Dzięcioł czarny

Dzięcioł czarny
	Dryocopus martius
	(Linnaeus, 1758)
	; Samiec
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	dzięciołowe
Podrząd	dzięciołowce
Rodzina	dzięciołowate
Podrodzina	dzięcioły
Plemię	Picini
Rodzaj	Dryocopus
Gatunek	dzięcioł czarny
Synonimy
	Picus martius Linnaeus, 1758;
	Picus martius Linnaeus, 1758;
Podgatunki
	D. martius khamensis (Buturlin, 1908); D. martius martius (Linnaeus, 1758);
	D. martius khamensis (Buturlin, 1908); D. martius martius (Linnaeus, 1758);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Odsłuchaj

Dzięcioł czarny – wydawane odgłosy

Bębnienie

Dzięcioł czarny^[4] (Dryocopus martius) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych (Picidae), zamieszkujący Eurazję. Nie jest zagrożony.

Występowanie

Zamieszkuje pas tajgi i lasów mieszanych całej Eurazji. Nie występuje jednak w Wielkiej Brytanii, w przeważającej części Półwyspu Iberyjskiego, Włoch i Grecji. W północnej części areału występowania populacje są częściowo wędrowne – niektóre osobniki w sierpniu i wrześniu kierują się bardziej na południe lub zachód. Wyróżnia się 2 podgatunki^[5]^[2]:

D. martius khamensis (Buturlin, 1908) – Tybet i południowo-zachodnie Chiny
D. martius martius (Linnaeus, 1758) – Eurazja od Europy Zachodniej aż po Kamczatkę i Japonię

W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, ale to nieliczny ptak lęgowy; lokalnie bywa średnio liczny^[6]. W Europie Środkowej to ptak osiadły.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

To największy europejski gatunek z rodziny dzięciołowatych, chociaż jednocześnie najskromniej ubarwiony. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy – jednolicie czarne samce są nieco większe od samic, posiadają także charakterystyczną, czerwoną „czapeczkę” od czoła do karku – samice mają jedynie wąską czerwoną przepaskę na potylicy. Ubarwienie czarne, z połyskiem na grzbiecie, a od spodu matowe. Na brzuchu może być ciemnoszary. Osobniki młodociane jaśniejsze (z brązowym odcieniem) od dorosłych – czarne połyskliwe pióra wyrastają im dopiero w drugim roku życia. Nawet u młodych ptaków można rozróżnić płeć, bo u samców widać już wtedy więcej czerwonych piór na ciemieniu. Tęczówka osobników dorosłych jaskrawożółta, natomiast młodocianych czarna. Palce są jasnoszare, natomiast pazury nieco ciemniejsze. Jasny dziób ma długość ok. 5 centymetrów i potrafi rozkuwać obumarłe pnie lub głębokie dziury w drewnie. Charakterystyczne, czarne ubarwienie, oraz duże (jak na dzięcioła) rozmiary, czynią dzięcioła czarnego łatwo rozpoznawalnym.

Wśród europejskich dzięciołowatych wyróżnia go charakterystyczny prostoliniowy powolny i nieregularny lot z rzadkimi uderzeniami skrzydeł (jak u sójki), u pozostałych jest on falisty. Pod względem rozmiarów i ubarwienia można go pomylić z czarnowronem, ale różni się od niego dłuższym dziobem i klinowatym ogonem. Jest niewiele mniejszy od gawrona, choć w locie od niego smuklejszy i lata bardziej zakrzywionym torem. Kuje rzadziej niż dzięcioł duży. Po ziemi kroczy niezdarnie.

To ptak płochliwy, trudny do długotrwałej obserwacji, choć łatwy do zidentyfikowania jego obecności, zwłaszcza gdy wylatuje znad drzew na otwarty teren.

Wymiary średnie

Długość ciała: ok. 45–55 cm^[7]
Rozpiętość skrzydeł: ok. 67–73 cm^[7]
Długość dzioba: ok. 5 cm

Masa ciała

ok. 250–370 g^[7]

Długość życia

Dzięcioły czarne żyją maksymalnie ok. 14 lat^[8], jednak często giną szybciej, co jest spowodowane między innymi atakami ptaków drapieżnych jak np. sokołów, jastrzębi czy puchaczy.
Wiek, oprócz różnicy w upierzeniu pomiędzy młodymi i dorosłymi ptakami, rozróżnia się też po czarnym zakończeniu dzioba u dorosłych i żółtawobiałym na całej długości u osobników młodocianych.

Głos

Jego odgłosy są metaliczne, kwilące i wibrujące. W locie woła głośno i wielokrotnie „kjur-kjur-kjur”, a kiedy siedzi, odzywa się inaczej – daleko niosący się okrzyk „kijaa”. Jego obecność słychać też po głośnym i donośnym bębnieniu w grube i suche konary – u samca 17 uderzeń/sekundę, a u samicy 14–15 uderzeń/sekundę.

Biotop

Wysokopienne bory iglaste, lasy mieszane, rzadziej lasy liściaste, ale też zadrzewienia i duże parki miejskie. W górach do górnej granicy regla górnego. Na lęgi i noclegi wybiera drzewa o gładkiej korze i łatwym dostępie do pnia, nie zasłoniętego zbytnio przez gęste gałęzie. Dziuple wykuwają zwykle w drzewach o średnicy większej niż 35 cm. W Europie Środkowej znajduje je zwykle w starodrzewiach sosnowych, bukowych lub świerkowych.

Lęgi

Samiec dzięcioła czarnego przy komorze gniazdowej; najniżej wychylającym się pisklęciem jest samica

Pary są monogamiczne.

Gniazdo

Kucie w drewnie nie tylko przynosi pokarm, ale i dziuplę do wylęgu. W samodzielnie wykutej, co roku nowej dziupli, która znajduje się zazwyczaj ponad 8 m nad ziemią, ptaki zakładają gniazdo wysłane fragmentami drewna. Ta może być ulokowana w zdrowym drzewie, np. w sośnie, dębie, buku, ale częściej ptak wybiera rośliny uszkodzone, gdzie wykucie wgłębienia nie jest takie pracochłonne. Czynność tę wykonują razem samiec i samica. Wykuwanie dziupli może trwać od 2 do 3 tygodni, w zależności od jakości drewna. Instynkt ten jest na tyle silny, że para lęgowa może wykuć kilka dziupli w okolicy i wybrać na wydanie potomstwa tę, którą uważają za najodpowiedniejszą. Korzysta także ze skrzynek lęgowych, jednak odpowiednie dla niego rzadko są wieszane.

Opuszczone lub niedokończone dziuple wykorzystują gatunki zwierząt, które same nie potrafią ich wykuć, jak gągoł, gołąb siniak, kawka, szpak, włochatka czy kraska, ale też nietoperze, kuny, wiewiórki, osy, szerszenie i dzikie pszczoły. Często występowanie tych gatunków na danym terenie w dużej mierze zależy od obecności dzięcioła czarnego, gdyż jest on najważniejszym zwierzęciem wykuwającym dla nich dziuple. Uważa się, że z działalności tego dzięcioła korzysta kilkadziesiąt gatunków ptaków, ssaków i zwierząt bezkręgowych.

Jaja

Wyprowadza jeden lęg w roku. Samica w kwietniu–maju składa zwykle 4 do 5 białych jaj.

Wysiadywanie, pisklęta

Jaja wysiadywane są przez okres 12 do 14 dni przez obydwoje rodziców. Po wykluciu młodych karmi je zarówno ojciec, jak i matka. Pisklęta opuszczają gniazdo po 23–28 dniach, lecz jeszcze przez jakiś czas rodzice je dokarmiają.

Pożywienie

Owady wydobyte z drewna, szczególnie mrówki i kózkowate oraz inne chrząszcze żyjące w drewnie (larwy i imago). Rzadko mogą żywić się też gąsienicami motyli i mięczakami (ślimaki), a nawet nasionami drzew. Poza tym przylatują na drzewa odwiedzone przez inne dzięciołowate i zlizują wyciekający z nich sok roślinny.

Gdy zlokalizuje owady w korowinie, wydobywa je kilkoma potężnymi uderzeniami dzioba lub z wąskich chodników (mechaniczna wada w drewnie, naruszona przez owady tkanka drzewa) wyciąga je długim językiem, który w przedniej części zaopatrzony jest w zadziorki. Żeruje przeważnie w rozrzedzonych lasach iglastych i mieszanych, gdzie znaleźć może obumarłe lub chore drzewa albo świeże pniaki. Ślady po wykuwaniu i wydobywaniu owadów są bardzo charakterystyczne – całkowicie rozłupane zmurszałe pniaki, mocno okorowane drzewa (duże prostokątne i głębokie dziury), w których pasożytowały owady. W przypadku spróchniałych świerków dziobanie zaczyna się od dołu w górę i przebiega wzdłuż czerwonej zgnilizny, przez co dziury są prostokątne, a szczeliny mogą mieć długość metra. Może też rozkopywać mrowiska.
Dzięcioły czarne zjadają też w komorach gniazdowych owady zamieszkujące drewno (niekoniecznie wewnątrz) – mrówki i chrząszcze.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dzięcioła czarnego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji zgrubnie szacuje się na 6–10,5 miliona dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej^[9]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[10]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja dzięcioła czarnego na terenie kraju liczyła 30–45 tysięcy par lęgowych^[11].

Dzięcioł czarny w kulturze

Ptak w literaturze dziecięcej określany jest czasem jako „lekarz lasu”. Nazwa wzięła się od tego, że dzięcioły czarne bardzo dokładnie oglądają korowinę leśnych drzew w poszukiwaniu najlepszego miejsca dla wydobycia ksylo- i kambiofagicznych owadów. W istocie nie jest to prawda (uszkodzenia obniżają żywotność drzew), a właściwsze byłoby porównanie ich do leśnych architektów, bo decydują one o rozkładzie, wylęgu, noclegowiskach i miejscach zimowania innych dziuplaków, które same nie potrafią wykuwać dziur w drewnie.

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Dryocopus martius, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Black Woodpecker (Dryocopus martius). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-01)].
↑ ^a ^b Dryocopus martius, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Picini Leach, 1820 (Wersja: 2020-09-15). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-03-18].
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Woodpeckers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-03-18]. (ang.).
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 512. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², a średnio liczny – 10–100 par na 100 km².
↑ ^a ^b ^c N. Bouglouan: Black Woodpecker. [w:] oiseaux-birds.com [on-line]. [dostęp 2021-05-31]. (ang.).
↑ Fransson, T., Kolehmainen, T., Kroon, C., Jansson, L. & Wenninger, T: EURING list of longevity records for European birds. 2010. [dostęp 2019-11-24]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Dryocopus martius (Dzięcioł czarny). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 263–265. ISBN 83-86564-43-1.