Podczas defilady 15 sierpnia w LublinieOficerowie 1 Brygady w styczniu 1945 roku
Podczas formowania w ZSRR polskich jednostek zdecydowano też o tworzeniu polskiej kawalerii. Orędownikiem jej tworzenia był szef sztabu korpusu, obywatel radziecki polskiego pochodzenia, płk Włodzimierz Radziwanowicz. Nieetatowe zalążki kawalerii powstały zanim jeszcze ukazał się oficjalny rozkaz w tej sprawie[a][1].
W 1944 roku sformowano według etatu 06/450 1 Samodzielną Brygadę Kawalerii. Etat brygady obejmował dowództwo, sztab, wydział polityczno-wychowawczy, szefów służb, pluton dowodzenia, dwa pułki ułanów, dywizjon artylerii konnej, baterię artylerii przeciwlotniczej, szwadron łączności, szwadron saperski, park artyleryjski, zmotoryzowany oddział zaopatrzenia i transportu, szwadron sanitarny, szwadron zabezpieczenia technicznego, ambulans weterynaryjny, punkt przesyłkowy jeńców, pluton informacji, polową kasę i wojskową stację pocztową nr 2977. W sumie etat przewidywał stan 3025 ludzi[2].
Podstawowy proces formowania pułku ułanów odbywał się w rejonie Trościańca pod Sumami. Największy problem w tym okresie stanowił niedostatek odpowiednich koni. Małe, kosmate, nieprzywykłe do ludzi konie mongolskie stawiały nieustanny opór. Dlatego też, gdy w rejonie Klewania zaistniała konieczność użycia mongolskich koników do transportu 4 Dywizji Piechoty, dowódca brygady nie zabiegał o ich powrót. W wyniku tego część stanu 1 SBK wkroczyła do Chełma pieszo. Brygada kwaterowała w koszarach dawnego 7 pp i 15 sierpnia na defiladzie w Lublinie wystawiła zaledwie kilka szwadronów oraz pluton taczanek[3].
Uzupełnienia koni spodziewano się dokonać dopiero w wyniku ich mobilizacji przeprowadzonej jesienią 1944 roku. Mobilizacja ta nie spełniła jednak oczekiwań, dopiero w toku ofensywy zimowej i walk na terenie Pomorza Zachodniego uzupełniono stan koni[4].
W skład indywidualnej i zespołowej broni palnej wchodziły rewolwery Nagant, pistolety TT, pistolety maszynowe PPSz, karabiny Mosina w wersji skróconej z bagnetem składanym, umocowanym na stałe i z bagnetem nakładanym, karabiny maszynowe ręczne i ciężkie, rusznice ppanc.: PTRD i PTRS. Na sprzęt artyleryjski składały się moździerze 82 mm, działa ppanc. 45 mm, działa 76 mm typu pułkowego i dywizyjnego oraz działa plot. 37 mm[4]. Bronią sieczną ułanów były szaszki[5] wzoru używanego w kawalerii radzieckiej: bez jelca, rękojeść otwarta, trzon rękojeści drewniany, skośnie profilowany, głowica mosiężna na końcu silnie rozszerzona i rozdwojona z poprzecznym otworem do przyczepienia temblaka, głownia niezbyt wygięta. Pochwa skórzana czarna lub drewniana, obciągnięta czarną ceratą, okucie górne mosiężne, poniżej mosiężna ryfka z brajcarkiem, okucie dolne mosiężne, żelazne niklowane lub żelazne czarno lakierowane. Początkowo wszyscy jezdni używali szabli jednolitego wzoru, później do reprezentacyjnych i ceremonialnych wystąpień służbowych używano również szabli oficerskich przedwojennego wzoru z 1921[6].
Proporczyk kawaleryjski, w odróżnieniu od trójkątnych proporczyków innych broni, miał kształt prostokąta o wymiarach 6×3 cm, z trójkątnym wycięciem 2,5 cm, w kolorze czerwono-jasnoniebieskim[7][b]. Po sformowaniu 1 SBK proporczyki takie nosili żołnierze sztabu brygady, żołnierze służb oraz zapasowego pułku kawalerii[8]. Powstające jednostki kawalerii przyjęły tradycyjne barwy polskich jednostek okresu przedwrześniowego. Zwyczajowo oficerowie sztabu nosili proporczyki pułków kawalerii, z których przybyli[9].
Barwy oddziałów występowały też w formie proporczyków na lancach. Początkowo brygada lanc nie posiadała, jednakże rozkaz nr 13 przewidywał wyposażenie kawalerii w proporczyki na lance o barwach narodowych. Pierwsze lance sporządzono prowizorycznie. Po wkroczeniu na dawne tereny polskie uzyskano pewną liczbę lanc z okresu międzywojennego, które wożono jako oznaki poszczególnych szwadronów. Z czasem proporczyki o barwach narodowych zaczęto zastępować proporczykami o barwach pułków lub szwadronów specjalnych, na których zaznaczono numer szwadronu albo baterii. Proporce szwadronowe miały wygląd prostokąta z wycięciem, złożonego jakby z dwóch części: od strony wycięcia proporzec był dwukolorowy o barwach pułku[9].
Poszczególne szwadrony oznaczano barwami: 1 szwadron – czerwony, 2 szwadron – biały, 3 szwadron – żółty, 4 szwadron – niebieski, szwadron ckm – czarny. Dowództwo 1 SBK używało proporca w formie biało-czerwonego trójkąta, a po utworzeniu 1 WDK proporca złożonego od strony wycięcia z części biało-czerwonej, a od strony drzewca z kwadratu podzielonego na cztery pola oznaczające pułki. W górnym rzędzie: pole czerwone z cyfrą 1 oznaczało 1 puł, pole białe z cyfrą 2 – 2 puł; w dolnym rzędzie: pole żółte z cyfrą 3 – 3 puł, pole czarne bez cyfry – 57 pak[9].
Pokojowa reorganizacja kawalerii
W chwili zakończenia wojny ludowe Wojsko Polskie dysponowało tylko jedną jednostką kawalerii. Była to 1 Warszawska Samodzielna Brygada Kawalerii ze składu 1 Armii WP[10]. W połowie maja 1945 brygada przeszła do dyspozycji Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego[11]. Jednocześnie rozpoczęto przeformowanie jej w dywizję kawalerii. Formowana w Koszalinie, Trzebiatowie i Sławnie dywizja liczyła 6500 żołnierzy[12]. Po zakończeniu formowania, w czerwcu 1945 roku kawaleryjski związek taktyczny przekazano 2 Armii WP. We wrześniu 1945 roku 1 Warszawską Dywizję Kawalerii włączono do OW Pomorze, a potem przeformowano ją na etaty pokojowe o ogólnym stanie 4300 żołnierzy. Na początku 1946 roku przeprowadzono kolejną reorganizację, a stan dywizji zmniejszył się do 3600[13]. W listopadzie 1946 roku 1 Dywizję Kawalerii wyłączono z OW Pomorze i podporządkowano dowódcy OW Warszawa[14]. Jednocześnie dywizja zmieniła miejsce dyslokacji na Garwolin. Pod koniec stycznia 1947 roku podjęto decyzję o rozformowaniu dywizji[c]. Z jej oddziałów wydzielono 100 kawalerzystów, tworząc z nich reprezentacyjny szwadron ułanów, który włączono do batalionu wartowniczego stacjonującego w Warszawie. W połowie 1948 roku szwadron ten został też rozformowany[13].
Ze względu na jej niewielką rolę w okresie II wojny światowej kawaleria nie była uznawana w świecie za perspektywiczny rodzaj wojsk. Większości ówczesnych armii rezygnowała z utrzymywania tego typu jednostek jako nie odpowiadających wymaganiom współczesnego pola walki[13].
Uwagi
↑Rozkaz dowódcy AP w ZSRR nr 1 z 1 IV 1944 roku → Komornicki 1987 ↓, s. 11.
↑Rozkaz dowódcy 1 KPSZ w ZSRR nr 13 z 24 października 1943 roku → Komornicki 1987 ↓, s. 15-16.
↑Rozkaz organizacyjny NDWP nr 028/org. z 27.01.1947 → Puchała 2013 ↓, s. 269
Wacław Jurgielewicz (red.): Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Tom 3. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973.
Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 3, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek kawalerii, wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07419-4.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Kazimierz Kozłowski, Andrzej Wojtaszak: Żołnierz polski na Pomorzu Zachodnim X-XX wiek. Materiały z sesji naukowej z 10 listopada 1999: praca zbiorowa. Szczecin: Oddział Edukacji Obywatelskiej, 2001. ISBN 83-86992-76-X.
Franciszek Puchała: Budowa potencjału bojowego Wojska polskiego 1945-1990. Obszary szpiegowskich działań. Warszawa: Fundacja "Historia i Kultura", 2013. ISBN 978-83-11-12800-2.
