Instrument pochodny

Instrument pochodny, derywat (ang. derivative) – rodzaj instrumentu finansowego, niebędącego papierem wartościowym, którego wartość uzależniona jest od instrumentu bazowego, np. kursów akcji, rentowności obligacji, wysokości stopy procentowej, wartości indeksu giełdowego, a także tak nietypowych wskaźników, jak liczba dni słonecznych, wielkość opadu śniegu czy deszczu – derywatów pogodowych.

Instrumenty pochodne dzieli się na dwie grupy^[1]:

• instrumenty symetryczne, np. kontrakty terminowe (futures, forward), różne rodzaje transakcji zamiany (tzw. swapów),
• instrumenty niesymetryczne, np. opcje.

Otwarcie pozycji w instrumencie symetrycznym, czyli zakupienie instrumentu przez jedną stronę transakcji i jego sprzedaż przez drugą stronę, rodzi dla obu stron obowiązek zawarcia umówionej transakcji, której przedmiotem jest instrument bazowy, na warunkach i w terminie wynikających z parametrów instrumentu pochodnego. Na przykład w wyniku zawarcia umowy FX-forward na parze EUR/USD, jedna strona transakcji musi zakupić ustaloną liczbę dolarów za euro w ustalonym dniu po ustalonym kursie, a druga strona musi tę samą ilość dolarów w tymże dniu po tymże ustalonym kursie sprzedać. Występuje wtedy symetria zobowiązań obu stron.

Otwarcie pozycji w instrumencie niesymetrycznym dla jednej ze stron transakcji rodzi obowiązek, a dla drugiej daje prawo do zawarcia ustalonej transakcji, której przedmiotem jest instrument bazowy, na warunkach i w terminie wynikających z parametrów instrumentu pochodnego. Przykładowo w wyniku zawarcia umowy opcji europejskiej na kurs EUR/USD, nabywca opcji zyskuje prawo do zakupu ustalonej liczby dolarów za euro w ustalonym dniu, po ustalonym kursie (nabywca może z tego prawa skorzystać lub nie), zaś wystawca opcji ma obowiązek sprzedaży tej samej ilość dolarów w tymże dniu, po tymże ustalonym kursie. Występuje wtedy asymetria sytuacji stron transakcji – nabywca ma prawo, wystawca ma obowiązek^[2].

Rynek instrumentów pochodnych powstał w odpowiedzi na potrzeby uczestników rynków finansowych zabezpieczenia się przed ryzykiem. Obok transakcji zabezpieczających (ang. hedging) zawierane są również transakcje o charakterze spekulacyjnym, mające na celu uzyskanie zysków w zamian za przyjęcie na siebie ryzyka. Dzięki zjawisku dźwigni finansowej wykorzystanie instrumentów pochodnych pozwala osiągnąć duży zysk, przy znacznie mniejszym zaangażowaniu środków własnych, niż w przypadku klasycznych instrumentów finansowych.

Tworzeniem nowych instrumentów finansowych i strategii zawierania transakcji z ich zastosowaniem zajmuje się dziedzina finansów nazywana inżynierią finansową.

Transakcje pochodne mogą być zawierane albo na zorganizowanych platformach obrotu (np. giełdach), albo w postaci umów zawieranych bezpośrednio między dwoma podmiotami (ang. over-the-counter, OTC). Niektóre instrumenty pochodne funkcjonują praktycznie tylko na rynkach pozagiełdowych (np. forwardy).

Do najpopularniejszych instrumentów pochodnych należą:

• opcje
  • opcja amerykańska
  • opcja europejska
  • opcja egzotyczna:
    • opcja azjatycka
    • opcja barierowa
• kontrakty terminowe
  • futures
  • forward (w tym m.in. kontrakty FRA (Forward Rate Agreement))
• swapy
  • swap walutowy (ang. currency swaps)
  • IRS (ang. interest rate swap)
  • CIRS (ang. currency interest rate swap)
  • swap towarowy (ang. commodity swap)
  • CMS (ang. constant maturity swap)
  • swap inflacji (ang. inflation swap)
  • swap akcyjny (ang. equity swaps)
• kredytowe instrumenty pochodne
  • CDS (ang. credit default swap)
• opcje na stopy procentowe
  • IR Caps / Floors (ang. interest rate caps / floors) opcje na LIBOR/EUROBOR
  • Inflation Caps / Floors (ang. inflation caps / floors) opcje na zrealizowana inflacje
  • CMS Caps / Floors (ang. CMS caps / floors) opcje na rate swapu
  • opcja swapowa (ang. Swaptions)
• warranty

Zgodnie z szacunkami Banku Rozliczeń Międzynarodowych w Bazylei, wartość nominalna instrumentów pochodnych zawartych na rynkach OTC osiągnęła w 2013 r. poziom 700–800 bilionów dolarów^[3], co jest wartością znacznie większą niż roczne PKB całego świata. Dzienne obroty na rynkach pochodnych stóp procentowych na świecie osiągnęły ok. 2 biliony dolarów.

Brak przejrzystości rynku instrumentów pochodnych OTC, wynikający głównie z jego zdecentralizowanego charakteru, skutkował niewłaściwą oceną ekspozycji na ryzyko kontrahentów i przyczynił się do pogłębienia zaburzeń na rynkach finansowych w latach 2008–2009.

Jednym z postanowień szczytu G20 w Pittsburghu we wrześniu 2009 r. było wprowadzenie obowiązku przekazywania szczegółowych danych o transakcjach instrumentami pochodnymi OTC do repozytoriów transakcji. Dostęp do tych danych ma zapewnić odpowiednim instytucjom (tj. organy nadzoru i banki centralne) możliwość monitorowania ekspozycji poszczególnych uczestników rynku tych instrumentów, powiązania między nimi i możliwość analizy koncentracji ryzyka.

W Unii Europejskiej wspomniane postanowienie, rozszerzone o raportowanie transakcji instrumentami pochodnymi zawieranymi na rynku regulowanym, jest wprowadzane poprzez uchwalone w 2012 r. rozporządzenie EMIR.

• Janusz Kudła: Instrumenty finansowe i ich zastosowania. Warszawa: Wydawnictwo Key Text, 2009. ISBN 978-83-87251-56-7. Brak numerów stron w książce
• John C. Hull: Options, Futures and Other Derivatives. Prentice Hall. ISBN 978-0132777421. Brak numerów stron w książce
• Andrzej Sławiński: Rynki finansowe. Warszawa: PWE, 2006. ISBN 83-208-1634-3.

• Obroty na rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów pochodnych w Polsce. nbp.pl. [dostęp 2014-07-20].