Filozofia ta jako całość dzieli się na materializm dialektyczny i materializm historyczny[3], które łącznie stanowią jedną z trzech części składowych marksizmu-leninizmu jako nierozerwalnej jedności filozofii marksistowskiej, ekonomii politycznej i socjalizmu naukowego (albo naukowego komunizmu)[4][5]. Według ideologów radzieckich Karol Marx i Fryderyk Engels opracowali wyższą, jakościowo nową formę materialistycznego pojmowania świata, które ogarnia – w odróżnieniu od materializmu istniejącego poprzednio – nie tylko przyrodę, ale i społeczeństwo[6]. Filozofia marksistowsko-leninowska obejmuje naukę o ogólnych zasadach i prawach bytu przyrody (ontologia, filozoficzne problemy przyrodoznawstwa), o rozwoju społeczeństwa ludzkiego (filozofia historii, socjologia), teorię poznania świata (gnozeologia), etykę, estetykę oraz swoją własną historię[3]. Nieodłączną częścią składową filozofii marksistowsko-leninowskiej jest także naukowy ateizm[7]. W ten sposób historycznie ukształtował się w filozofii marksistowskiej krąg jej problemów, teoretycznie, praktycznie i organizacyjnie zróżnicowały się jej działy[3].
Jednym z głównych elementów filozofii marksistowsko-leninowskiej było jej określenie jako rewolucyjnego przewrotu w filozofii[8]. Istota tej rewolucji filozoficznej polega na organicznej jedności teorii z rewolucyjną praktyką, z walką przeciw kapitalizmowi. Jądro rewolucyjnego przewrotu dokonanego przez marksizm w filozofii zawarte jest w 11 tezie Marksa o Feuerbachu[9]:
Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić.
Twórcy marksizmu położyli kres charakterystycznemu dla filozofii przedmarksowskiej przeciwstawianiu teorii filozoficznej praktyce i powiązali w jedno rewolucyjną teorię i rewolucyjną praktykę, filozofię i politykę, przekształcając filozofię w narzędzie komunistycznego przeobrażenia życia społecznego. To właśnie warunkuje nową rolę społeczną filozofii marksistowsko-leninowskiej, która otwiera nową epokę w duchownym rozwoju ludzkości[10][11][6].
Dzięki Rewolucji październikowejświatopogląd marksistowski po raz pierwszy w swej historii otrzymał szerokie wsparcie państwowe[1]. Utworzono szereg instytutów propagandy marksizmu: Akademia Socjalistyczna(inne języki) (1918), Instytut Czerwonej Profesury (1921) i in. Ale obok ośrodków skupiających myślicieli marksistowskich, ich sympatyków i sprzymierzeńców istniały w pierwszych latach po rewolucji w Związku Radzieckim i takie, które krytycznie, a nawet wrogo odniosły się do rewolucji, władzy radzieckiej, marksizmu i socjalizmu[12]. Zanim filozofia marksistowsko-leninowska powstała w jej ostatecznej formie, bolszewicy w 1922 roku wydalili z kraju rosyjskich intelektualistów (operacja znana jako "statek filozofów"), uznanych za wrogów nowego reżimu. Lenin w ten sposób pozbył się intelektualnej opozycji. W opracowywaniu filozofii marksistowsko-leninowskiej przez ideologów radzieckich ważną rolę odegrała praca Lenina „O znaczeniu wojującego materializmu”[1], gdzie Lenin przypisywał pierwszorzędne znaczenie obronie marksizmu i ateizmu, walce przeciw ideologii burżuazyjnej, zdemaskowaniu wszystkich współczesnych „dyplomowanych lokajów klechostwa”[13].
Styl bolszewickich prac jest przerażająco obraźliwy. . . . Jednak jeszcze bardziej wstrętnym niż złość jest podła służalczość, charakterystyczna dla sowieckich autorów, lęk przed odejściem od „generalnej linii partii”, i dążenie do tego, aby wszystko, co oni mówią było świadectwem ich prawowierności.
Władze radzieckie ustanowiły nadzór partyjny nad badaniami filozoficznymi, przejawy samodzielności myślenia podlegały prześladowaniom, i w końcu ideolodzy radzieccy doprowadziły filozofię marksizmu do wprost dogmatyzmu i fideizmu[2][1].
Za czasów ZSRR filozofia marksistowsko-leninowska była obowiązkowym przedmiotem studiów na wszystkich uczelniach wyższych[15]. Nauka podstaw filozofii marksistowsko-leninowskiej była obowiązująca również w ramach odpowiedniego przedmiotu radzieckiego szkolnictwa średniego[16].
↑Zob. np. 20. wydanie podręcznika dla ostatniej klasy radzieckiej szkoły średniej, techników i zasadniczych szkół zawodowych: Обществоведение: Учебник для выпускного класса сред. школы и сред. спец. учеб. заведений / Шахназаров Г. X., Боборыкин А. Д., Красин Ю. А., Суходеев В. В. — 20-е изд. — М.: Политиздат, 1982. — 320 с., ил.
А. Г. Мысливченко: Философия в советской и постсоветской России. 1. «Советский период». W: А. Г. Мысливченко и др.: Русская философия. Энциклопедия. Под общ. ред. М. А. Маслина. М.: Мир философии, 2020, s. 770-775. ISBN 978-5-9909860-9-1. (ros.).