Wiadomości dotyczące życia Ireneusza podaje Hieronim w De Viris Illustribus, XXXV:
Ireneusz, kapłan przy biskupie Fotynie, który rządził Kościołem w Lyonie, w Galii, został wysłany do Rzymu jako poseł przez męczenników tego miasta z powodu pewnych spraw spornych w Kościele. Przywiózł tam zaszczytny dla siebie list „Do biskupa Eleuteriusza”. Później, gdy blisko dziewięćdziesięcioletni Potyn został ukoronowany śmiercią męczeńską za Chrystusa, Ireneusz zajął jego miejsce.
Wiadomo o nim, że był uczniem kapłana i męczennika Polikarpa, o którym wspominaliśmy wyżej. Napisał pięć ksiąg „Przeciw herezjom”, małe dziełko „Przeciw poganom”, rozprawę „O karności”, następnie „Do brata Marcjana o przepowiadaniu apostolskim”, „Księgę różnych traktatów”, „Do Blasta o schizmie” i „Do Floryna o monarchii, czyli że Bóg nie jest twórcą zła” oraz piękną rozprawę „O ogdoadzie”. Przy końcu tej rozprawy zaznaczył, że żył w okresie bliskim czasom apostolskim, pisząc: „Poprzysięgam ciebie, który przepisujesz tę księgę, przez Pana naszego Jezusa Chrystusa i przez chwalebną Jego paruzję, kiedy będzie sądził żywych i umarłych, ażebyś porównał, gdy przepiszesz, i poprawił to jak najstaranniej według przepisywanego wzoru. I tę usilną prośbę przepisz tak, jak ją znalazłeś w egzemplarzu książki”[2].
Znane są jeszcze inne jego książki „Do Wiktora biskupa rzymskiego o zagadnieniu Paschy”. Upomina w nim Ireneusz Wiktora, aby nie rozrywał zbyt łatwo jedności, która powinna cechować kolegium [biskupów]. Wiktor bowiem właśnie uważał, że należy potępić wielu biskupów Azji i Wschodu, którzy Paschę obchodzili razem z Żydami w czternastym dniu księżyca [14 Nizan]. Na tę decyzję Wiktora nie zgodzili się nawet ci, których zdanie było inne niż biskupów na Wschodzie.
Kontekst jego nauczania stanowiły liczne sekty gnostyckie, z którymi polemizował w Adversus haereses. Najbardziej znaną wizją teologiczną biskupa Lyonu, była tzw. teoria rekapitulacji – odnowienia i zebrania całego stworzenia w Chrystusie jako Głowie (por. Ef 1,10).
Nauczał, podobnie jak wielu Ojców Kościoła, np. Grzegorz z Nyssy i Atanazy Wielki, że Adam i Ewa stworzeni byli w swego rodzaju dziecięcej niewinności, bez pożądliwości i dorosłego rozeznania. Stąd za upadek trzeba bardziej winić złośliwość kusiciela niż ich. Wygnanie przez Boga z raju nie wynikało z chęci pozbawienia ich dostępu do drzewa życia, lecz z miłosierdzia. Bóg chciał zachować pierwszych rodziców od trwania w grzechu, który mógł stać się wieczny i nieuleczalny. Wygnanie miało ich otrząsnąć z pychy. Ich śmierć fizyczna, poprzez rozwiązanie ciała, miała położyć kres grzechowi. Odkupienie dokonane przez Chrystusa było bardziej wyzwoleniem ludzkości z tego czasu pokuty i nawrócenia, niż ekspiacją wobec Boga[6][7].
Działalność teologiczna
Witraż przedstawiający św. Ireneusza
Greckie oryginały jego najważniejszego dzieła zaginęły. Zachowały się ich przekłady na łacinę zatytułowane „Adversus haereses” (Przeciw herezjom). Powstały w latach 180–185. Polemizował w nich z gnostycyzmem. Wiedzę na temat gnostyków czerpał z dzieł, które zaginęły.
W roku 1526 „Adversus haereses” wydał Erazm z Rotterdamu. Współczesne wydanie krytyczne zostało dokonane w ramach serii Sources chrétiennes.
Razem z innymi biskupami napisał list do biskupa Rzymu, Wiktora, w sprawie daty obchodzenia świąt Wielkanocy. Ireneuszowi Kościół zawdzięcza wypracowanie pojęcia Tradycji i sukcesji apostolskiej. Biskup ten sporządził listę biskupów Rzymu poczynając od apostoła Piotra a kończąc na Eleuteriuszu. Uznawał prawo prymatu biskupa Rzymu nad biskupami innych metropolii. Z prac Ireneusza zachował się także „Dowód prawdziwości nauki apostolskiej”, w przekładzie na język ormiański. Inne dzieła, które wymienia Euzebiusz z Cezarei, nie dotrwały do naszych czasów. Wyznawał poglądy millenarystyczne.
Wydania krytyczne dzieł
Adversus haereses (Przeciw herezjom) – wydali A. Rousseau i L. Doutreleau.
Bóg w Ciele i Krwi. Hans Urs von Balthasar (wybór i opracowanie). Wincenty Myszor (przekład z j. niem, łac., greck.), wydawnictwo „M” BOK 16, Kraków 2001, s. 140.
Chwałą Boga żyjący człowiek. Jean Comby i Donna Singles (wybór i komentarz). Ks. Wincenty Myszor (przekład), Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Seria „Żywa Wiara” 19, Kraków 1999, s. 111.
Wykład nauki apostolskiej. Wincenty Myszor (wstęp, przekład i opracowanie), Wydawnictwo WAM ŹMT 7, Kraków 1997, s. 115.
Adversus Haereses, Wydawnictwo Bernardinum Pelplin 2018.
↑"Polycarpi filius fit laboris socius, particepsque gloriae". Missale Romanum, in quo antiqui ritus Lugdunenses servantur. Vitte, Lugduni, 1934. [Die 28 Iunii, Ss. Irenaei Episc. Lugd., Doct. Mart., dioeceseos Patroni principalis et Sociorum Martyrum, Sequentia, s. 639]
↑Ireneusz, bp Vienny i Lyonu w: Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa. Jan Maria Szymusiak, Marek Starowieyski (oprac. ). Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1971, s. 206-207.
↑Adversus heareses, III, 22-23; IV, 40; por. J. Daniélou, Sacramentum futuri. Études sur les origines de la typologie biblique, Paryż 1950, s.25-26
↑H. Pietras SJ: Pierwszy grzech ludzi według św. Ireneusza. s. 33-39.
Dekert T.: Apostazja w Adversus haereses Ireneusza z Lyonu. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, 2016.
Pietras H. SJ: Pierwszy grzech ludzi według św. Ireneusza (Adv Haer V,23-1-2). W: Grzech Pierworodny. Kraków: Wydawnictwo WAM, 1999, s. 25-39, seria: Źródła Myśli Teologicznej 12.
St. Irenaeus. Catholic Encyclopedia. [dostęp 2012-06-11]. (ang.).
