Salón Rico był główną salą audiencyjną Abd ar-Rahmana III w Medina Azahara[1]
Rządy Abd ar-Rahmana III (912-961) uważane są za punkt zwrotny w dziejach hiszpańskich Umajjadów. Zaczęli oni wtedy odzyskiwać panowanie nad Andaluzją, nowy emir zdobył bowiem wiele terytoriów rebeliantów, posługując się w takim samym stopniu siłą, jak i dyplomacją, oraz wydał bezpardonową wojnę ich najważniejszemu przywódcy, Umarowi Ibn Hafsunowi. Ten ostatni zmarł w roku 918, zaś dziesięć lat później Umajjadzi zdobyli Bobastro z rąk jego syna, kładąc ostatecznie kres ponad czterdziestoletniej rewolcie. Jeszcze w tym samym roku wojska Abd ar-Rahmana zdobyły Méridę, w roku 930 Badajoz, w 932 Toledo, a w 937 Saragossę. Tym samym cała Andaluzja została ponownie zjednoczona pod panowaniem Umajjadów[2][3].
W rok po zdobyciu Bobastro, w roku 929, Abd ar-Rahman ogłosił się kalifem, co było odpowiedzią na wcześniejsze ogłoszenie kalifatu przez Fatymidów. Po opanowaniu sytuacji w Andaluzji Abd ar-Rahman postrzegał Fatymidów jako największe zagrożenie dla swojej władzy, nie tylko ze względu na ich potęgę, ale także ich ismailicką ideologię. Z uwagi na powyższe w roku 933 wojska Umajjadów zajęły Ceutę, co było początkiem umajjadzkiej interwencji w Maghrebie. Ani Abd ar-Rahaman, ani jego następcy, nie dążyli do trwałego rozszerzenia posiadłości dynastii po drugiej stronie cieśniny. Walka z Fatymidami polegała raczej na ustanowieniu protektoratu nad wrogimi im berberskimi plemionami w celu ustanowienia strefy buforowej pomiędzy posiadłościami obu kalifatów. Koszta wojny z Fatymidami, która miała trwać aż do upadku dynastii, były znaczne, jednak przynajmniej za panowania Abd ar-Rahmana wydawało się, że Andaluzja posiada wystarczające zasoby do jej prowadzenia. Był to okres szczytowej pomyślności ekonomicznej regionu, czego świadectwem było bicie przez Abd ar-Rahmana, po raz pierwszy od dwóch stuleci, złotych dinarów[4][5]. Za jego panowania zrealizowano także monumentalne projekty budowlane, takie jak powiększenie Wielkiego Meczetu w Kordobie oraz budowa w jej pobliżu nowej stolicy, Medina Azahara[6].
Panowanie Al-Hakama II (961 - 976) „było bez wątpienia okresem największego splendoru we wszystkich aspektach historii Andaluzji”[8]. W chwili wstąpienia na tron nowy kalif miał czterdzieści sześć lat i ogromne doświadczenie w sprawach administracyjnych. Starał się kontynuować politykę swojego ojca, chociaż brak mu było jego energii i miał tendencję do pozostawiania spraw państwa w rękach swoich urzędników. Poświęcona jego rządom część Chatib al-Muktabis jest szczegółową kroniką aktywności szczęśliwego i wolnego od jakichkolwiek problemów dworu. Na jej stronach chrześcijanie z Północy występują jako pokorni wasale, którzy przybywają do stolicy by złożyć hołd lub prosić o rozstrzygnięcie ich wewnętrznych sporów. Poza odparciem najazdu wikingów w 971 i pokonaniem krótkotrwałej koalicji państw chrześcijańskich, utworzonej w 975 przez władcę KastyliiGarcię Fernandeza (970-995), w Andaluzji panował pokój. Al-Hakam jest opisywany jako człowiek kulturalny i miłujący pokój, głęboko religijny i będący wielkim patronem sztuki, zaś jego imię jest kojarzone w szczególności z budową Medina Azahara, którą nadzorował jeszcze jako następca tronu, oraz powiększeniem i upiększeniem Wielkiego Meczetu w Kordobie[8][9][10].
Puszka z kości słoniowej z 968 roku należąca do brata Al-Hakama II, Al-Mughiry. Luwr
To jednak właśnie za rządów Al-Hakama zaczęły się ujawniać niepokojące następstwa przedłużającego się konfliktu w Maghrebie. Głównym przeciwnikiem Umajjadów był IdrysydaHasan Ibn Gannun (954-975, 985), który w 972 zadał im poważną klęskę. Dwa lata później słynny dowódca Al-Hakama, Ghalib, zmusił jednak Hasana do kapitulacji i zabrał go do Kordoby. Następnie wygnał on Idrysydów z ich terytoriów, zabierając ich lub ich synów jako zakładników. Triumf kalifa wydawał się zatem zupełny, jednak koszta trwającej całą dekadę konfrontacji z Hasanem były ogromne. W zachowanym liście Al-Hakama do Ghaliba pisze on by ten nie lękał się o pieniądze lub wojska, otrzyma je bowiem na pewno, nawet jeśli miałoby to oznaczać opróżnienie pełnych kosztowności kufrów i przepełnionych spichlerzy Andaluzji. Szczegółowe opisy ciągłych wysyłek pokaźnych sum pieniędzy zawarte u Ibn Hajjana potwierdzają, iż kalif zmierzał do utrzymania wpływów w Maghrebie za wszelką cenę. By podołać wyzwaniu na tym froncie Al-Hakam zaczął masowo wcielać do swojej armii całe klany Berberów, którzy odczuwali większą lojalność w stosunku do swoich ziomków, niż do kalifa. Także w administracji zerwał z polityką zatrudniania miejscowych mawali (nawróconych na islam), zastępując ich niewolnikami z północnej Europy (sakaliba). Prowadziło to do alienacji arabskich poddanych kalifa, czego konsekwencje objawiły się w pełni po jego śmierci[11][8][12].
Al-Hakam, który doszedł do władzy w podeszłym jak na ówczesne czasy wieku, był słabego zdrowia, zaś pogorszyło się ono jeszcze po zawale serca jakiego doznał w roku 972. Miał tylko jednego syna z baskijskiej matki, Hiszama (976-1009, 1010-1013), i dążąc do zapewnienia mu sukcesji chciał by złożono mu przysięgę wierności (baja) jeszcze za życia ojca. Al-Hakam zmarł jednak na dzień przed planowaną ceremonią, 1 października 976 roku, i objęcie kalifatu przez zaledwie jedenastoletniego Hiszama spotkało się z opozycją grupy pałacowych Sakaliba będących zwolennikami władzy jego wuja, Al-Mughiry. Przy tym zgodnie z ich planami Hiszam miał zostać następcą tronu. Al-Mughira został jednak szybko uwięziony przez szefa policji (asz-szurta al-wusta) Muhammada Ibn Abi Amira, działającego z rozkazu wezyra Al-Muszafiego, i niedługo później zamordowany. Te dramatyczne wydarzenia otwierające panowanie nowego kalifa zapowiadały koniec złotego wieku hiszpańskich Umajjadów[13][14][15].
Amirydzi
Wschodni przedsionek Wielkiego Meczetu w Kordobie pochodzący z okresu rządów Al-Mansura[7]
Al-Hakam powierzył pieczę nad swoim synem Al-Muszafiemu, który wkrótce po akcesji nowego kalifa został hadżibem, podczas gdy Ibn Abi Amir objął opuszczone stanowisko wezyra. Ambicje tego ostatniego, bardziej znanego pod swoim późniejszym tytułem Al-Mansur (stąd chrześcijańskie Almanzor), sięgały jednak dalej. W 977 Ibn Abi Amir wyruszył na kampanię przeciwko chrześcijanom, podczas której odparł ich atak i zdobył przedmieścia al-Hamma (dzis. Baños de Ledesma w gminie Vega de Tirados). To drobne zwycięstwo posłużyło mu do zwiększenia swojego prestiżu oraz przyciągnięciu do siebie klasy wojskowych, zaś w szczególności głównodowodzącego Środkowej Marchii (as-sagr al-wusta), Ghaliba. Po poślubieniu córki tego ostatniego Ibn Abi Amir wykorzystał niepopularność oskarżanego o nepotyzm Al-Muszafiego i w 978 doprowadził do jego uwięzienia pod zarzutem malwersacji oraz ostatecznie zniknięcia[14].
Ibn Abi Amir objął teraz urząd hadżiba, zaś żeby pozyskać ulemów, którzy krytykowali jego postępowanie i styl życia, urządził spektakl niszczenia niezgodnych z islamską ortodoksją książek z zakresu astronomii czy filozofii znajdujących się w kalifackiej bibliotece. Do podobnych aktów ostentacyjnej pobożności należy zaliczyć także własnoręczne przepisanie Koranu i rozbudowę Wielkiego Meczetu w 987. W 981 hadżib przeniósł siedzibę rządu z Medina Azahara do swojej nowej rezydencji, Madinat az-Zahira, i uzyskał od młodego kalifa „delegację wszystkich jego kompetencji, tak aby ten mógł się oddać pobożnym praktykom”[14]. To było zbyt wiele dla umajjadzkich lojalistów, na których czele stanął Ghalib, stary generał jednak jeszcze w tym samym roku zginął w konfrontacji z siłami Ibn Abi Amira. To po tym zwycięstwie ten ostatni przyjął tytuł Al-Mansur[14].
Charakterystyczną cechą rządów Al-Mansura były ciągłe kampanie przeciwko chrześcijańskim królestwom północy, stojące w kontraście do raczej zachowawczej polityki Umajjadów w tej kwestii. Ich celem nie były terytorialne zdobycze, lecz osłabienie przeciwnika oraz zdobycie łupów i niewolników. Te wojny były możliwe jedynie dzięki coraz większemu zaciągowi Berberów, którzy teraz stanowili już większość umajjadzkiej armii[11][16]. W sumie Al-Mansur miał przedsięwziąć pięćdziesiąt dwie wyprawy przeciwko chrześcijanom i zniweczyły one znaczną część dotychczasowej rekonkwisty oraz niemal cały wysiłek włożony w ponowne zasiedlenie Leónu. Estremadura została całkowicie spustoszona[14].
Al-Mansur kontynuował także wojnę w Afryce, gdzie w roku 980 Buluggin ibn Ziri (972-984) dotarł aż do Ceuty, zmierzając do ustanowienia hegemonii Fatymidów w zachodnim Maghrebie. W międzyczasie wygnany z Kordoby Hasan Ibn Gannun uzyskał poparcie Fatymidów i wszczął bunt, który jednak w 985 został stłumiony przez wojska Al-Mansura. Egzekucja Hasana, dokonana wbrew wcześniej udzielonym gwarancjom, oznaczała koniec dynastii Idrysydów. Kolejną rebelię w zachodnim Maghrebie, wszczętą w 998 przez Ziriego Ibn Atijję, stłumił syn Al-Mansura, Abd al-Malik al-Muzaffar[14][17].
Celem Al-Mansura, który sprowadził kalifa do roli marionetki w swoich rękach, było ustanowienie dynastii. Po jego śmierci w roku 1002 urząd hadżiba objął jego syn, Abd al-Malik al-Muzaffar, który kontynuował politykę swojego ojca, nadal formalnie uznając zwierzchność Hiszama II, przy zachowaniu rzeczywistej władzy w swoich rękach. Kiedy w roku 1008 zmarł Al-Muzaffar hadżibem został jego młodszy brat, Abd ar-Rahman, znany powszechnie jako Sanchuelo. Zrywając z dotychczasową polityką Amirydów Sanchuelo wymusił na kalifie wyznaczenie siebie na swojego następcę, co wywołało bunt mieszkańców Kordoby, na czele których stanął jeden z wielu potomków Abd ar-Rahmana III, Muhammad (1009-1010). Kiedy Sanchuelo powrócił z kampanii przeciwko chrześcijanom i skierował się przeciwko zbuntowanej Kordobie opuścili go nawet jego Berberowie. Jego śmierć w 1009 z rąk rebeliantów oznaczała koniec rządów Amirydów[19][20][16].
Amirydzi opierali swoje rządy na czynniku obcym, Berberach i Sakaliba, w celu ich utrzymania obciążając andaluzyjskich Arabów coraz cięższymi podatkami. W rezultacie lokalna populacja stawała się coraz uboższa, wroga wobec własnego rządu oraz pozbawiona wojskowego treningu. Systematyczna polityka infiltracji, destabilizacji, a następnie rekonstrukcji kordobańskiego państwa przez Al-Mansura, mająca na celu przejęcie i utrzymanie władzy, doprowadziła do zniszczenia wszystkich struktur stanowiących jego podstawy: politycznych, gospodarczych, społecznych, etnicznych i kulturalnych. Po jego śmierci nie było już ani kalifatu, ani wielkich rodów, ani mechanizmów społecznej i etnicznej koegzystencji. Przed epoką Amirydów muzułmańskie kampanie były jedynie odpowiedziami na chrześcijańskie zaczepki. Obie strony posiadały krewnych po obu stronach granicy i by uniknąć konfliktu, wystarczało unikać prowokacji. Jednak Al-Mansur dokonywał agresywnych najazdów, prowadzonych przez żołnierzy dla których Andaluzja była obcym krajem, pozostawiając za sobą niewidziany wcześniej szlak zniszczeń i śmierci. Te wojny ustanowiły wśród chrześcijan nowe poczucie jedności, zaś w sytuacji tak brutalnej wrogości muzułmanów idea wspólnej z nimi koegzystencji zaczęła wydawać się absurdalna. W tym samym czasie dla andaluzyjskich Arabów jedynymi wrogami stali się znienawidzeni Berberowie. W świetle tych faktów nadchodzący upadek kalifatu, który jeszcze przed chwilą zdawał się stać u szczytu potęgi, tak na pierwszy rzut oka zaskakujący, jawi się nie tylko jako łatwy do wytłumaczenia, ale wręcz nieunikniony[21].
Muhammad zmusił Hiszama II do abdykacji i obwołał się kalifem przyjmując tytuł Al-Mahdi, szybko jednak przekonał się, że obalenie Amirydów nie jest równoznaczne z przywróceniem władzy Umajjadów. Nowy kalif czuł się zagrożony przez popleczników dawnego reżimu, Berberów i Sakaliba, którzy zajmowali ważne stanowiska w pałacowej gwardii i armii. Al-Mahdi zwolnił wielu z nich i odeszli oni z Kordoby, szukając nowych źródeł utrzymania. W wielu przypadkach Berberowie i Sakaliba ustanawiali własne samorządne państewka w miejscach nowego osiedlenia. Dodatkowo Al-Mahdi zniechęcił do siebie także wielu własnych stronników sposobem w jaki potraktował Hiszama II, zainscenizował bowiem jego śmierć i pogrzeb. W rezultacie i tak niewielki po rządach Amirydów autorytet kalifatu upadł jeszcze bardziej, a wkrótce przeciwko Al-Mahdiemu powstali członkowie jego własnej rodziny. Ostatecznie Andaluzja pogrążyła się w wojnie domowej (fitna), pomiędzy trzema partiami (taifa) - Andaluzyjczykami, Berberami i Sakaliba, z których jednak żadna nie była zjednoczona wewnętrznie. W całym kraju zaczęły się tworzyć nowe organizmy polityczne, powoływane po to by zapełnić polityczną pustkę i w ten sposób zapobiec obcej interwencji (w przypadku Andaluzyjczyków), albo po prostu by zapewnić sobie przetrwanie (w przypadku Berberów i Sakaliba)[22][23].
Podczas gdy Andaluzja rozpadła się na szereg miast-państw[24], Umajjadzi walczyli pomiędzy sobą o panowanie nad Kordobą. Największym wyzwaniem dla władzy Al-Mahdiego był inny prawnuk Abd ar-Rahmana, Sulajman (1009-1010, 1013-1016), którego jako pretendenta do tronu wysunęli Berberowie. W listopadzie 1009 Sulajman zdobył Kordobę, zmuszając Al-Mahdiego do ucieczki, ten jednak wkrótce powrócił z siłami namiestnika Toledo, Wadiha. Sulajman opuścił stolicę, niedługo potem pojawił się jednak ponownie, na czele nowych kontyngentów Berberów, i rozpoczął oblężenie miasta. W jego trakcie Wadih pozbył się Al-Mahdiego i ponownie ogłosił kalifem Hiszama, co jednak okazało się bez większego znaczenia, ponieważ 9 maja 1013 Berberowie Sulajmana zdobyli Kordobę, straszliwie niszcząc miasto. Był to właściwie koniec umajjadzkiej Kordoby. W następnych latach miała ona być przedmiotem niekończącej się serii spisków i rewolt, ta walka o Kordobę nigdy jednak nie nabrała znaczenia większego niż lokalne, w międzyczasie bowiem reszta Andaluzji wybrała niezależność od dawnej stolicy. Obok sześciu Umajjadów, którzy mieli używać tytułu kalifa w latach 1009-1031, w tym okresie pojawiło się także trzech pretendentów należących do berberskiego rodu Hammudydów, wywodzącego się z dawnej dynastii Idrysydów. Ostatecznie w listopadzie 1031 grupa kordobańskich notabli, na których czele stał Abu al-Hazm Dżahuar z rodu Dżahuarydów, wygnała z miasta Umajjadę Hiszama III (1027-1031) i zamiast powołać kolejnego kalifa, ujęła władzę bezpośrednio w swoje ręce. W ten sposób Kordoba jako ostatnie większe miasto w Andaluzji stała się niezależnym organizmem politycznym, zaś rządy Umajjadów na Półwyspie Iberyjskim dobiegły końca[25][26][16].
Marianne Barrucand, Achim Bednorz: Moorish Architecture in Andalusia. Hong Kong: Taschen, 2007. ISBN 978-3-8228-3103-8.
P. Chalmeta: al-Manṣūr. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VI. Leiden: E.J. Brill, 1991, s. 430-432. ISBN 90-04-08112-7.
Jerrilynn Dodds (ed.): Al-Andalus. The Art of Islamic Spain. New York: Metropolitan Museum of Art, 1992. ISBN 0-87099-636-3.
B. Lewis, V.L. Ménage, Ch. Pellat, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume III. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-08118-6.
L. Molina: Umayyads. In Spain. W: P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume X. Leiden: E.J. Brill, 2000, s. 847-853. ISBN 90-04-11211-1.
María Jesús Viguera Molins: Al-Andalus and the Maghrib (from the fifth/eleventh century to the fall of the Almoravids). W: Maribel Fierro (ed.): The New Cambridge History of Islam. Vol. 2. The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2011, s. 21-47. ISBN 978-0-521-83957-0.
Eduardo Manzano Moreno: The Iberian Peninsula and North Africa. W: Chase F. Robinson (ed.): The New Cambridge History of Islam. Vol. 1. The Formation of the Islamic World Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s. 581-621. ISBN 978-0-521-83823-8.
.jpg)
.jpg)
