor Carl Schur ca. 1902
• 
  Ex libris voor Gustaaf (Staf) Lemmens
• 
  Ex libris, Luc Van Den Briele, ontwerper Toni Pecoraro

• Jan Aarts: Vita sine libris mors est. Joodse exlibriscultuur in Nederland. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 2007
• Herber Blokland: Engelien Reitsma-Valença. Een studie over haar gravures. Baarn, Arethusa Pers, 1989
• Willy Feliers & Rik Van Daele: Reynaert de vos in prent en exlibris. Catalogus van de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996. Sint-Niklaas, Tiecelijn, 1996
• Cees Hofsteenge: De Ploeg en het exlibris. Groningen, Omnia, 2003
• Peter Lazarov: Peter Lazarov. Veertien in hout gegraveerde exlibris van de blokken gedrukt. Amsterdam, Exlibriswereld, 1994
• Pama, Cornelius, Heraldiek en ex-libris in de Bibliotheek voor geslacht- en wapenkunde (nr 14), Naarden, 1943
• S. E. Pronk Czn: Aantekeningen over het exlibris. Ervaringen van een outsider met het exlibris. Rijswijk, Stichting Familiearchief Pronk, 2001
• Johan Schwencke: Het ex-libris als boekversiering en verzamelobject. Den Haag, Nederlandsche Boekenclub, 1941
• Johan Schwencke: Bibliografie en andere gegevens over het Nederlandsche exlibris. Maastricht, Boosten & Stols, 1933
• Johan Schwencke: De bloei van de Nederlandse exlibriskunst van de laatste 25 jaar. Amsterdam, De Bezige Bij, 1957
• Roel Tieleman: Het exlibris als spiegel van boek en wereld. Een beeld van de collectie Jansen Ebing in Museum Meermanno-Westreenianum. Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum, 2002
• Luc Van den Briele: Exlibris verzamelen. Een praktische handleiding. Mechelen, Graphia, 1990
• A. J. Vervoorn: Lithografie en exlibris in Nederland 1809-2009. (Zonder plaats), Nederlandse Vereniging voor Exlibris en andere Kleingrafiek, 2009
• A. J. Vervoorn: Typografische thema's op exlibris. Van schrijver tot lezer. (Zonder plaats), Grafisch Studiecentrum, 1996
• Jos van Waterschoot: Hooggeleerde exlibris. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1997

Zie de categorie Ex libris van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.