Zdaniem Miroslawa Bańko nazwa Baranów pochodzi od nazwiska Baran i oznaczała pierwotnie własność danej osoby[8]. Według części badaczy nazwa miasta pochodzi od hodowli baranów[9]. Wedle miejscowej legendy nazwa Baranów pochodzi od przezwiska dzierżawcy pobliskiej wsi, którego córka Anna ocaliła Mściuga (lub Mszczuja) Jaksę herbu Gryf (ojciec dziewczyny był nazywany baranem, ponieważ nosił często barani kożuch) i w podzięce otrzymała zamek i otaczające go posiadłości[10]. Przez długi czas miasto było nazywane Baranowem, lecz dla rozróżnienia pomiędzy licznymi miastami do nazwy miasta zaczęto dodawać drugi człon[11]. W późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności miasto nazywano Baranowem nad Wisłą. W czasie rozbiorów miasto było powszechnie znane jako Baranów Galicyjski (w związku z tym, że znajdowało się w Królestwie Galicji i Lodomerii)[12]. Obecna nazwa miasta to Baranów Sandomierski (od leżącego w pobliżu Sandomierza); została ona nadana w dwudziestoleciu międzywojennym[9].
Środowisko
Miasto znajduje się w na pograniczu Niziny Nadwiślańskiej i Równiny Tarnobrzeskiej w Kotlinie Sandomierskiej wchodzącej w skład podprowincji Podkarpacie Północne. Krajobraz okolic jest nizinny. Leży nad Wisłą i jej prawym dopływem Babulówką; obie rzeki są obwałowane[13][14]. Baranów znajduje się na wysokości około 150 m n.p.m. W miejscowości przeważają gleby bielicowe i brunatne, dużo jest też czarnoziemów[15]. W mieście znajduje się część specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci Natura 2000Tarnobrzeska Dolina Wisły[16]. W miejscowości znajdują się cztery pomniki przyrody – dwa w pobliżu kościoła i dwa w zamkowym parku[17][18]. Średni czas trwania okresu wegetacyjnego to około 210 dni, a średnia roczna wilgotność wynosi 78%[19].
Kościół parafialny Ścięcia św. Jana Chrzciciela, dawny zbór kalwińskiFontanna (obecnie zlikwidowana) i Serce Lasowiackie na rynku
Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z 1135 roku. Prawa miejskie Baranów otrzymał w 1354 r. z rąk króla Kazimierza Wielkiego. Sam władca odwiedził go dwukrotnie (pierwszy raz u Pawła z Gozdawitów, drugi raz w 1364 roku u Abrahama z Baranowa)[22]. Miasto rozwijało się dzięki handlowi zbożem. W 1376 roku miasto zostało spustoszone w czasie wypraw łupieżczych Kiejstuta Giedyminowicza. Pod koniec XVI wieku w Baranowie Sandomierskim zaczęło rozwijać się rzemiosło, szczególnie sukiennictwo, kuśnierstwo oraz szewstwo[21]. W okresie od XVI wieku do 1655 roku Baranów był jednym z głównych ośrodków kalwinizmu w Małopolsce. W 1628 roku[23] w mieście założono drukarnie, której przełożonym do 1635 roku był Jędrzej Piotrowczyk; ona sama funkcjonowała do 1648 roku[9]. W 1604 roku w Baranowie odbył się protestancki synod, w którym brali udział kalwini oraz bracia czescy[24][25]. W czasie potopu szwedzkiego w 1656 roku w pobliżu miasta rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami szwedzkimi na czele z Karolem Gustawem a wojskami Rzeczypospolitej Obojga Narodów na czele z Janem Sapiehom, wydarzenie to jest wzmiankowane w Potopie[26][27][9][28]. W XVIII wieku Baranów Sandomierski był przez krótki czas siedzibą konfederacji dzikowskiej[29]. W XVIII wieku Baranów jako część latyfundiumLubomirskich specjalizował się w produkcji owsa[30]. W czasie rabacji galicyjskiej w pobliżu Baranowa Sandomierskiego przebiegała lokalna linia dzieląca Galicję na strefę zaangażowaną w rabację i w nią niezaangażowaną, na wschód od Baranowa (w stronę Tarnobrzega) ludność pozostawała spokojna i w większości nie angażowała się w rabację, zaś na zachód od Baranowa (w stronę Mielca) panowały bandy będące zaangażowane w rabacje[31]; część miejscowych chłopów wystąpiła nawet w obronie baranowskiego zamku. Podczas powstania styczniowego nieduża grupa mieszkańców miasta zaciągnęła się do oddziałów pułkownika Jordana. W XIX wieku w Baranowie Sandomierskim czterokrotnie odnotowano wylewy Wisły (w 1813, 1839, 1849 i 1892 roku)[21]. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w 1880 roku w Baranowie Sandomierskim znajdowały się między innymi: posterunek żandarmerii, apteka, szkoła ludowa (dwuklasowa) i gorzelnia i drukarnia. W XIX wieku w mieście funkcjonowała szkoła żydowska[32]. 24 sierpnia 1898 roku w Baranowie Sandomierskim wybuchł pożar, w jego skutek spłonęła większa część rynku zamieszkiwanego przez żydów. Baranów Sandomierski przestał być miastem na okres trzydziestu ośmiu lat od 1896 r. do 1934 r. Od 1840 r. w Baranowie urząd rabina sprawowali przedstawiciele baranowskiej dynastii chasydów założonej przez Israela Horowica, syna Eliezera Horowica i wnuka Natfaliego z Ropczyc[33]. W czasie I wojny światowej w mieście funkcjonowały struktury Polskiej Organizacji Wojskowej[34].
11 września 1939 roku 23 Batalion Saperów postawił w ciągu 9 godzin most przez Wisłę o długości 345 m, a w ciągu 6,5 godziny naprawił dla potrzeb piechoty znajdujący się obok most zbudowany latem 1939 roku, który wysadzono przedwcześnie w obawie przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi. Niezwłocznie po zakończeniu prac przez obydwa mosty przeprawiły się główne siły Armii „Kraków”[38].
W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Baranowie getto dla ludności żydowskiej[39]. Przebywało w nim ponad 2 tys. osób z Baranowa, Tarnobrzega i okolicznych miejscowości[39]. W lipcu tego samego roku getto zostało zlikwidowane[39]. Mieszkańców przesiedlono do getta w Dębicy, a 60 osób rozstrzelano[39].
W czasie okupacji na zamku mieścił się niemiecki Zarząd Powierniczy[21].
W lipcu 1944 roku wojska radzieckie sforsowały Wisłę i utworzyły na jej lewym brzegu tzw. przyczółek baranowsko-sandomierski. Duża część miasta (ponad 150 domów) została zniszczona wskutek niemieckich nalotów. W czasie II wojny światowej w Baranowie gościli żołnierze z Batalionów Chłopskich i z oddziału Jędrusie.
30 lipca 1944 roku do miasta wkroczyły oddziały 13 Armii I Frontu Ukraińskiego. Po wojnie, w 1946 roku na rynku wzniesiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej ku czci poległych w walkach o wyzwolenie miasta spod okupacji hitlerowskiej żołnierzy radzieckich z I Frontu Ukraińskiego[40][41]. Pomnik został jednak zburzony, a w innym miejscu na rynku wzniesiony został[42] pomnik z tablicą pamiątkową z brązu, przedstawiający orła piastowskiego z rozpostartymi skrzydłami, mający przypominać o nadaniu praw miejskich przez Kazimierza Wielkiego. Wokół pomnika powstały dwa maszty flagowe[43].
Po wojnie przeprowadzono reformę rolną, w wyniku której zamek i ziemia zostały przejęte przez Skarb Państwa[9]. Wkrótce nastąpiła elektryfikacja miejscowości, pod koniec XX wieku nastąpiła również gazyfikacja, telefonizacja i budowa wodociągów w mieście[44]. W 2021 roku w mieście otwarto Muzeum Teatru Polskiego Radia[45].
Demografia
Wykres liczby ludności miasta na przestrzeni lat[46][47][48]:
Według spisu powszechnego z 1921 roku miasto zamieszkiwało 1060 osób narodowości polskiej, 731 narodowości żydowskiej i 3 narodowości rusińskiej[46].
Piramida wieku mieszkańców Baranowa Sandomierskiego w 2014 roku[49].
Struktura zatrudnienia
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 31 grudnia 2021 roku[50] struktura zatrudnienia w Baranowie Sandomierskim przedstawia się następująco:
Rolnictwo (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo) – 43,6%
Przemysł i budownictwo – 34,8%
Usługi (handel, naprawa pojazdów, transport, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja) – 7,9%
Finanse (działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości) – 0,5%
W Baranowie Sandomierskim znajduje się późnorenesansowy zamek, ze względu na podobieństwa zwany Małym Wawelem. Siedziba rodu Leszczyńskich została zbudowana według projektu Santi Gucciego w latach 1591–1606. Zbudowany został na fundamentach istniejącej tu wcześniej twierdzy.
Część pomieszczeń jest udostępniona zwiedzającym. Przed przejęciem zamku przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie w 1997 roku nie było możliwe zwiedzanie komnat zamkowych. W piwnicach znajduje się stała ekspozycja muzealna. Podziwiać można największe w Europie czółno wydłubane z pnia drzewa, wystawę fotografii oraz wystawę porcelany. W podziemiach znajduje się również zbrojownia rycerska[51]. Istnieje możliwość wynajęcia restauracji zamkowej oraz części sal na imprezy okolicznościowe (sympozja, wesela, a nawet śluby). Hotel mieści się w miejscu dawnych stajni.
Zamkowy dziedziniec jest otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami. Na kolumnach krużganków znajdują się maszkarony. Na frontowej elewacji znajduje się attyka. W zamku znajduje się wiele polichromii przedstawiających herby szlacheckie. Z pierwszego piętra na dziedziniec prowadzą schody wachlarzowe; dwa biegi klatki schodowej, łącząc się, tworzą loggię.
Zamek otoczony jest 16-hektarowym obszarem parkowym. Za zamkiem ogród w stylu angielskim, po lewej od głównego wejścia ogród w stylu włoskim i w stylu francuskim. W zamkowych ogrodach znajdują się dwa pomniki przyrody – klon zwyczajny zasadzony w 1901 roku lat i tulipanowiec amerykański zasadzony w 1897 roku[52]. W parku znajduje się oranżeria z zapleczem gastronomicznym, w której udostępniane są wystawy czasowe[53].
Późnorenesansowy kościół pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela z lat 1604–1607 wzniesiony na miejscu dawnego drewnianego kościoła. Pierwotnie wybudowano go jako zbór kalwiński; kalwinistom służył do 1655 roku. Kościół został rozbudowany w XIX wieku. We wnętrzu kościoła znajdują się polichromie w stylu secesyjnym, zabytkowe obrazy i ołtarze oraz późnobarokowe rzeźby świętych. W dzwonnicy znajdują się trzy dzwony, pochodzą one z 1608, 1696 i 1946 roku.
Na cmentarzu parafialnym znajduje się zabytkowa i neoklasycystyczna kaplica Dolańskich (właścicieli zamku w Baranowie Sandomierskim do czasu zakończenia II wojny światowej) zbudowana według projektu Tadeusza Stryjeńskiego w roku 1931. W tympanonie, nad wejściem widniej herb Dolańskich – Korab[54][55] Kaplica składa się z właściwego grobowca znajdującego się pod ziemią i części górnej[56]. W pobliżu kaplicy na cmentarzu parafialnym znajdują się zbiorowe mogiły żołnierzy walczących w I wojnie światowej oraz w II wojnie światowej[54].
Układ urbanistyczno-krajobrazowy miasta
Stanowi przykład rozplanowania typowego średniowiecznego miasta. Układ jest oparty na planie szachownicowym, jego centrum jest prostokątny plac rynkowy dawniej otoczony głównie parterowymi drewnianymi domami. Na tyłach tej zabudowy znajdowały się ulice zatylne. Na rynku handlowano w czasie cotygodniowych targów i jarmarków organizowanych 1 listopada. W południowo-zachodniej części miasta znajduje się kościół pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela. Układ urbanistyczny został zaplanowany w czasie panowania króla Kazimierza Wielkiego[57].
Turystyka
Muzeum Teatru Polskiego RadiaSkwer im. prof. Alfreda Majewskiego
Ludność okolic Baranowa jest zaliczana do grupy etnograficznej Lasowiaków, w związku z czym widoczny jest wpływ kultury i gwary lasowiackiej na miejscową kulturę[9][66]. W mieście działa Zespół Obrzędowy Lasowiaczki[67]. W mieście odbywa się Ogólnopolski Festiwal Folklorystycznej Twórczości Dziecięcej „Dziecko w Folklorze”[68].
W Muzeum Teatru Polskiego Radia znajdują się studia nagraniowe, w których można nagrywać słuchowiska[69].
W Baranowie Sandomierskim znajdują się między innymi:
Szkoła wybudowana w 1912 roku, wliczająca się do Zespołu Szkół i Placówek w Baranowie Sandomierskim[70], znajdująca się przy ulicy Kościuszki. Szkoła nosi imię ks. Jana Twardowskiego[71].
Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury[72], który znajduje się na ulicy Fabrycznej. Ośrodek wydaje gminną gazetę – „Kwartalnik Gminy Baranów Sandomierski”[73]. W ośrodku spotykają się członkowie Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Baranowie Sandomierskim[74].
Sport
W mieście działa Gminna Akademia Sportu Baranów Sandomierski[75]; działające sekcje sportowe:
piłka nożna
kajakarstwo
lekkoatletyka
Przez miasto przebiegały trasy Wyścigu Solidarności i Olimpijczyków (w 2022[76] i 2019, w 2019 w Baranowie Sandomierskim znajdowała się lotna premia[77]) oraz Karpackiego Wyścigu Kurierów dla Amatorów (w roku 2021 i 2022 w Baranowie Sandomierskim znajdowały się start i meta wyścigu[78]). W mieście istniał seniorski klub piłkarski Wisła Baranów Sandomierski[79]. Na ulicy Mickiewicza znajduje się stadion lekkoatletyczno-piłkarski[80].
Bezpieczeństwo i zdrowie
W mieście usytuowany jest Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej znajdujący się na ulicy Zamkowej[81], posterunek Policji znajdujący się na ulicy Fabrycznej[82][83] oraz remiza Ochotniczej Straży Pożarnej znajdującej się na ulicy Kilińskiego. Pierwszy oddział straży pożarnej na terenie Baranowa Sandomierskiego powstał w 1858 roku. Początkowo na jego wyposażeniu znajdowała się przenośna sikawka ręczna; w 1929 roku straż otrzymała motopompę, zaś w 1937 roku samochód strażacki. W czasie II wojny światowej samochody straży zostały skonfiskowane, a ona sama działała w konspiracji[84].
Abraham Low(inne języki) – urodzony w Baranowie Sandomierskim w 1891 roku, amerykańsko-żydowski neuropsychiatra, założyciel organizacji Recovery International[93]
David Schnur(inne języki) – urodzony w Baranowie Sandomierskim w 1882 roku, austriacki przedsiębiorca tytoniowy, współpracownik firmy Reemtsma[94]
Poniżej w tabeli umieszczone są ulice znajdujące się w Baranów Sandomierski, z aktualnie przypisanym im numerem zgodnym z TERYT z katalogu ULIC[95]. W ramach dekomunizacji ulicę Karola Świerczewskiego[96][97] przemianowano na ulicę Leopolda Okulickiego, zaś ulicę Janka Krasickiego przemianowano na ulicę bp. Ignacego Krasickiego[98].
Ulice wchodzące w skład miasta na podstawie TERYT[95]
↑Yiddishland [online], YIVO Institute for Jewish Research [dostęp 2023-02-13](ang.).
↑Michał Bobrzyński, O założeniu wyższego i najwyższego sądu prawa niemieckiego na zamku krakowskim, w: Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. IV, Kraków 1875, s. 119.
↑Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 109–110.
↑ abcdCzesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 91. ISBN 83-01-00065-1.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 715.
↑Dominika Czarnecka „Pomniki Wdzięczności Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, IPN 2015, ISBN 978-83-7629-777-4, str. 382
↑Tygodnik Nadwiślański – Orzeł wylądował, 25 marca 2021. Brak numerów stron w książce