Aryjski wygląd

Aryjski wygląd (także odpowiedni lub dobry wygląd, eksterior lub dobra powierzchowność) − eufemistyczne określenie zestawu cech wyglądu człowieka, dzięki którym w jak najmniejszym stopniu przypomina on stereotypowy wizerunek osoby narodowości żydowskiej, stworzony i podtrzymywany przez nazistowską propagandę przed i w trakcie II wojny światowej. Dla kontrastu, występowanie takich cech wyglądu jak m.in. odstające uszy, garbaty nos, przygarbiona sylwetka, małe oczy czy obwisłe powieki określano mianem złego wyglądu.

 Osobny artykuł: Aryjczyk.

Choć nazistowska propaganda podsycała mit Germanów jako czystych rasowo potomków antycznych Ariów, którzy instynktownie są w stanie odróżnić od siebie Semitów, w praktyce takie odróżnienie było najczęściej niemożliwe.

Dla osób pochodzenia żydowskiego w czasie II wojny światowej i Holocaustu tzw. dobry wygląd był jednym z warunków powodzenia ucieczki z getta, ukrywania się po tzw. aryjskiej stronie czy działalności w konspiracji.

Dla ideologii Niemiec narodowosocjalistycznych sprawa rasy była jedną z kwestii centralnych. W III Rzeszy naziści stworzyli całą pseudonaukę, gałąź antropometrii skupioną na znalezieniu mierzalnego, obiektywnego wzorca Żyda i umiejętności odróżniania go od przedstawicieli tzw. rasy nordyckiej czy, szerzej, rasy aryjskiej^[2]. Stąd niemiecka propaganda podkreślała stereotypowy wizerunek Semitów jako osób o czarnych, kręconych włosach, garbatych nosach, małych, „wystraszonych” oczach oraz niepewnym sposobie poruszania się^[3][4].

W czasie II wojny światowej na terenie getta warszawskiego prowadzono badania na temat cech powierzchowności wyróżniających Żydów i respondenci najczęściej wskazywali właśnie na oczy, kształt nosa i włosy jako na cechy zdradzające pochodzenie ich posiadacza^[1]. Dobry wygląd w praktyce oznaczał brak takich cech lub ich świadome zatarcie, na przykład za pomocą charakteryzacji^[3], na przykład na osobę starszą lub zniedołężniałą^[5]. Za cechy typowe dla dobrego wyglądu uznawano m.in. blond włosy i jasną karnację; w ukryciu się po aryjskiej stronie pomagać mogła także umiejętność poprawnego wysławiania się w języku polskim^[6]. Dla ukrywającej się osoby zagrożeniem mogła być jednak zbyt dobra znajomość polszczyzny, a także dobra znajomość niemieckiego, która mogła wzbudzić podejrzenia^[7].

Naziści wierzyli, że Aryjczyk bez trudu rozpozna nie-Aryjczyka już na pierwszy rzut oka^[8]. Jednak w praktyce rozpoznanie Żyda na podstawie jego wyglądu w większości przypadków okazywało się niemożliwe^[8][9]. Dlatego celem antysemickich praw takich, jak tzw. ustawy norymberskie, było m.in. sprawienie, by Żydzi stali się widoczni i odróżnialni na pierwszy rzut oka, jeśli nie dzięki wyglądowi, to dzięki specjalnym stygmatyzującym odznakom, jak na przykład noszona obowiązkowo przez osoby pochodzenia żydowskiego odznaka lub opaska naramienna z żółtą gwiazdą^[2][8]. Początkowo Hermann Göring proponował nawet wprowadzenie specjalnych mundurów odróżniających Żydów, ostatecznie Adolf Hitler przystał na propozycję Reinharda Heydricha, by Żydzi zostali zmuszeni do noszenia żółtej gwiazdy^[8]. Dodatkowo od 1933 przy ubieganiu się o większość posad obowiązywał w Niemczech przymus zdobycia Ariernachweis, dokumentu poświadczającego „czystość rasową” przodków okaziciela od 1800 lub nawet 1750^[10].

Emanuel Ringelblum stworzył rozróżnienie na Żydów ukrywających się „pod powierzchnią”, a więc w rozmaitych skrytkach, oraz na tych „na powierzchni”: żyjących po aryjskiej stronie murów gett dzięki fałszywym dokumentom i ochronie, jaką dawał wygląd niepasujący do stereotypowego, podsycanego przez nazistowską propagandę wizerunku osoby pochodzenia semickiego^[11][3][12]. Pierwsi zmuszeni byli ukrywać się stale, bez kontaktu ze światem zewnętrznym; osoby należące do drugiej grupy posiadały pewną swobodę poruszania się poza kryjówką, jednak ryzykowały wykryciem prawdziwego pochodzenia przez szmalcowników czy niemieckie lub polskie służby^[1]. W przypadku mężczyzn najpewniejszym wyróżnikiem było stwierdzenie obrzezania^[1]. Z tego względu około trzech czwartych ukrywających się pod fałszywą tożsamością po stronie aryjskiej stanowiły kobiety^[13].

Wygląd taki można było dodatkowo wzmocnić dzięki treningowi osobowości, charakteryzacji lub zmianie przyzwyczajeń^[14]. W okresie okupacji w Warszawie powstał także czarny rynek usług mających na celu poprawę wyglądu ukrywających się osób poprzez rekonstrukcję napletka u mężczyzn, prostowanie i farbowanie włosów, a także prostowanie nosa^[1]. Skuteczność tych zabiegów była jednak niewielka^[1].

Dobry bądź odpowiedni wygląd, dobra powierzchowność czy exterior, w przeciwieństwie do tzw. złego wyglądu, ułatwiały przechodzenie przez punkty kontrolne, wychodzenie cało z łapanek czy unikanie szmalcowników^{[11][15][16][1]}. W niektórych sytuacjach umożliwiały także ucieczkę z getta^[17][3]. W swoich wspomnieniach Icchak Cukierman podkreślił jednak, że sam wygląd był jedynie jednym z wielu elementów niezbędnych do przeżycia w ukryciu po aryjskiej stronie, bowiem w łapankach okupacyjne służby niemieckie często zatrzymywały i sprawdzały wszystkich przechodniów, niezależnie od ich aparycji^[18][1]. Osobę ukrywającą się poza gettem zdradzić mogły także m.in. nieśmiałe spojrzenie, niepewny krok czy przygarbiona postawa^[19].

Zły wygląd mógł stanowić podstawę do zatrzymania danej osoby przez patrol niemieckich służb bezpieczeństwa lub wspierającą je policję granatową^[13]. Często na wygląd jako na niezbity dowód żydowskiego pochodzenia danej osoby powoływali się autorzy donosów do władz niemieckich^[20].

Jako że kryterium wyglądu jest wyjątkowo nieprecyzyjne, zdarzały się także wypadki szantażowania przez szmalcowników osób o czysto nieżydowskim pochodzeniu wyłącznie na podstawie kształtu ich nosa lub koloru włosów^[21]. Absurd stosowania tego kryterium przy określaniu przynależności rasowej czy narodowej pokazuje m.in. film Europa, Europa oparty na autentycznej historii Solomona Perela, który – mimo że był Żydem – został postawiony przez nauczyciela przed klasą jako modelowy przykład Aryjczyka^[2]. Podobne sytuacje w czasie Holocaustu zdarzały się stosunkowo często^[22].

Jednocześnie zarówno zachowane pamiętniki, jak i tworzone po wojnie teksty literackie podkreślają, że tzw. dobry wygląd był dla wielu Żydów podstawowym warunkiem nie tylko działalności w podziemiu, ale często także przetrwania wśród nieżydowskiej ludności poza gettami^[23]. Elżbieta Ettinger, która sama podczas okupacji wraz z matką wykorzystywała aryjski wygląd do ukrywania się poza gettem i pracy na rzecz ruchu oporu, w wydanej po wojnie autobiograficznej powieści Kindergarten przydaje te cechy swojej bohaterce i opisuje, że aryjski wygląd był jednym z głównych warunków powodzenia jej misji kurierskich w okupowanej przez Niemcy Europie^[24].

• Życie niegodne życia
• Generalny Plan Wschodni
• Biała supremacja

• Linda MartínL.M. Alcoff Linda MartínL.M., Visible Identities: Race, Gender, and the Self, Oxford University Press, 22 grudnia 2005, ISBN 978-0-19-803141-3 [dostęp 2016-03-27]  (ang.).
• TadeuszT. Bednarczyk TadeuszT., Życie codzienne warszawskiego getta: Warszawskie getto i ludzie, 1939-1945 i dalej, Ojczyzna, 1995, ISBN 978-83-86449-02-6 .
• MichaelM. Berkowitz MichaelM., The Crime of My Very Existence: Nazism and the Myth of Jewish Criminality, University of California Press, 3 września 2007, ISBN 978-0-520-94068-0 [dostęp 2016-03-27]  (ang.).
• IcchakI. Cukierman IcchakI., A Surplus of Memory: Chronicle of the Warsaw Ghetto Uprising, BarbaraB. Harshav (tłum.), Berkeley, Los Angeles, Oxford: University of California Press, 1993, ISBN 0-520-07841-1  (ang.).
• EricE. Ehrenreich EricE., The Nazi Ancestral Proof: Genealogy, Racial Science, and the Final Solution, Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press, 2007, ISBN 978-0-253-34945-3  (ang.).
• JanJ. Grabowski JanJ., „Ja tego Żyda znam!”: szantażowanie Żydów w Warszawie 1939–1943, AntoninaA. Majkowska-Sztange, ElzbietaE. Morawska (red.), wyd. I, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN; Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 14 grudnia 2004, ISBN 978-83-7388-058-0 .
• S. LillianS.L. Kremer S. LillianS.L., Elżbieta Ettinger, [w:] DavidD. Patterson, Alan L.A.L. Berger, SaritaS. Cargas (red.), Encyclopedia of Holocaust Literature, Greenwood Publishing Group, 2002, ISBN 978-1-57356-257-7 [dostęp 2016-03-27]  (ang.).
• S. LillianS.L. Kremer S. LillianS.L., Women in the Holocaust: Representation of Gendered Suffering and Coping Strategies in American Fiction, [w:] Elizabeth R.E.R. Baer, MyrnaM. Goldenberg (red.), Experience and Expression: Women, the Nazis, and the Holocaust, Wayne State University Press, 2003, s. 260–277, ISBN 978-0-8143-3886-5 [dostęp 2016-03-27]  (ang.).
• MałgorzataM. Melchior MałgorzataM., Zagrożenie eksterminacją w doświadczeniu biograficznym ocalonych z Holocaustu, „Przegląd Socjologiczny”, 49 (2), Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2000, s. 69–88, ISSN 0033-2356 .
• MałgorzataM. Melchior MałgorzataM., Zagłada a tożsamość: polscy Żydzi ocaleni na «aryjskich papierach»: analiza doświadczenia biograficznego, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2004, ISBN 978-83-7388-043-6, OCLC 56402576 .
• AnnaA. Wieczorkiewicz AnnaA., JoannaJ. Bator JoannaJ. (red.), Ucieleśnienia: ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki: myśl, praktyka, reprezentacja, Warszawa: Wydawn. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, 2007, ISBN 978-83-7388-159-4 .