Urodzony 23 listopada 1887 w Odrzykoniu w rodzinie chłopskiej o tradycjach patriotycznych; był synem Szymona i Tekli z domu Guzek[11]. Ojciec był rolnikiem w Odrzykoniu[12], początkowo należał do Związku Stronnictwa Chłopskiego, potem był zwolennikiem ks. Stanisława Stojałowskiego, dobrego znajomego rodziny[13]. Braćmi Józefa byli: Stanisław (ur. 1879)[14] i Franciszek (ur. 1890)[15].
Józef Panaś jako kapelan Komendy Legionów Polskich i kawaler Krzyża Zasługi dla Duchownych Wojskowych. Karta pocztowa z 1918, rys. Stefan Sonnenwend, 17 marca 1916
Działalność legionowa
Nabożeństwo dla żołnierzy Legionów Polskich i dla młodzieży polskiej, autorstwa księdza Józefa Panasia, wydane w Krakowie w 1915
Wybuch I wojny światowej 1914 zastał go w księstwie Anhalt w Niemczech, skąd powrócił by walczyć o niepodległość Polski[27]. W 1914 został mianowany kapelanem Legionów Polskich[28]. W latach 1914–1918 przemierzył wraz z legionami front w Karpatach, Bukowinie, Besarabii, na Wołyniu i Litwie. Był oficerem prowiantowym i menażmajstrem, przede wszystkim jednak duchownym[11]. Opiekował się także pobojowiskami legionowymi na obszarze walk, głównie II Brygady[29]. Do 2 połowy września 1914 r. jako kapelan związany był z 2 pułkiem piechoty, wchodzącym w skład Legionu Wschodniego[30]. Następnie został mianowany na stanowisko kapelana całego Legionu[31]. Dalszy szlak odbywał z 3 pułkiem piechotyLegionów Polskich, pod dowództwem mjr. Józefa Hallera[32]. Brał udział w bitwach pod Nadwórną[33], Mołotkowem[34] i Pasieczną[35]. W powołanej wiosną 1915 II Brygadzie Legionów Polskich pełnił rolę kapelana 3 pułku piechoty. W czerwcu 1915 był świadkiem szarży pod Rokitną. W 1 połowie sierpnia 1915 objął funkcję szefa referatu spraw duszpasterskich przy Komendzie Legionów, gdzie za zgodą komendanta Józefa Piłsudskiego uporządkował m.in. sprawy metrykalne dotyczące poległych legionistów i ułożył regulamin dla kapelanów wojskowych[36]. Równocześnie od sierpnia 1915 był kapelanem dowodzonego przez ppłk. Bolesława Roję, 4 pułku piechotyIII Brygady Legionów Polskich, z którym brał udział w bitwie pod Kuklami[37]. W listopadzie 1915 został ranny pod Polską Górą[38]. W lipcu 1916 w zastępstwie kapelana 5 pułku piechotyI Brygady Legionów Polskich uczestniczył w bitwie pod Kostiuchnówką[39]. W grudniu 1916 odzyskał dla potrzeb Legionów były kościół garnizonowy w Warszawie (późniejsza katedra polowa Wojska Polskiego) i kierował przez krótki czas, jego odnową[40]. 20 grudnia 1916 został powołany na stanowisko superiora polowego Legionów[41], co oznaczało zwierzchnictwo nad wszystkimi kapelanami legionowymi i całym duchowieństwem we wszystkich brygadach[42]. W okresie kryzysu przysięgowego w lipcu 1917 opowiedział się za pozostaniem II Brygady Legionów przy boku państw centralnych i za jej podporządkowaniem Tymczasowej Radzie Stanu[43]. Od 2 połowy września 1917 był superiorem Polskiego Korpusu Posiłkowego[44]. W lutym 1918 w proteście wobec postanowień Traktatu Brzeskiego, współorganizował spisek oficerów Polskiego Korpusu Posiłkowego (którego trzon stanowili żołnierze II Brygady): Józefa Hallera, Norberta Okołowicza, Michała Roli-Żymierskiego, Romana Góreckiego i Włodzimierza Zagórskiego, w celu przebicia się tego Korpusu przez front austriacko-rosyjski pod Rarańczą i połączenia z I Korpusem Polskim w Rosji, dowodzonym przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego[45]. W konsekwencji zainicjowanego buntu został internowany na Węgrzech i w maju 1918 stał się jednym z trzech głównych oskarżonych w procesie w Marmaros-Sziget (prócz niego też kpt. dr Roman Górecki i rtm. Norbert Okołowicz)[46]. Został oskarżony m.in. za usiłowanie przeprowadzenia wojska do gen. Dowbor-Muśnickiego, o nakłanianie do dezercji oraz o wystąpienie wraz z innymi legionistami przeciw wkraczającym oficerom por. Janowi Schillingowi i kpt. Janowi Băleanu, przeciw którym użył broni, za co miał być ukarany w myśl art. 328a wojskowego kodeksu karnego[47]. W jego sprawie interweniował u cesarza Karola I Habsburga legat papieski ks. Ratti, przyszły papież Pius XI[48]. 2 października ksiądz został ułaskawiony i kilka dni później wraz z pozostałymi sądzonymi, wypuszczony z więzienia[49].
Działalność do przewrotu majowego
W listopadzie 1918 uczestniczył w polsko-ukraińskich walkach o Przemyśl; był jednym z organizatorów polskich oddziałów ochotniczych, a od 5 listopada 1918 dowódcą grupy „San”[5]. Następnie do maja 1919 brał udział w walkach o Lwów[50]. Został zweryfikowany ze starszeństwem w stopniu proboszcza (odpowiadający stopniowi podpułkownika) ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919[51][52][35]. W lipcu 1919 stał się jednym z głównych inicjatorów powstania Straży Mogił Polskich Bohaterów, która zainicjowała budowę Cmentarza Orląt Lwowskich[53]. Ułożył specjalny statut dla tej organizacji[54]. Podczas wojny polsko-bolszewickiej sprawował funkcję dziekana Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich w Galicji Wschodniej. Uczestniczył w bitwie pod Zadwórzem[55]. Od września 1919 był dziekanem Okręgu Korpusu VI we Lwowie, a od listopada 1921 pełniącym obowiązki szefa duszpasterstwa katolickiego Dowództwa Okręgu Korpusu Nr X w Przemyślu[56][57][58]. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu proboszcza ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 roku i 9. lokatą w duchowieństwie wojskowym wyznania rzymskokatolickiego[59]. Jego odwaga na polu walki, była wysoko oceniana przez marszałka Józefa Piłsudskiego, który wielokrotnie nagradzał go najwyższymi odznaczeniami wojskowymi.
Działalność polityczna
17 maja 1926 sprzeciwił się publicznie zamachowi stanu Józefa Piłsudskiego, zrzucając odznaczenia podczas mszy, celebrowanej w intencji ofiar przez biskupa polowego Wojska Polskiego Stanisława Galla, w katedrze polowej Wojska Polskiego w Warszawie[60]. 18 sierpnia 1926 został zwolniony ze stanowiska i pozostawiony w dyspozycji Kurii Biskupiej Wojska Polskiego[61]. 30 września 1927 przeniesiono go w stan spoczynku. Zamieszkał we Lwowie przy ulicy św. Mikołaja 2[62][63]. Od jesieni 1926 włączył się w działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”[64]. Należał do najbliższych współpracowników Wincentego Witosa[65]. W 1927 zasiadał w małopolskim Zarządzie Okręgowym PSL Piast[66], a w 1928 w jego Zarządzie Okręgowym, jako zastępca prezesa tej partii, w Małopolsce Wschodniej[67]. W czerwcu 1930 został wybrany na członka Rady Naczelnej PSL Piast[66]. Uznawany za radykalnego działacza ludowego, opowiadał się za modelem państwa egalitarnego, opartego na fundamencie prawa[68]. Był jednym z przywódców Kongresu Obrony Prawa i Wolności Ludu (jako członek prezydium Kongresu Centrolewu), który odbył się w czerwcu 1930 w Krakowie[69]. Jego program polityczny wykrystalizował się pod wpływem ideologii lewicowej, programu chadeckiego oraz lewego skrzydła agraryzmu. Jako entuzjasta i organizator spółdzielczości, na wzór działającego do dnia dzisiejszego holenderskiego Boerenbondu, opracował w 1927 statut dla wiejskich spółdzielni[70]. We wrześniu 1930 objął stanowisko redaktora Gazety Grudziądzkiej[71]. Na łamach gazety zaproponował powstanie chłopskiego kartelu zbożowo-hodowlanego, który miał za zadanie obronę interesów chłopskich, przed m.in. wygórowanymi cenami karteli rządowych[72]. Pomysł ten odbił się w Polsce szerokim echem i sprowokował dyskusję wielu specjalistów, akademików, parlamentarzystów, a także przedstawicieli rządu z wicepremierem Eugeniuszem Kwiatkowskim na czele[73]. Spore nadzieje wiązał z nim również Stanisław Mikołajczyk[74]. Jako obrońca najbiedniejszych Polaków, dał się poznać jako czołowy przeciwnik sanacji; jego pisma były najczęściej konfiskowanymi gazetami na Pomorzu, wytoczono mu także wiele spraw sądowych[75]. Z drugiej strony jako rzecznik pokojowego ułożenia stosunków między Polakami a Ukraińcami, (opowiadał się m.in. za uwzględnieniem ukraińskich interesów politycznych i ekonomicznych na ówczesnych kresach wschodnich) był zwalczany przez endecję[76]. W 1930 jako jedyny ksiądz na liście Centrolewu uczestniczył w wyborach brzeskich, kandydując bez powodzenia z okręgu tczewskiego[77]. W trakcie procesu brzeskiego zeznawał w charakterze świadka, broniąc m.in. Hermana Liebermana z PPS[78]. Po zjednoczeniu w 1931 ruchu ludowego, działał w ramach Stronnictwa Ludowego i został członkiem Rady Naczelnej SL[66]. W lutym 1938 został wybrany do Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL[79]. Od 1936 był prezesem Komisji Gospodarczej SL we Lwowie[80] oraz członkiem Zarządu Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego[81]. Współpracował zarówno z socjalistami takimi jak Andrzej Strug czy Stefan Czarnowski, jak i chadekami: Wojciechem Korfantym i Karolem Popielem[82]. Był zwolennikiem racjonalnej polityki strajkowej[83]. Organizował manifestację w Nowosielcach[79], szkolenia i wiece przed strajkiem chłopskim w Małopolsce w 1937[84]. Pozostając od początku lat trzydziestych w bliskich kontaktach z gen. Józefem Hallerem, zainicjował porozumienia ugrupowań centrowych pod egidą swego byłego dowódcy, które dały początek powstałemu w 1936 Frontowi Morges[85]. Był kapelanem Związku Hallerczyków, a w lipcu 1933 został wybrany razem z Izydorem Modelskim na członka Zarządu Głównego Związku[85][86].
Losy po wybuchu II wojny światowej
Po wybuchu wojny, jako przedstawiciel Stronnictwa Ludowego, włączył się we Lwowie w działalność podziemnego Komitetu Narodowego Polskiego, przekształconego następnie w Wydział Sztabu Komendy Związku Walki Zbrojnej -1 (Obszaru nr 3)[87]. Na przełomie marca i kwietnia 1940 został wyznaczony na kuriera do siedziby premiera Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, gen. Władysława Sikorskiego w Angers we Francji, gdzie miał zrelacjonować informacje na temat działań ZSRR na zachodniej Ukrainie[88]. Na początku kwietnia 1940 został aresztowany przez NKWD we Lwowie[7]. Był torturowany, a następnie najprawdopodobniej 4 kwietnia 1940 r. zamordowany podczas śledztwa, we lwowskiej siedzibie NKWD przy ul. Pełczyńskiej (w budynku Miejskiego Zakładu Energetycznego)[89].
Młodszy brat księdza Józefa Panasia, Franciszek, zginął podczas I wojny światowej[91]. Starszy brat Stanisław (1879–1940); absolwent Wydziału Prawa UJ i członek Sokoła, był sędzią grodzkim w Mszanie Dolnej, a następnie prezesem sądu w Wadowicach[92]. Siostra, Tekla Panaś-Mikuś, została w 1939 wywieziona przez Sowietów z Koziny, w ówczesnym powiecie Stanisławowskim, do Kazachstanu[93]. Przez matkę, kapelan był spowinowacony z Jadwigą z Rückemannów Guzkową, kuzynką gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna[94], a przez babkę ze strony ojca, z biskupem przemyskim i rektorem UJ, Józefem Sebastianem Pelczarem. Jego krewnymi byli trzej duchowni: dziekan przeworski ks. Franciszek Trznadel (1830–1872), ks. prof. Antoni Trznadel (1857–1908) i ks. dr Jan Trznadel (1866–1920).
W rodzinnym Odrzykoniu w 2018 r. została wmurowana tablica z podobizną księdza płk. Józefa Panasia. Imię księdza nosi także jedna z tamtejszych ulic[95].
↑T. Nawrocki, Ksiądz pułkownik Józef Panaś 1887-1940, „Zeszyty Odrzykońskie” 2001, z. 8, s. 33. Data 25 listopada jest błędna, patrz m.in.: J. Hulewicz, Panaś Józef, Polski Słownik Biograficzny, t. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1980. s. 113.
↑B. Szwedo, Zawsze w pierwszej linii: kapłani odznaczeni Orderem Virtuti Militari 1914-1921, 1939–1945, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, Warszawa 2004, s. 102.
↑J. Hulewicz, Panaś Józef, Polski Słownik Biograficzny, t. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1980. s. 113. W. Cygan, W. Wysocki, Dla ciebie, Polsko, krew i czyny moje: duszpasterstwo wojskowe Legionów Polskich, Warszawa 1997, s. 121.
↑P. Stawarz, Internowanie oraz proces żołnierzy legionowych w Marmaros-Sziget w roku 1918 we wspomnieniach księdza pułkownika Józefa Panasia – kapelana II Brygady Legionów Polskich, Łódź 2014, s. 92 i 94.
↑Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Załącznik do Dziennika Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 13 z 8 czerwca 1922 roku, Zakłady Graficzne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1922, s. 405.
↑J. Humeński, Sprawa ks. ppłk. Józefa Panasia, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 2 (156), 1996, s. 140-141
↑Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1926, nr 36 z 10 IX, s. 294.
↑Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1927, nr 24 z 26 IX, s. 289.
↑J. Hulewicz, op. cit., s. 113. A. Kołodziejczyk, Ksiądz pułkownik…, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, s. 64.
↑Słownik biograficzny działaczy Ruchu Ludowego pod red. Z. Winiarskiego. Warszawa 1989. s. 310-311.Czy nas nie wstyd? „Gazeta Grudziądzka”, 1933, nr 97 z 19 VIII, s. 1.
↑A. Kołodziejczyk, Ksiądz pułkownik…, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, s. 65.
↑J. Panaś, W okresie Kongresu Stronnictwa Ludowego powinien powstać kartel chłopski, „Gazeta Grudziądzka”, nr 62 z 27 V 1933, s. 1.
↑A. Kołodziejczyk, Projekty gospodarcze księdza pułkownika Józefa Panasia, Warszawa 1995, zeszyt 2, s. 56.
↑S. Stępka, Stanisław Mikołajczyk w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2011, s. 49-50.
↑T. Krzemiński, Polityk dwóch epok, Wiktor Kulerski (1865-1935), Toruń 2008, s. 232.Tamże, s. 239-240
↑S. Czerepowi zapewne chodzi o stopień porucznika, choć podawana jest mylnie ranga podporucznika, patrz: S. Czerep, II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 2007, s.84.
.png){kind=small}
