Księstwo Łowickie (łac.Ducatus Loviciensis) – XVII-XVIII wieczna, historyczna nazwa ziem leżących wokół dwóch miast Łowicza oraz Skierniewic stanowiących uposażenie biskupstwa gnieźnieńskiego[1].
Nazwa
W Polsce przedrozbiorowej nazwa "księstwo łowickie" była używana jako nazwa zwyczajowa dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich. Stała się nazwą urzędową po nadaniu jej przez cara Aleksandra I, który stworzył "księstwo łowickie" i nadał tytuł "księżnej łowickiej" żonie swojego brata, wielkiego księcia Konstantego.
Nazwa zwyczajowa
Zwyczajowa nazwa "księstwo" na określenie dóbr arcybiskupich w okolicach Łowicza była uzasadniona historycznie i językowo. Uzasadnienie historyczne wynikało z roli państwowej arcybiskupów gnieźnieńskich, do których zwracano się niekiedy "książę", a językowe z etymologii i użycia polskiego słowa "książę". Po pierwsze, arcybiskup gnieźnieński, nie będąc monarchą, pełnił w okresie bezkrólewia ważną rolę państwową interrexa, czyli zastępował głowę państwa do koronacji następnego władcy. Po drugie, użycie słowa "książę" dla określenia osoby pełniącej taką rolę mogło być uzasadnione polskim źródłosłowem tego tytułu. Słowo "książę" w języku polskim jest używane na określenie różnych pojęć, którym w niektórych językach europejskich odpowiadają terminy wywodzące się od łacińskich słów princeps i dux, wobec czego nie ma jednego tłumaczenia tego słowa na inne języki, co może prowadzić do nieporozumień. Jednak użycie tytułu "książę", gdy tak zwrócił się do arcybiskupa król Kazimierz Wielki w trakcie jego sporu z księciem mazowieckim Siemowitem III, nie oznaczało utworzenia "księstwa łowickiego", a król nie nadawał arcybiskupowi tytułu "księcia łowickiego". Spór dotyczył kasztelanii łowickiej, a król, zwracając się tak, grzecznościowo podkreślał ważną rolę arcybiskupa w państwie i fakt, że dobra te zostały arcybiskupom gnieźnieńskim nadane w związku z tą rolą państwową.
Skoro więc biskup gnieźnieński mógł być określany jako "książę", a nadano mu dobra ziemskie w okolicach Łowicza, to w potocznym użyciu mogło się pojawić zwyczajowe określenie "księstwo łowickie" na określenie "kasztelanii łowickiej" i przyległych terenów. Jednak pierwsze udokumentowane użycie terminu "księstwo łowickie" pojawiło się dopiero w roku 1739 po łacinie w formie Ducatus Lovicensis. Nie było to nadanie tytułu książęcego, ale wyłącznie użycie tej nazwy w inwentarzu dóbr arcybiskupstwa (łac. Inventarium Ducatus Lovicensis)[2]. Pochodzenie nazwy "księstwa łowickiego" jest więc inne niż nazwy Księstwo Siewierskie. Łączy je tylko to, że obydwa były "księstwami biskupimi", ale z innych powodów. W tym drugim przypadku biskup krakowski odkupił istniejące już znacznie wcześniej samodzielne księstwo.
Nazwa urzędowa
Nazwa "Księstwo łowickie" i tytuł "księżnej łowickiej" zostały w roku 1820 nadane urzędowo przez Aleksandra I, który w roku 1815 na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego został królem Polski i przejął te tereny, określane od 1795 jako własność rządowa[1]. Po utworzeniu księstwa, Joannie Grudzińskiej, żonie wielkiego księcia Konstantego, nadano tytuł księżnej łowickiej. Z uwagi na to, że jednym ze ślubów, które wzięła z Konstantym był ślub katolicki, a między prawosławiem i katolicyzmem trwał wielowiekowy konflikt, nie mogła ona zostać wielką księżną kraju prawosławnego. Konstanty był pierwszy w kolejności dziedziczenia tytułu cesarskiego po Aleksandrze I, według zasad, ustanowionych dnia 5 (16) kwietnia 1797 roku przez Pawła I. Zgodnie z tą kolejnością, Joanna mogłaby - w razie śmierci Aleksandra I - stać się żoną cara, czyli Cesarzową Wszechrusi. W zależności od dalszego rozwoju wydarzeń mogłaby nawet objąć rządy w roli samodzielnej władczyni Rosji. Mogłaby, gdyby nie to, że te same zasady ustalania kolejności dziedziczenia wykluczały jednak objęcie tronu przez tych spadkobierców, którzy nie wyznawali wyłącznie wiary prawosławnej. Ślub katolicki mógłby więc być uznany za przeszkodę, chociaż z drugiej strony, Aleksander I miał możliwość wprowadzenia zmian w przepisach wprowadzonych przez swojego ojca. Wybrana została inna możliwość. Utworzenie księstwa łowickiego pomogło zapobiec powstaniu zapowiadającego się problemu dynastycznego. Konstanty dwukrotnie, w roku 1823 i w roku 1825, zrezygnował z praw do tronu rosyjskiego.
Zasięg terytorialny
Terytorium księstwa zmieniało się w czasie. W XVI wieku księstwo łowickie obejmowało dwa miasta oraz 116 wsi[1].
Dekretem cesarskim z dnia 9 lipca 1822 r. wydanym w Petersburgu określono granice zewnętrzne księstwa. Należały do niego również folwark i grunty po dawnym zamku łowickim, niektóre grunty pod Łowiczem, a w Skierniewicachpałac, ogród i folwark[1]. Dodatkowym nadaniem carskim z 1829 roku majętność ta zwiększyła się o ekonomie Skierniewice, Głuchów, Bąków, Jeziorko i Kompina[1].
W 1842 roku księstwo łowickie obejmowało swoim zasięgiem 69498 morg, a na jego terytorium znajdowały się dwa miasta oraz ok. 200 wsi, w których w sumie mieszkało ok. 50 tysięcy mieszkańców[1]. W jego granicach znajdowały się dwa miasta Łowicz oraz Skierniewice, miasteczko Iłów z przyległymi wsiami, w powiecie łowickim dobra: Chruśle, Rybi oraz Trzcianka, w pow. rawskim Wólka Krosnowska[1].
Historia
Pierwotnie księstwo stanowiło kompleks dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich rozciągający się wokół Łowicza, potwierdzony już w 1136 roku jako uposażenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Własność ta pomnażana była nadaniami królewskimi i sejmowymi[1].
Od 1838 r. do I wojny światowej księstwo pozostawało bezpośrednią własnością carów, którzy często urządzali w okolicy wielkie polowania[1]. W tym celu decyzją cara na terenie księstwa utworzono zwierzyniec oraz bażantarnię, w których hodowano zwierzynę łowną. Pod koniec XIX wieku w zwierzyńcu tym przebywało ok. 500 danieli oraz 30 jeleni, a także ok. 500 sztuk bażantów[1].
Jan Warężak: Osadnictwo kasztelanii łowickiej: 1136-1847, Prace Wydziału II--Nauk Historycznych i Społecznych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1961.
