Cmentarz – instytucjonalnie ukształtowany wycinek przestrzeni o programowo założonym grzebalnym przeznaczeniu, zorganizowanym zaś wedle pewnych dyrektyw – reguł kulturowych, związanych także ze zrytualizowaniem form grzebania zmarłych, jak i z istnieniem pewnej tradycji sposobu utrwalania pamięci o nich.
Cmentarz w sensie prawno-administracyjnym jest wyraźnie wyodrębnionym, oznaczonym, zdeterminowanym terenem, przeznaczonym do grzebania zmarłych, a występujące na nich mogiły są w zwyczajowo przyjętej formie wizualnej. Na kształt i umiejscowienie cmentarza miały zawsze wpływ tradycja religijna, względy sanitarne, położenie geograficzne, skład lokalnej społeczności. Tradycyjnie obowiązek grzebania zmarłych spoczywa na barkach rodziny zmarłego, a jeśli zmarły rodziny nie ma, to na władzach lokalnych.
Nazewnictwo
Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa coemeterium, o tym właśnie znaczeniu, które z kolei jest zlatynizowaną formą greckiego „κοιμητήριον = miejsce spoczynku” od „κοιμοῦμαι = spać”.
Cmentarz żydowski nazywa się kirkut, zaś muzułmański mizar.
Nazwa cmentarz jest stosowana także w stosunku do współczesnych, cywilizowanych miejsc pochówku zwierząt – cmentarzy zwierząt (urzędową nazwą jest grzebowisko), bardziej popularnych w krajach anglosaskich niż w Polsce. Często przy tych cmentarzach istnieją też specjalne krematoria.
Historia
Koncepcję cmentarza jako przestrzeni nienaruszalnej i świętej przejęło wczesne chrześcijaństwo z tradycji rzymskiej, dlatego pierwsze cmentarze chrześcijańskie wyodrębniły się z dawniejszych cmentarzy pogańskich. Kościół już w III wieku oddał je pod opiekę biskupów i księży, tworząc system cmentarnej administracji. Cmentarze były już wówczas miejscami świętymi i chronionymi specjalnymi immunitetami. Obejmowało je także prawo azylu. Od X wieku zaczyna się tendencja do lokalizowania cmentarzy w obrębie miast i w bliskości kościołów. Sobór rzymski z 1059 nadał im sankcję „pół świętych” rzucając klątwę na ludzi bezczeszczących je; zgodnie z ustaleniami tegoż soboru wokół budowanego kościoła należało pozostawić miejsce grzebalne o szerokości 60 kroków[1], a wokół kaplicy 30 kroków[1].
W XVIII wieku, najpierw we Francji, dekretem królewskim z dnia 10 marca 1776 roku, zakazano z przyczyn sanitarnych pochówków przykościelnych. Potem ta praktyka rozszerzyła się na całą Europę, również i na Polskę (chociaż można spotkać okazjonalne pochówki jeszcze z początku XIX wieku). Wspomnieniem po nich, przynajmniej w Polsce centralnej, był – obecnie już prawie nie spotykany – zwyczaj nazywania terenu wokół kościoła „cmentarzem”[2].
Statystyka cmentarzy w Polsce
W 2017 najwięcej cmentarzy znajdowało się w województwach warmińsko-mazurskim (1766), podkarpackim (1363) i wielkopolskim (1309), natomiast najmniej w świętokrzyskim (432), lubuskim (567) i łódzkim (648). W woj. kujawsko-pomorskim było ich 1100 (wzrost w stosunku do 2016 o 13, a do 2010 o 31) i zajmowały one pow. 920,9 ha.
Spośród stolic województw pod względem liczby cmentarzy na pierwszej lokacie znalazło się Opole (55 cmentarzy o powierzchni łącznej 54,1 ha), dalej Warszawa (38 cmentarzy o powierzchni łącznej 381,7 ha) i Łódź (27 cmentarzy o powierzchni łącznej 224,5 ha)[3]. Największym cmentarzem w Polsce, o powierzchni 172,3 ha, jest Cmentarz Centralny w Szczecinie[4].
↑ abMarek Wroński: „Roku zaś 1703 (…) inny mniejszy od pierwszego (…) wystawiony jest” – studia nad drugim barokowym kościołem w Żyglinie. W: Monografia Miasteczka Śląskiego. Marek Wroński (red.). T. II część 2: Z dziejów kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Żyglinie. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Instytutu Tarnogórskiego, 2001. ISBN 83-87470-41-4. Brak numerów stron w książce
↑Notatka z 1905 w łódzkim „Rozwoju” (nr 212, s. 3) dotyczącą zasłabnięcia kobiety na cmentarzu przykościelnym.
Słownik terminów artystycznych i architektonicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 75–76, seria: Historia Sztuki. Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-62095-59-9.
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 kwietnia 2024 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2024 r. poz. 576)
