O szczegółach życia Agnieszki niewiele można znaleźć w starożytnych źródłach pisanych. Dwaj główni autorzy najstarszych opisów funkcjonowali około pół wieku po okresie jej życia[1]. W 378 Ambroży z Mediolanu napisał retoryczny tekst De virginitate (O dziewictwie[7])[8], a w 384 papież Damazy I utworzył epigramat ku jej czci. Wspomniani autorzy nie znali więc bezpośrednio losów Agnieszki. Ani późniejsze passio, ani greckie i syryjskie opowiadania nie zawierały wielu informacji historycznych. Legenda rozwijała się i ubogacała historię w różne elementy. Także powstające na bazie rozwijającego się kultu liczne hymny (m.in. Ambroży z Mediolanu, Aurelius Prudentius Clemens) oraz kazania (m.in. Augustyn z Hippony, Maksym z Turynu) niewiele mówiły o samej męczennicy[1][2].
Przekazy mówiące o Agnieszce podają odmienne informacje: Martyrologium rzymskie z V wieku wymienia ją pod datą 28 stycznia, a Deposilio martyrum 21 stycznia. Jedna z pasji podaje informację, jakoby miała być spalona na stosie, a inna opisuje, że była ścięta mieczem przy Via Nomentana, a inna, że miejscem śmierci był stadion Domicjana[2].
Święta Agnieszka w Liber chronicarum (1493)
Dane historyczne
Agnieszka mieszkała w Rzymie na przełomie III i IV wieku[2][3]. Jej rodzice byli chrześcijanami i wychowali ją zgodnie z zasadami wiary[9]. Agnieszka zginęła śmiercią męczeńską podczas prześladowań za panowania cesarza rzymskiego Dioklecjana (lub Decjusza (III w.)[4]), wyznając wiarę i broniąc dziewictwa[1]. Ambroży podkreśla, że Agnieszka zmarła w dwunastym roku życia, bowiem ukończenie 12 lat było wówczas wiekiem pełnoletności dziewcząt, a tym samym wiekiem, w którym można wymierzać karę[1]. Osiągnięcie 12 lat było także minimalnym wiekiem, w którym młoda chrześcijanka mogła złożyć profesję dziewictwa[8]. Agnieszka należała do najpopularniejszych męczennic chrześcijańskich w Cesarstwie Rzymskim. Była wzmiankowana już w Depositio Martyrum[10] oraz w Martyrologium Hieronimianum[11] pod datą 21 stycznia. Opisywana także była w dziełach wielkich Scriptores Ecclesiastici: św. Ambrożego, św. Hieronima oraz św. Augustyna[12].
Akta męczeństwa św. Agnieszki pochodzą z późniejszego okresu i występują w trzech wersjach: jednej łacińskiej i dwóch greckich. Najstarszym jest jeden z tekstów greckich. Na nim oparto tekst łaciński, a drugi tekst grecki jest oparty na tłumaczeniu z łaciny. Pierwotny, starszy tekst grecki oraz tekst łaciński pochodzą z V wieku, z czasu św. Maksyma, biskupa Turynu. W aktach rozwinięty jest wątek wysłania Agnieszki do domu publicznego, by tam złamać jej opór, a ścięta została dopiero po tym, jak wyszła nietknięta z płomieni stosu[4].
Agnieszka miała zginąć w podziemiach stadionu Domicjana, który znajdował się miejscu obecnego Piazza Navona. Miejsce upamiętnia (znany już od VII w.) kościół Sant'Agnese in Agone[1]. Grób Agnieszki znajdował się w katakumbach przy rzymskiej Via Nomentana[1][12]. W miejscu tym Konstantyna, córka Konstantyna I Wielkiego, wybudowała bazylikę (bazylika św. Agnieszki za Murami). Bazylika ta została przebudowana przez papieża Honoriusza I (625–638). W absydzie bazyliki została umieszczona mozaika przedstawiająca Agnieszkę wśród płomieni z mieczem u stóp. Na marmurowej płycie, stanowiącej część ołtarza z wcześniejszego kościoła, umieszczona jest płaskorzeźba świętej[4].
Świadectwa żywego kultu pochodzą już z IV w.[1] Potwierdzają go wykopaliska archeologiczne, w tym płyta zamykająca niegdyś jej grób z inskrypcją Hague sanctissima (płyta jest przechowywana w zbiorach Muzeum w Neapolu), oraz napisy umieszczone w katakumbach w okolicy miejsca jej spoczynku[2]. Martyrologium Rzymskie wspomina o Agnieszce 21 stycznia[9].
Według tradycji Agnieszka złożyła Bogu śluby czystości i w związku z tym odrzucała zaloty mężczyzn. Opór dziewczyny chciano skruszyć, stawiając jej zarzuty. Męczarnie miały ją skłonić do tego, by uległa i wyrzekła się wiary w Chrystusa. Ostatecznie Agnieszka została ścięta mieczem, a Ambroży opisywał, że szła na miejsce egzekucji „szczęśliwsza niż inne, które szły na swój ślub”[13][14]. Poszczególne wersje legendy różnie opisują ucisk, jakiemu była przed śmiercią poddawana[4].
W ikonografii przedstawiana jest w białej powłóczystej tunice lub okryta tylko długimi włosami[15]. Atrybuty, które mogą towarzyszyć jej przedstawieniu to dwie korony: biała symbol czystości i niewinności oraz czerwona symbol męczeństwa[15]. Baranek, niekiedy z nimbem lub sztandarem, symbol czystości nawiązuje też do ukazania się pod postacią baranka rodzicom w ósmym dniu po śmierci, oraz do etymologii imienia (baranek=agnus), zgodnie z inną tradycją związaną z atrybutem baranka miała podarować papieżowi wełnę na paliusz, co przetrwało w tradycji do czasów współczesnych w postaci obrzędu ofiarowania w bazylice rzymskiej jej imienia, w dniu jej wspomnienia 21 stycznia, dwóch baranków, z których wełny benedyktynki z klasztoru św. Cecylii tkają paliusze dla nowych biskupów[15]. Atrybuty męczeństwa to: płonący stos na którym została spalona, miecz od którego zginęła gdy wg. niektórych przekazów hagiograficznych, płomienie stosu nie wyrządzały jej żadnej krzywdy, oraz palma męczeństwa[15]. Lilia i kość słoniowa to atrybuty niewinności i dziewiczego wstydu, odnoszą się zachowania niewinności gdy wystawiona obnażona na widok publiczny w sposób cudowny osłoniła się rozpuszczonymi długimi włosami[15]. Księga albo zwój symbolizują wiarę, modlitwę oraz życie według Ewangelii[16]. Roztropność i utożsamianie świętej z biblijna panną mądrą symbolizuje lampa oliwna[16].
Od średniowiecza św. Agnieszka była przedstawiana w postaci baranka, symbolu jej dziewiczej niewinności[4].
W tradycji zachodniej obrazowana jest również z dwiema koronami: dziewictwa i męczeństwa. Czasem obok postaci Agnieszki ukazywany jest płonący stos. W ikonografii wschodniej Agnieszka jest przedstawiana jako dziewczyna w żółtych szatach i z krzyżem męczeńskim[6].
Patronat
Agnieszka Rzymianka patronuje dzieciom, pannom i ogrodnikom[5].
Przysłowia
Dzień wspomnienia św. Agnieszki jest spotykany w licznych polskich przysłowiach[17]:
Gdy przyjdzie święta Agnieszka – przebija lód ogonem pliszka,
Jak na św. Agnieszkę mróz, to wygryzki do nawozu włóż,
Jeśli na Agnieszkę pochmurno – to o len nietrudno, a jeśli jasno – to o len ciasno,
Jeśli święta Agnieszka wypuści skowronka z mieszka, to już zima na ziemi długo nie pomieszka,
Na Agnieszkę mróz, składaj chłopie wóz,
Na świętą Agnieszkę – wychodzi woda na ścieżkę,
Od św. Agnieszki już posprzątaj z drzew liszki, a jeśli mróz tęgi, szczep gonty i dęgi; radź o drzewie, o stodole, nawozy też wywóź w pole,
Po św. Agnieszce napije się wół na ścieżce,
Agnieszka łaskawa – puszcza skowronka z rękawa,
Agnieszka li łaskawa – wkrótce w polu zabawa,
Agnieszka li nielusa (ospała) – jeszcze zimie pokusa,
Dobra Agnieszka – kto z nią nie mieszka,
Od świętej Agnieszki – już sprzątaj z drzew liszki, a jeśli mróz tęgi – szczep gonty i dęgi,
Skromna jak święta Agnieszka – a diabeł w niej nie mieszka,
↑ abcdeŚw. Agnieszka. W: H. Fros, E. Sokołowski: Encyklopedia katolicka. red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski. T. tom 1. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1985, s. 179. ISBN 83-86668-00-8.
↑ abcLiturgia godzin: codzienna modlitwa Ludu Bożego. T. tom III. Poznań: Palottinum, 1987, s. 1055.
↑O dziewictwie. W: Ambroży z Mediolanu: Wybór pism. tłum. Janusz Jundziłł, oprac. red. Kazimierz Obrycki. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1986, s. 258, seria: Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy t. 35.
↑Chronographus Anni CCCLIII. W: Monumenta Germaniae Historica. Auctores Antiquissimi. (red.) Karl Schenkl. T. tom 11. Berlin: Monumenta Germaniae historica, 1982, s. 71. ISBN 978-3-921575-18-5.
↑Martyrologium Vetustissimum. W: Eusebii Hieronymi Stridonensis Presbyteri opera omnia. T. tom 30. Paryż: J. P. Migne, 1865, s. 454, seria: Patrologiae cursus completus. Series Latina.
↑ abMagdalena Mazurkiewicz: Memoriae martyrum tradentes. Męczeństwo św. Agnieszki w oczach papieża Damazego i Prudencjusza. W: Starożytność chrześcijańska. Red. Józef Cezary Kałużny. T. tom 3. Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 2012, s. 77–78. ISBN 978-83-7438-325-7.
.jpg)
_nave_right_-_Statue_of_Saint_Agnes_by_Girolamo_Campagna.jpg)
