Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798. Został ochrzczony 12 lutego 1799 w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku[13]. Był synem Mikołaja Mickiewicza herbu Poraj, adwokata sądowego w Nowogródku i komornika mińskiego, oraz Barbary z Majewskich, córki ekonoma z pobliskiego Czombrowa[14]. Miał czterech braci rodzonych: starszego Franciszka i trzech młodszych Aleksandra, Jerzego oraz Antoniego, który zmarł w wieku 5 lat[15].
W latach 1807–1815 uczęszczał do dominikańskiej szkoły powiatowej w Nowogródku. W 1812 miały miejsce dwa ważne wydarzenia w jego życiu: ciężko rozchorował się i w połowie maja umarł jego ojciec, a latem przez Nowogródek przeszły wojska napoleońskie (oddziały pod dowództwem cesarskiego brata i króla Westfalii Hieronima oraz korpus księcia Józefa Poniatowskiego) maszerujące na Rosję. W domu Mickiewiczów prawdopodobnie zatrzymał się szef poczty polowej. Kilka miesięcy później ta sama Wielka Armia, pokonana przez Rosjan, zatrzymała się również w Nowogródku[16][17].
W 1815 Mickiewicz wyjechał do Wilna w celu podjęcia studiów. Studiował nauki humanistyczne na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim – czołowej uczelni dla ziem Rzeczypospolitejzajętych przez Imperium Rosyjskie. Studia podjął na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, uczęszczając jednocześnie na wykłady Wydziału Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Trudna sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca skłoniła go do podjęcia nauki w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, co gwarantowało później zatrudnienie w szkołach carskich. Studia ukończył w 1819 ze stopniem magistra[18].
Tablica upamiętniająca miejsce zamieszkania Mickiewicza w Wilnie w 1822
Jeszcze w czasie studiów, w 1817, wraz z Tomaszem Zanem i grupą przyjaciół założył Towarzystwo Filomatyczne[19], które z czasem przekształciło się w spiskową organizację narodowo-patriotyczną. Towarzystwo Filomatyczne, założone w 1822 Zgromadzenie Filaretów oraz Promieniści służyły organicznej pracy edukacyjno-patriotycznej polskiej młodzieży wileńskiej tamtego okresu. Organizacje te w 1822 roku liczyły już ponad 200 członków[20]. Ich aktywność, cele i coraz wyraźniejsze proniepodległościowe aspiracje nie uszły czujnej uwadze carskich służb policyjnych.
Okres końca lat 20. XIX wieku był też świadkiem niespełnionej wielkiej młodzieńczej miłości Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny z Tuhanowicz w powiecie nowogródzkim. Młoda Maryla pochodziła z zamożnej i wpływowej szlachty litewskiej, zaś młody Adam ze szlachty zaściankowej. Mimo ich wzajemnego uczucia i przyjacielskich stosunków Mickiewicza z rodziną Maryli, rodzice wymogli na niej wypełnienie wcześniej zawartych zaręczyn z hr. Puttkamerem. Ślady tej niespełnionej miłości znaleźć można w znanych wierszach Mickiewicza: Do M... („Precz z moich oczu...”) i Do przyjaciół, posyłając im balladę „To lubię” („Ja na dobranoc żegnając Marylę, taką straszyłem balladą” w jednej z dwu wersji ostatniej zwrotki)[21][22].
Więzienie, zesłanie i emigracja
Tablica upamiętniająca miejsce więzienia Mickiewicza w Wilnie przez zaborcę w latach 1823–1824
W 1819 Mickiewicz rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Kownie, gdzie mieszkał do 1823, początkowo w domu dyrektora szkoły Stanisława Kostki Dobrowolskiego, w folwarku Kartofliszki, a następnie na kwaterze w budynku szkoły; w gimnazjum uczył literatury, historii i prawa[23]. Napisał wówczas rozprawę, za którą w 1822 otrzymał tytuł magistra filozofii. Często chodził na spacery do doliny na Zielonej Górze, którą później nazwano Doliną Mickiewicza. Wówczas też został zainicjowany w stopniu czeladnika do masonerii[24]. W 1823 został aresztowany i uwięziony w klasztorze bazylianów w Wilnie (od jesieni 1823 do marca 1824), a następnie skazany za udział w tajnych młodzieżowych organizacjach na zesłanie w głąb Rosji na posadę nauczyciela z prawem wyboru miejsca pobytu. W latach 1824–1827 przebywał w Petersburgu, Odessie, Moskwie oraz na Krymie. W Moskwie został przypisany jako urzędnik generał-gubernatora Dmitrija Golicyna. Nauczał polskiego u kilku moskiewskich rodzin, wśród jego uczniów była poetka Karolina Jaenisch, której talent docenił polski poeta. Para zaręczyła się w 1827 (Mickiewicz zerwał zaręczyny w 1829, oferując w zamian "wieczną przyjaźń")[25]. Mickiewicz utrzymywał kontakty z poetami rosyjskimi: Aleksandrem Puszkinem, Aleksiejem Chomiakowem oraz Wasilijem Żukowskim[26]. W Rosji zetknął się ze środowiskiem przyszłych dekabrystów, poznał Bestużewa, Rylejewa. Zmuszony przez rosyjską cenzurę do poczynienia pewnych skreśleń w Konradzie Wallenrodzie, w przedmowie do drugiego wydania nazwał caraMikołaja IOjcem tylu ludów[27].
Cały okres patriotycznej młodości wileńsko-kowieńskiej i zesłania w głąb Rosji zaowocował później, napisanymi podczas pobytu w Dreźnie, Dziadami cz. III. Szczególnie końcowy Ustęp Dziadów części III (Do przyjaciół Moskali) miał charakter osobisty. Mickiewicz zwrócił się w nim bezpośrednio do poznanych w Rosji dekabrystów oraz przypuszczalnie Aleksandra Puszkina[b].
Następnie Mickiewicz podróżował po Europie – początkowo w 1829 roku udał się do Niemiec, Szwajcarii, potem do Włoch i ponownie do Szwajcarii. W grudniu 1830, będąc w Rzymie dowiedział się o wybuchu antyrosyjskiego powstania. Rzym opuścił 19 kwietnia 1831 w towarzystwie swoich rosyjskich przyjaciół[28], przez Genuę i Genewę dotarł w maju do Paryża. Z Paryża udał się do Drezna, gdzie przebywał w sierpniu 1831. W drugiej połowie 1831 przyjechał do Wielkopolski z najprawdopodobniej pozorowanym zamiarem przekroczenia granicy i udania się do ogarniętego powstaniem Królestwa Polskiego[28], lecz ostatecznie pozostał w Dreźnie do roku 1832[29].
Tablica upamiętniająca miejsce zamieszkania Mickiewicza w Paryżu w 1834
W Paryżu nawiązał współpracę z działaczami emigracyjnymi, pisał artykuły i pisma publicystyczne. W latach 1839–1840 był profesorem literatury łacińskiej w szwajcarskiej Lozannie, a w 1840 objął katedrę języków słowiańskich w Collège de France, gdzie wygłosił tzw. prelekcje paryskie. Na wykłady Mickiewicza uczęszczali twórcy, działacze i myśliciele, w tym George Sand[c]. W latach 1841–1844 był prezesem Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu[33]. Ze względu na pozycję społeczną i aktywność w polskich środowiskach patriotycznych Adama Mickiewicza uznaje się za czołowego reprezentanta tzw. Wielkiej Emigracji[potrzebny przypis].
W Paryżu zaprzyjaźnił się z fotografem Michałem Szweycerem. W 1841 związał się z reprezentantem nurtu polskiego mesjanizmu – Andrzejem Towiańskim i został jego głównym propagatorem oraz przywódcą założonego przez Towiańskiego Koła Sprawy Bożej[potrzebny przypis]. W 1844 władze francuskie zawiesiły Mickiewicza w czynnościach profesora z powodu politycznej wymowy wykładów (wychwalanie Napoleona) oraz propagowania towianizmu[potrzebny przypis]. W swoich wykładach głosił poglądy jawnie antykatolickie (Wykład IV) – krytykował Kościół katolicki za sprzeniewierzenie się zasadom chrześcijaństwa. W jego przemowach pobrzmiewały też wątki prorosyjskie. W 1847 Mickiewicz zerwał stosunki z Towiańskim.
W czasie Wiosny Ludów (1848) utworzył we Włoszech legion polski. Po powrocie do Paryża został współzałożycielem i redaktorem pisma Trybuna Ludów (La Tribune des Peuples). Na skutek interwencji ambasady rosyjskiej w Paryżu, pismo zamknięto za głoszenie radykalnych poglądów społecznych. Utworzenie II. Cesarstwa Francuskiego prawdopodobnie rozpaliło nadzieje Mickiewicza na konflikt z autokratyczno-despotyczną Rosją i ponowne zainteresowanie się Europy sprawą Polski. Jego ostatni utwór jest przypuszczalnie napisaną po łacinie odą na cześć Napoleona III.
We wrześniu 1855 – podczas wojny krymskiej, po śmierci żony i zostawieniu nieletnich dzieci – wyjechał do Konstantynopola, aby tworzyć oddziały polskie (Legion Polski), a także oddział złożony z Żydów, pod nazwą Legion Żydowski, do walki z carską Rosją. Zamieszkiwał w domu wdowy po kapitanie wojsk tureckich, gdzie zmarł[36]. Nagły zgon nastąpił podczas epidemii cholery (prawdopodobnie na tę chorobę, choć pojawiły się też sugestie, że mógł zostać otruty arszenikiem[37] lub doznać udaru mózgu). Nie tylko niejasna przyczyna śmierci wywoływała kontrowersje. Powodem „potępieńczych swarów” nad trumną poety stało się jego miejsce spoczynku – tymczasowe, ponieważ zakładano, że ostatecznie jego ciało spocznie w ojczyźnie. Proponowano konstantynopolski kościół św. Benedykta lub grób w tworzonej właśnie osadzie polskiej, nazwanej później Adampolem, książę Czartoryski przesądził jednak o pochówku we Francji. Zabalsamowane zwłoki umieszczono w trzech trumnach: cynkowej i dwóch drewnianych. Zanim jednak wyprawiono je w drogę do Francji, minął ponad miesiąc. Dnia 30 grudnia 1855 ciało Mickiewicza wyruszyło z Konstantynopola na pokładzie francuskiego parowca Eufrat. Do Marsylii przybyło 7 stycznia 1856[38] Następnie zostało przewiezione do Paryża i pochowane na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, 4 lipca 1890 przeniesione na Wawel, co dało sposobność do manifestacji patriotycznej[39].
Twórczość
Oda do młodości – rękopis z 1820
Adam Mickiewicz debiutował w 1818 wierszem „Zima miejska” na łamach „Tygodnika Wileńskiego”. Najwcześniejszy okres twórczości Mickiewicza, trwający od debiutu do 1824, określa się mianem okresu wileńsko-kowieńskiego. Pozostawał on wówczas pod wpływem Woltera, którego tłumaczył na język polski; młody poeta głosił sceptycyzm poznawczy, zakłamanie historii i wolę racjonalnego poznania. Wynika z tego, że osobowość i światopogląd młodego Mickiewicza, podobnie zresztą jak młodego Juliusza Słowackiego, dorastały w uwielbieniu literatury klasycznej[40][41]. Prócz tego znaczna większość jego twórczości z lat 1818–1821 była w gruncie rzeczy poetyckim manifestem wciąż na nowo określanego Towarzystwa Filomatycznego.
W 1820 napisał wiersz „Oda do młodości”, utwór przynależący jeszcze do poetyki postklasycyzmu, ale wyłamujący się z ideałów oświecenia (pierwodruk w antologii poetów współczesnych Polyhymnia, wydanej we Lwowie w 1827). Oda nawoływała do czynnej walki, wyrażała wiarę w moc rewolucyjnego przekształcania rzeczywistości, siłę młodości i zbiorowości. Dzięki temu w XIX wieku bywała często śpiewana podczas powstań narodowych. Przetłumaczona została na prawie wszystkie języki europejskie, wywołując w swoim czasie sporo kontrowersji, np. we Francji[42]. Podobnie ideały ojczyzny, nauki, cnoty, męstwa, pracy i zgody głosiła napisana w rok wcześniej oda klasyczna Hej, radością oczy błysną. Pod koniec roku 1820 drukiem ukazał się kolejny ze znanych wierszy wczesnego Mickiewicza: Pieśń filaretów, którego treść odnosiła się z rewolucyjnym przesłaniem do wszystkich kręgów filareckich (filologów, historyków, chemików, matematyków). Początek utworu był naśladownictwem burszowskiej[d] pieśni niemieckiej:
Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.
A. Mickiewicz, Pieśń Filaretów
Wszystkie trzy pieśni szczególny nacisk kładą na ideał wspólnoty, zwłaszcza w sensie duchowym, oraz gwałtowny aktywizm społeczny. Klasyczna harmonia w szczególny sposób łączy się tutaj z dynamizmem życia, co sygnalizuje przynależność utworów do czasów pośredniczących między dwoma epokami.
W 1822 powstał zbiór Ballad i romansów, uważany powszechnie nie tylko za właściwy debiut Mickiewicza, ale również za dzieło oficjalnie rozpoczynające epokę romantyzmu w Polsce[7]. Sporo kontrowersji wywołała w swoim czasie ballada otwierająca cykl[e], Romantyczność, zwłaszcza śmiałym przełożeniem ludowości nad postęp cywilizacyjny, kreacją nowego typu wzoru moralnego (młoda wiejska dziewczyna zdradzająca skrajną nierównowagę emocjonalną)[43] oraz dość jednostronnie odczytywaną krytyką ówczesnego autorytetu naukowego, profesora samego poety, Jana Śniadeckiego. Był to świadomy i bezpośredni wkład Mickiewicza w polemikę między Kazimierzem Brodzińskim, prekursorem romantyzmu w literaturze polskiej, a Śniadeckim[44]. Zamysł fabularny Romantyczności znalazł w późniejszym czasie rozwinięcie w postaci epizodu z życia Gustawa w IV części Dziadów.
Ballady i romanse, oprócz ballad (poważnych i ironicznych), zawierały również przypowiastki sentymentalne. Utwory zbioru cechowały: typowo romantyczny zwrot w stronę folkizmu i niesamowitości, mocno zaakcentowane moralne przesłanie oraz przekonanie o transcendentnych, metafizycznych powiązaniach między dobrem a złem – zbrodnią i karą. Sentencjonalne, ludowe wyobrażenie moralności było u wczesnego Mickiewicza stale obecne, co najdobitniej pokazuje obrzęd gusła w II części Dziadów[potrzebny przypis].
W 1834 wydał w Paryżu ostatnie wielkie dzieło swego życia – Pana Tadeusza. Ten poemat epicki składa się z 12 ksiąg. Po śmierci autora wydano jego bolesny epilog do poematu[45]. Pan Tadeusz stał się najbardziej popularnym w kolejnych pokoleniach dziełem literatury polskiej. Być może jednym z nielicznych marzeń autora (o dotarciu pod strzechy), które się spełniło[potrzebny przypis]. Szereg fragmentów tego dzieła wszedł na stałe do polskiego języka potocznego i literackiego, a poszczególne jego części znane są, jako wręcz osobne „dzieła” poetyckie (Inwokacja, Koncert Wojskiego, Epilog i inne). Znany malarz i ilustrator epoki romantyzmu, Michał Elwiro Andriolli był autorem szczególnie popularnych ilustracji do Pana Tadeusza i Konrada Wallenroda.
Związek Mickiewicza z polskim romantyzmem i klasycyzmem
Powszechnie zwykło się uznawać Adama Mickiewicza za prawodawcę polskiego romantyzmu[7], szczegółowa analiza jego dzieł i postawy artystycznej (podobne jak u Goethego, Hugo czy Byrona) wykazuje jednak pośrednictwo wieszcza między oświeceniowym klasycyzmem a romantyzmem. Alina Witkowska zauważa, że pomimo powszechnego przekonania podsyconego kontrowersyjną Romantycznością, Mickiewicz nie tylko nie negował dziedzictwa oświecenia, ale nawet wybierał z niego najcenniejsze zdobycze, jak np. kunsztowność formy czy wolteriański racjonalizm[7]. Adam Czerniawski zwraca z kolei uwagę na mimetyczność utworów poety. W Światach umownych pisze:
Dodatkowym dowodem na klasyczną mimetyczność czy wręcz realizm utworów Mickiewicza mają być w opinii Czerniawskiego programowe cytaty; „widzę i opisuję” z Pana Tadeusza, „i wszystko wiernie odbijam” z Liryków lozańskich, czy „sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając” z III cz. Dziadów[48]. Wierność realiom u Mickiewicza (przeciwstawiona romantycznemu uwielbieniu niesamowitości i fantastyki) wynikała jednak z poczucia narodowego obowiązku, co zauważa Marian Ursel porównując twórczość autora Dziadów ze wczesną twórczością Słowackiego[49].
Do podobnych wniosków dochodziła również europejska krytyka literacka:
Uczucia miłości czy przerażenia bliskie naturze zachowują swoje nieokreślone piętno; mówiący językiem gminu poeta pozostawia również polom, jeziorom, lasom ich subtelną mowę: nie zamienia ich w bogów i boginie, nie opisuje z infantylnym i małostkowym naśladownictwem, mówi o tym, co widzi, kiedy harmonia lub kontrast kierują go na przedmioty zewnętrzne; a uczucie, jakie rodzi się mimochodem z jego słów jest poezją, owym odblaskiem, jaki oko człowieka rzuca na przyrodę[50].
Bliskość Mickiewicza poetyce klasycyzmu widoczna jest również w jego zamiłowaniu do pisania bajek w duchu La Fontaine’a i Ignacego Krasickiego, tworzonych zwłaszcza w latach 1832–1834. Z drugiej jednak strony, jak zauważają badacze literatury, romantyzm polski jest mickiewiczowski[51], ponieważ niemal wszystko powstawało za przykładem Mickiewicza, przeciw Mickiewiczowi, wobec Mickiewicza[52].
Okres towiańszczyzny
Wielu badaczy twórczości Mickiewicza zwróciło uwagę na fakt, że genialny talent poetycki autora Romantyczności przygasł bardzo w drugim okresie paryskim. Wiązało się to z zaangażowaniem się Mickiewicza w aktywność polityczną, społeczną, a zwłaszcza jego silny związek z Andrzejem Towiańskim. Własna wiara Mickiewicza w jego osobistą odpowiedzialność za losy polskie, chęć służenia sprawie polskiej poprzez organizację Legionu polskiego, oddziałów polskich podczas wojny na Krymie, połączone z mistyczną sektą religijną Towiańskiego – uniemożliwiły mu skupienie się na czystej twórczości literackiej. Jego związki z Towiańskim posłużyły nie tylko wyobcowaniu się i niechęci w środowisku innych światłych twórców (jak Słowacki), ale i były bezpośrednią przyczyną utraty pracy w Collège de France, a co się z tym wiązało – wpływu na europejskich artystów i myślicieli. Julian Krzyżanowski twierdzi wręcz, że „Z chwilą powstania poematu soplicowskiego i jego bolesnego epilogu – genialny poeta skończył się w Mickiewiczu na zawsze”[53].
Mickiewicz jako prekursor fantastyki naukowej
Antoni Smuszkiewicz w jednej z pierwszych polskich monografii dotyczącej literatury fantastycznonaukowej wykazuje pośredni wpływ nieopublikowanej Historii przyszłości Mickiewicza na powstanie tego gatunku. Dzieło nie zostało nigdy opublikowane, a rękopis zaginął; sporo informacji dostarczają o nim jednak liczne pozostawione zapiski i listy do przyjaciół poety. Antoni Edward Odyniec w liście do Juliana Korsaka nazwał Historię przyszłościDon Kichotem swojego czasu[f].
Adam Mickiewicz wcześnie zajął się działalnością przekładową. Już w 1817 „spolszczył”[g] dwie powiastki Woltera, Éducation d’un prince i Gertrude, ou Éducation d’une fille, którym nadał tytuły Mieszko, książę Nowogródka i Pani Aniela, a także poemat tegoż samego autora Dziewica z Orleanu. Tłumaczenia te były w istocie parafrazą francuskich utworów, z przesunięciem akcentu na bardziej hermetyczną, narodową tematykę.
W okresie rosyjskim Mickiewicz zainteresował się europejskim dramatem historycznym, czego owocem były dwa fragmenty przekładów Friedricha SchilleraDon Carlosa, kroniki 1798–1824 oraz Romea i JuliiSzekspira. Tłumaczenie pierwszego z nich datuje się na lata między 1821 a 1823. Pierwodruk ukazał się jednak dużo później, bo w 1834 i 1835 roku w Wilnie z inicjatywy Józefa Krzeczkowskiego, prawdopodobnie bez zgody autora. Z kolei data przekładu fragmentu Romeo i Julii jest nie do końca znana. W. Bruchnalski wskazuje tu rok 1827. Fragment opublikowany został przez Antoniego Edwarda Odyńca w 1830 roku na łamach noworocznika Melitele. W późniejszym czasie przedrukowany został w VIII tomie Poezyj w 1836, a następnie w IV tomie Pism w 1844.
W latach 1830–1840 Mickiewicz ogłosił drukiem Do H***, naśladowanie z Goethego, Arymana i Oromaza z Zenda Westy, kolejne bajki La Fontaine’a – Chłop i żmija i Koza, kózka i wilk, Exegi Munimentum Aere Perennius z Horacego. W 1840 powstał przekład Mickiewicza początkowych fraz SofijówkiStanisława Trembeckiego na język łaciński. Ostatnim i zarazem najważniejszym przekładem Mickiewicza było tłumaczenie Giaura Byrona na język polski, opublikowane wraz z tłumaczeniem Korsarza tegoż autora, dokonanym przez Antoniego Edwarda Odyńca, w Paryżu w 1834. Z powodów politycznych datę publikacji zmieniono na przedpowstaniową, 1829. Mickiewiczowski przekład Giaura, podobnie jak fragment Boskiej komedii, uznawany jest za oficjalną wersję tego tekstu w Polsce.
W 1849 w Paryżu Mickiewicz wydawał i redagował „La Tribune des Peuples” (Trybunę Ludów), międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów.
Mesjanizm polski
Obok czysto literackiej spuścizny i testamentu Adama Mickiewicza, jednym z ważniejszych i wyjątkowo trwałym zapisem poety było stworzenie przez niego zrębów prądu filozoficzno-historycznego, znanego jako mesjanizm polski. Jakkolwiek za twórcę historiozoficznego prądu mesjanistycznego, a w szczególności mesjanizmu polskiego uznaje się Józefa Hoene-Wrońskiego, to właśnie Mickiewicz spopularyzował ten pogląd i połączył go z pierwiastkami narodowej historii, mistyki religijnej. To mickiewiczowskie sformułowania zasad mesjanizmu w Księgach narodu Polskiego pozwoliły czytelnikom w Niemczech, Włoszech, Irlandii, na Ukrainie i Węgrzech wyraźnie postrzec i odczytać rewolucyjne hasła wolnościowo-wyzwoleńcze[57]. Tenże program, bardziej niż jakikolwiek ściśle rozumiany prąd literacki dał podstawy nie tylko wizji Polski męczeńsko-odkupicielskiej, która miała być jutrzenką wolności narodów, ale dał podstawy do utrwalenia się i ważności postaci wieszcza narodowego. Tak widziany wieszcz to nie zwykły poeta czy pisarz – to autentyczny prorok religii mesjanistycznej. Dawało to wyraz w wielu określeniach mesjanizmu polskiego używanych przez samego Mickiewicza, jak np. „Polska – Chrystusem Narodów” itp.[potrzebny przypis]
Wiele miast w Polsce oraz niektóre miasta europejskie związane z życiem Adama Mickiewicza ma ulice, parki, place i budynki publiczne nazwane jego imieniem. W Tatrach istnieją Wodogrzmoty Mickiewicza.
Jego wizerunek został przedstawiony na polskiej monecie o nominale 10 zł, emitowanej w latach 1975-76. Moneta ta została wybita z miedzioniklu w nakładzie łącznym 55 mln egzemplarzy, miała średnicę 25 mm i wagę 7,7 g, rant ząbkowany[60]. Ponadto, w 1978 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 30 000 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki[61].
Oda do młodości – napisana 26 grudnia 1820 roku w Wilnie, gdzie szybko zyskała popularność wśród studentów tamtejszego uniwersytetu[62].
Poezje t. 1 – wydane w Wilnie w roku 1822; zawierały Ballady i romanse, a także przedmowę O poezji romantycznej. Ten tom poezji miał przełomowe znaczenie w literaturze polskiej, zapoczątkowując nurt romantyczny oparty na ludowości, poezji ludowej, obyczajach i wyobrażeniach ludu;
Poezje t. 2 – wydane w roku 1823, zawierały Grażynę oraz II i IV część Dziadów;
Pan Tadeusz, czyli ostatni Zajazd na Litwie – epopeja napisana w Paryżu w latach 1832–1834, wydana w 1834 roku. W Panu Tadeuszu Mickiewicz przedstawił romantyczną i pełną nostalgii wizję Polski szlacheckiej;
Prelekcje paryskie – cykl wykładów Mickiewicza na temat literatury słowiańskiej wygłoszony w Collège de France w latach 1840–1844; pierwsze wydania były redagowane przez Mickiewicza;
I część Dziadów – Mickiewicz rozpoczął pisanie tej części najprawdopodobniej w 1821 roku, jednakże nigdy jej nie ukończył. Po raz pierwszy, Dziady cz. I trafiły do druku w 1860 w Paryżu, wchodząc w skład pośmiertnego wydania najważniejszych dzieł artysty;
Historia przyszłości – traktat prekursorski wobec osiągnięć europejskiej fantastyki naukowej. Mickiewicz zniszczył rękopisy dzieła, zachowało się jedynie kilka kart oraz relacje przyjaciół autora;
↑Według wyjaśnienia wydawcy (Adam Mickiewicz: Dzieła I. Warszawa 1998): burszowskiej –, tzn. wesołej studenckiej.
↑W rzeczywistości Ballady i romanse otwiera sielanka Pierwiosnek, powszechnie zwykło się jednak uważać, iż najbardziej reprezentatywnym i otwierającym utworem jest Romantyczność.
↑Alphonse d’Herdelbot: Literatura polska. w: Adam Mickiewicz w oczach Francuzów. Warszawa 1999, s. 12.
↑Tomasz Macios: Posłowie do: Adam Mickiewicz: Dziady. Kraków 2004, s. 239–240.
↑Tomasz Macios: Posłowie do: Adam Mickiewicz: Dziady. Kraków 2004, s. 239.
↑Alphonse d’Herdelbot: Literatura polska. w: Adam Mickiewicz w oczach Francuzów. Warszawa 1999, s. 13.
↑Index librorum prohibitorum Ssmi D.N. Leonis XIII iussu et auctoritate recognitus et editus: praemittuntur constitutiones apostolicae de examine et prohibitione librorum, Rzym 1900, s. 213.
↑Tomasz Krzywicki: Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie. Przewodnik. Wyd. III poprawione i rozszerzone. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, s. 41-42. ISBN 83-8918-851-1.
↑Jarosław Marek Rymkiewicz, Dorota Siwicka, Marta Zielińska: Mickiewicz. Encyklopedia. Łódź: Horyzont. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Nowtilus, 2001, s. 311, 491. ISBN 83-7311-012-7.
↑Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny. Julian Krzyżanowski (red.). T. 1: A-M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 261–262. ISBN 83-01-05368-2.
↑Jarosław Marek Rymkiewicz, Dorota Siwicka, Marta Zielińska: Mickiewicz. Encyklopedia. Łódź: Horyzont. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Nowtilus, 2001, s. 138, 325, 471. ISBN 83-7311-012-7.
↑TomaszT.KrzywickiTomaszT., Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie. Przewodnik, wyd. III poprawione i rozszerzone, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, s. 70, ISBN 83-8918-851-1.
↑Ludwik Hass: Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej XVIII i XIX wieku. Wrocław 1982, s. 284.
↑MUNIRM.SENDICHMUNIRM., KAROLINA JAENISCH (PAVLOVA) AND ADAM MICKIEWICZ, „The Polish Review”, 14 (3), 1969, s. 68–78, ISSN0032-2970, JSTOR: 25776856 [dostęp 2021-08-30].
↑AdamA.MickiewiczAdamA., BernadettaB.Kuczera-ChachulskaBernadettaB., Wsłuchać się w szum wód, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2021, s.190, ISBN 978-83-8196-149-3.
↑Druk ulotny, odezwa Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, Paryż 23 sierpnia 1832, niepaginowana.
↑AdamA.MickiewiczAdamA., BernadettaB.Kuczera-ChachulskaBernadettaB., Wsłuchać się w szum wód, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2021, s. 194, ISBN 978-83-8196-149-3.