Kawaleria Narodowa

Towarzysz 1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, mundur według ordynansu z 1790

Kawaleria Narodowa – formacja polskiej jazdy autoramentu narodowego powstałej w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy, takich jak husaria i pancerni (pozostałych po konfederacji barskiej).

Historia

W 1775 roku uchwałą Sejmu rozwiązano husarię, jako formację bojową, a istniejące oddziały husarii i pancernych, pozbawione uzbrojenia ochronnego, zostały przekształcone w Kawalerię Narodową. Zanikła wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, by posłużyć m.in. jako wzór umundurowania w okresie późniejszym (np. kawaleria Legionów, a także pierwowzór munduru ułańskiego).

Organizacja

Kawalerię Narodową formalnie powołano decyzją rozbiorowego sejmu warszawskiego w 1775 roku. Liczba czterech nowo tworzonych brygad KN wskazuje, iż brygady miały wejść po jednej do każdej z nowo utworzonych dywizji ogólnowojskowych. Faktyczną jej organizację rozpoczęto dopiero z końcem 1776 roku. Jedynie organizacja brygady KN w nowej Dywizji Wielkopolskiej została wcześniej rozpoczęta przez Jana Lipskiego, który to komenderował nią już od 12 stycznia 1776 roku. Zgodnie z etatem brygada KN miała liczyć po 737 „głów”, podzielonych na sześć szwadronów po cztery chorągwie każdy^[1].

Aby osiągnąć przewidzianą etatem liczbę 96 chorągwi, należało do istniejących faktycznie 85 chorągwi husarskich i pancernych dodać 11 kolejnych^[a]. Departament Wojskowy polecił skompletować 8 chorągwi i utworzyć trzy nowe^[b]^[1].

Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując 3 brygady Ukraińskie, jedną Wielkopolską i 2 Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 roku (już po konfederacji barskiej). Ze starej organizacji zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu.

Początkowo Dywizji Małopolskiej nie przydzielono brygady KN. Już w kwietniu 1777 roku przesunięto dwie chorągwie z 3 Brygady w Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej, aby docelowo wyodrębnić ich 12, tworząc półbrygadę w Dywizji Małopolskiej pod dowództwem Józefa Golejewskiego^[2]. Lustracją przeprowadzona w 1778 roku wykazała, że stan etatowy brygad wynosi 2948 żołnierzy, a faktyczny 1936 zorganizowanych w 96 chorągwiach^[2].

Rozkazem z dnia 12 listopada 1788 roku podwyższono stany liczbowe wszystkich 96 Koronnych chorągwi Kawalerii Narodowej z 35 szabel do 150, przez co siła każdej z brygad miała wynosić teraz 3600 szabel (wobec poprzednich 867) z podziałem na 24 szwadrony (dawniej chorągwie). W ramach tego rozkazu zlikwidowano także jazdę obcego autoramentu, z 3 pułków dragonii tworząc Pułki Straży Przedniej w ramach Jazdy Narodowej.

30 listopada 1789 roku Sejm nakazał podzielić 4 tak rozbudowane koronne brygady kawalerii (trzy Ukraińskie i Wielkopolską) na 8 z podziałem na 12 szwadronów. Według regulaminu z 30 kwietnia 1790 roku szwadron Kawalerii Narodowej dzieli się na 4 cugi: 1-y z 32 towarzyszy i 3 po 32 pocztowych (razem 32 towarzyszy i 96 pocztowych), zaś szwadron straży przedniej składa się z 2 cugów towarzyskich po 29 koni i 2 cugów pocztowych po 29 koni (razem 58 towarzyszy i 58 pocztowych).

Prowadzący lustrację kawalerii narodowej w 1791 roku pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski podsumował ją następująco^[3]:

Wyznać szczerze muszę, że nierównie więcej wróżyłem dla narodu korzyści z tego dystyngowanego wojska (t.j. kawaleryi narodowej), gdym nie miał tyle sposobności z bliska mu się przypatrzyć; ale teraz śmiało to powiem, że gdy w tym składzie, urządzeniu, formacyi i niedozorze zostanie nasza kawalerya, zamiast pożytku z niej spodziewanego, ciężarem się tylko stanie krajowi..

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku siły powstańcze liczyły 12 brygad kawalerii narodowej, 2 regimenty gwardii konnej i 16 pułków straży przedniej, choć przy niepełnych stanach liczebnych.

Struktura organizacyjna brygady kawalerii narodowej

Nowy etat brygady wprowadzony 8 października 1789 roku dla stutysięcznego etatu wojska Obojga Narodów wyglądał następująco^[4]:

Sztab wyższy:

brygadier-komendant – 1
vicebrygadier – 1
majorowie – 3

Razem –5
Sztab średni i niższy:

kwatermistrz – 1
audytor – 1
adiutanci – 2
kapelan – 1
sztabsfelczer – 1
sztabsfurier – 1
paukier – 1
sztabstrembacz – 1
wagenmajster – 1
profos – 1
konował – 1
puszkarz – 1
podprofos – 1

Razem – 14
Chorągwie:

rotmistrzowie – 12 (bez gaży)
porucznicy – 12
podporucznicy – 12
chorążowie – 12
namiestnicy – 48
namiestnicy sztandarowi – 12
towarzysze – 768
wachmistrze – 12
furierzy – 12
kaprale – 12
trębacze – 24
szeregowi – 768
felczerzy – 12
kowale – 12
siodlarze – 12

Razem – 1800
Ogółem – 1819

Umundurowanie

W 1746 roku hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wydał uniwersał, ustalający mundury dla formacji husarskich i pancernych^[c], zarówno koronnych i litewskich. Wzór ten praktycznie obowiązywał aż do 1785 roku, po drobnych zmianach w okresie konfederacji barskiej^[d]. I tak:

chorągwie husarskie:
- koronne: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz srebrnymi guzikami
- litewskie: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz złotymi guzikami
chorągwie pancerne:
- koronne: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także srebrnymi guzikami
- litewskie: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także złotymi guzikami.

W 1785 roku Departament Wojskowy ustalił wygląd munduru dla: pocztowego, towarzysza, oficera, audytora, kwatermistrza, trębacza, paukiera, profosa i podprofosa, felczera oraz rzemieślników: siodlarza, konowała, kowala, puszkarza. Przepisy te ustalały rząd koński i ujednolicały umundurowanie, i tak karmazynowe rogatywki pochodzą z munduru husarskiego, a granatowe kurtki z munduru chorągwi pancernych.

11 marca 1791 roku Departament Wojskowy wydał nowy przepis dla oddziałów Kawalerii Narodowej i Pułków Straży Przedniej, gdzie zubożono ozdoby munduru (obniżając jego koszt), lecz utrzymano podział na pocztowych i towarzyszy (pocztowi nosili na głowie giwery, towarzysze – rogatywki). Zmieniono także: proporcje nakryć głowy, towarzyszom spodnie z karmazynowych z podwójną białą listwą^[e] na granatowe z karmazynowymi listwami, wymieniono ładownice na mniej ozdobne, zniesiono orły i frędzle na czaprakach towarzyszy i oficerów^[f], pocztowi dostali wygodne czapraki kryte czarnym baranim futrem i inne drobne zmiany.

Niemniej przepis powyższy nie został wprowadzony z dnia na dzień i ze źródeł ikonograficznych wynika, że zarówno w bitwach w 1792 i w 1794 roku część żołnierzy donaszała stare sorty mundurowe.

Brygady koronne Kawalerii Narodowej

1 Brygada Kawalerii Narodowej Damazego Mioduskiego
2 Brygada Kawalerii Narodowej Pawła Biernackiego
3 Brygada Kawalerii Narodowej Piotra Hadziewicza
4 Brygada Kawalerii Narodowej Jana Eryka Potockiego
5 Brygada Kawalerii Narodowej Rafała Dzierżka
6 Brygada Kawalerii Narodowej Rocha Jerlicza
7 Brygada Kawalerii Narodowej Stefana Lubowidzkiego
8 Brygada Kawalerii Narodowej Stanisława Mokronowskiego

Brygady litewskie Kawalerii Narodowej

1 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Husarska lub Kowieńska
2 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Petyhorska lub Pińska
3 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego

Ważniejsze bitwy

Ważniejsze bitwy, w których brały udział oddziały Kawalerii Narodowej:

wojna polsko-rosyjska 1792:
- bitwa pod Zieleńcami, 18 czerwca 1792
- bitwa pod Dubienką, 18 lipca 1792 – ucieczka brygady 2 Wielkopolskiej brygadiera Biernackiego
insurekcja kościuszkowska:
- bitwa pod Racławicami, 4 kwietnia 1794 – ucieczka 2 szwadronów brygady 2 Małopolskiej
- bitwa pod Szczekocinami, 6 czerwca 1794
- bitwa pod Krupczycami, 17 września 1794
- bitwa pod Terespolem, 19 września 1794
- bitwa pod Maciejowicami, 10 października 1794 – ucieczka brygady 2 Małopolskiej

Uwagi

↑ Sejm niemy w 1717 roku ustalił liczbę chorągwi autoramentu polskiego na 16 husarskich i 77 pancernych, ale z tej liczby 8 chorągwi znajdowało się w „stanie nie podniesionym” → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
↑ Wielehowski twierdzi, że miano powołać 1 nową, a 2 pozostałe przenieść z redukowanych pułków przedniej straży. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
↑ Podział ustalony w okresie, gdy husaria używała jeszcze uzbrojenia ochronnego.
↑ Skrócono kontusz zastępując go kurtką.
↑ Lampasy.
↑ Widoczne później na czaprakach ułanów napoleońskich.

Przypisy

↑ ^a ^b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 48.
↑ ^a ^b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 49.
↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 61.
↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 51.

Bibliografia

Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Sztaby i kawaleria. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-71-88-500-8.