Przodkowie Leo Levy’ego osiedlili się w XVIII wieku w Wielkopolsce. Nie mieli prawa kupować ziemi, zatrudniać chrześcijan oraz napotykali na inne liczne trudności[1]. Nie otrzymali nawet statusu Schutzjuden(inne języki) (chronionych protegowanych Żydów)[1][2]. 14 czerwca 1744 urodził się Ascher Ben Yechazkiel Halevi (w Wielkopolsce miał nazwisko Ben Yechazkiel Halevi, potem przyjął nazwisko Berisch Ascher)[3], który w 1765 ożenił się z Feigel Gitel Bat Yehudą Mosche, pochodzącą z rodziny Horowitzów[1]. Rodzina Berischa Aschera wyemigrowała na Pomorze Zachodnie (wówczas Pomorze Tylne, niem. Hinterpommern), gdzie w kolejnych pokoleniach żyła w XIX–XX wieku w Połczynie-Zdroju[3] (niem. Polzin, następnie Bad Polzin). Ród Levych liczył pięć pokoleń: Berisch Ascher, Ascher Jӓckel/Ascher Jakob Levy, Ascher Levy, Bernhard Levy i Leo Levy[4].
Leo Levy
Połczyn. Dom rodzinny Leo
Urodził się 19 września 1881 w Połczynie-Zdroju. Ojcem Leo był Bernhard, dziadkiem Ascher, pradziadkiem Leo Ascher Jӓckel-Levy. Uczęszczał do szkoły żydowskiej przy ul. Targowej (obecnie już nie istnieje) oraz do szkoły publicznej wybudowanej w 1866 przy ulicy Grunwaldzkiej[5]. Uczył się religii (czytanie Tory, nauki czytania i pisania w języku hebrajskim), śpiewu i gimnastyki oraz przedmiotów, które wykładano w szkole publicznej. Zajęcia odbywały się codziennie, z wyjątkiem piątkowych popołudni oraz sobót. Leo pod okiem ojca zapoznawał się także z finansami, księgowością i zasadami prowadzenia firmy rodzinnej[6]. Mieszkał z rodziną w dwupiętrowym domu przy ulicy 5 Marca (niem. Brunnenstrasse) w Połczynie, który został zakupiony w 1842 przez jego rodziców, Aschera i Fanny Levych za 1300 reichstalarów od rodziny von Manteufflów[7].
Od 1899 Leo zamieszkiwał w dużym domu przy ulicy Zdrojowej, w którym jego ojciec stopniowo wykupił całe piętro; wcześniej było tu sanatorium[8][9]. Leo zamieszkiwał tutaj z rodzicami i czworgiem rodzeństwa: Liną, Ernstem, Siegfriedem, Idą, a później z żoną i córkami. Rodzina aż do 1938 zajmowała całe piętro[10][11]. Siedziba przedsiębiorstwa pozostała przy ulicy 5 Marca[9].
W 1899 18-letni wtedy Leo został wysłany do Londynu, gdzie kontynuował naukę w firmie Linck Moeller, zajmującej się handlem drewnem[12]. Jednocześnie studiował chemię na prestiżowym uniwersytecie w Heidelbergu. Po ukończeniu studiów otrzymał tytuł doktora chemii[13].
Na początku XX wieku Połczyn-Zdrój liczył sześć tysięcy mieszkańców, gdzie mieszkało czterdzieści rodzin żydowskich, w tym Leo z rodziną[14].
Rodzina Leo i Else Levych
Else Levy (Frensdorf) i Leo Levy
W 1913 Leo Levy poślubił Elsę Frensdorf, pochodzącą z tradycyjnej rodziny żydowskiej z Hanoweru[11]. Inne źródło podaje, że mogło to być w 1911, kiedy skończył 30 lat[15]. Leo z Elsą wiedli spokojne życie, bez kryzysów i konfliktów, bardzo cenił żonę i dbał o rodzinę[16].
Leo ze starszym bratem Siegfriedem pomagali ojcu prowadzić interes rodzinny, z czasem zostali współwłaścicielami firmy. Firma inwestowała w różnych branżach, między innymi: handel zbożem i płodami rolnymi, sprzedaż drewna z tartaków, bankowość (dysponowała akcjami linii kolejowej Lipsk–Magdeburg), przedsiębiorstwo kolejowe budujące linię ze Stargardu do Koszalina. Ze względu na zamiłowanie do chemii Leo najbardziej angażował się w sprawy zakładów wapienniczych w Grzmiącej[17].
W szabat 1 sierpnia 1914 Leo przypomniał znaczenie święta Tisza be-Aw oraz odmówił modlitwę o wsparcie dla cesarza Wilhelma II z powodu rozpoczęcia wojny. Znając rytuał Leo prowadził modlitwy w synagodze, ponieważ Połczyn nie miał własnego rabina (wcześniej obowiązki te sprawował jego ojciec i dziadek)[18].
W październiku 1916 armia niemiecka zarządziła spis Żydów (Judenzählung) w celu potwierdzenia zarzutów o rzekomym braku patriotyzmu Żydów i unikaniu przez nich poboru do armii[23]. Leo Levy przyjął te zarzuty z zaskoczeniem i oburzeniem. Wcześniej twierdził, że przynajmniej na polu walki nie ma dyskryminacji[a]. W 1918 budynki jednostki Leo zostały zniszczone ogniem artylerii[26]. Dla niego i rodziny Levych przegrana w wojnie była dużym ciosem. Według Leo ceną za nią były ograniczenia i reparacje wojenne ustalone w traktacie wersalskim[27]. Leo Levy został zwolniony ze służby na trzy miesiące przed proklamowaniem republiki. Odznaczono go Krzyżem II kl. Orderu Zasługi Wojskowej z koroną oraz listem polecającym od generała Fasbendera[28]. W wigilię Bożego Narodzenia 1918 Leo przyjechał do Połczyna[28][29]. Po powrocie z wojny ojciec Leo Bernhard zapoznał go z sytuacją finansową firmy. Aktywa firmy na rynku zbożowym wynosiły około trzech milionów marek, które zainwestowano w obligacje i nieruchomości, niewielki procent wpłacono do banku w Szczecinie[30]. Leo wraz z rodziną dalej zamieszkiwał przy ulicy Zdrojowej. W 1919 jego brat Siegfried przeprowadził się do Szczecina[31], potem do Berlina[32]. Wiosną 1920 wyjechała także siostra Leo, Ida, najpierw do Berlina, potem do Kolonii[31].
Po śmierci ojca
Drugi dom Leo i rodziny. Obecnie ul. Zdrojowa 2
Leo Levy po śmierci ojca w 1920 zarządził zamknięcie biura na okres sziwy; członkowie rodziny zebrali się w rodzinnym domu, obchodząc przez tydzień oficjalną żałobę[33]. Leo został głową rodu i zarazem dyrektorem firmy. W 1922 zmarła matka Leo Henrietta. Jej pogrzeb był skromny i cichy. Z powodu reparacji wojennych, które Niemcy musiały wypłacić zwycięzcom, w kraju panowała atmosfera kryzysu i porażki[34]. 20 listopada 1922 Leo i Siegfried otrzymali z banku kredyt w wysokości stu milionów pięciuset tysięcy marek, co pozwoliło na rozwój interesu drzewnego na dużą skalę. Zakupili kolejny tartak w pobliżu Koszalina[35]. Córki Leo, Hannah i Ewa, uczyły się w szkole rolniczej i jeszcze przed wojną wyjechały do Palestyny[36]. Leo zgodnie z testamentem wypłacił rodzeństwu, Ernstowi, Idzie i Linie, należną im część spadku[37]. Leo miał opinię prawego, sumiennego, ale i nieustępliwego właściciela firmy[38].
W 1926 roku Polzin zmienił nazwę na Bad Polzin (pol. Połczyn-Zdrój)[39]. W 1932 w mieście mieszkało 120 Żydów[40], w tym Leo z żoną Else i czterema córkami: Hannah, Evą, Gretą i Ruth[41].
Leo po 1933
Kiedy w 1933 Adolf Hitler został kanclerzem Rzeszy, w Niemczech żyło około pół miliona Żydów, a ich majątek wynosił około dwunastu miliardów marek[42]. Od tego momentu sytuacja miejscowych Żydów zaczęła się systematycznie pogarszać. Już w 1932 lokalny oddział NSDAP był największą i najbardziej wpływową partią w Połczynie-Zdroju. Nienawiść do Żydów stała się powszechnym zjawiskiem[43]. W tym samym roku Leo pisał do swego brata w Berlinie[29]:
„Dwie książki nigdy nie znajdą się na półkach mojej szafy bibliotecznej: Der Judenstaat Teodora Herzla oraz Mein Kampf Adolfa Hitlera.”
W Połczynie-Zdroju zaczęły pojawiać się wrogie akty przeciwko Żydom, m.in. napis „Żydzi wchodzą na własne ryzyko”, napis przed wejściem do parku zdrojowego „psom i Żydom wstęp wzbroniony”, czy wrzucenie zgniłego jajka do pokoju w suterenie domu Levych[44]. Leo zaczął nosić medal pokazując, że jest zasłużonym Niemcem. W 1933, w święto Pesach, kiedy rodzina zebrała się w tradycyjny wieczór sederowy, on jako senior rodu siedział u szczytu stołu podczas świątecznego posiłku[45].
16 marca 1934 zmarł w Tel Awiwie jego brat Ernst[46]. Po śmierci Ernsta Leo udał się z krótką wizytą do Palestyny odwiedzając swoją bratanicę Theę[47]. W 1935, w ciągu dwóch lat od przejęcia władzy przez Hitlera, około dwudziestu pięciu tysięcy niemieckich Żydów opuściło ojczyznę, wyjechały także trzy córki Leo. Eva była na kursie w Holandii, Hannah w szkole rolniczej na Litwie, Gretel była w Londynie nauczycielką[47]. Leo Levy z godnością znosił kolejne ciosy: odebranie zakładów wapienniczych w Grzmiącej[48], gospodarstwa w Buślarkach[49], a potem przejęcie tartaków w Kołaczu, w Trzebcu (niem. Neuhof) oraz w Świerczynie. Leo Levy do końca starał się być lojalnym obywatelem państwa niemieckiego. Nawet kiedy naziści przejęli władzę w Niemczech, wciąż wierzył, że Hitler długo nie przetrwa[50].
W 1938 towarzyszył swojej trzeciej córce Evie w drodze do Palestyny. Mimo ostrzeżeń najbliższych i propozycji Siegfrieda pozostania w Szwajcarii, wrócił 7 listopada 1938 do Połczyna-Zdroju, do końca uważając Niemcy za swoją ojczyznę[51].
Zabójstwo Leo Levy’ego
Były cmentarz żydowski, gdzie 12 listopada 1938 został pochowany Leo Levy
Dzień przed nocą kryształową Leo Levy zwolnił jednego z urzędników, asystenta księgowego Franza, który był członkiem Gestapo[52]. 10 listopada 1938, o 4 nad ranem, kilka dni po swoim powrocie z Palestyny[53], Leo został zamordowany w swoim pokoju, w domu przy ulicy Zdrojowej (Bismarck Prommenade) przez nazistowskich bojówkarzy. Jedna z kilku wersji mówi, że Franz wszedł do jego mieszkania wraz z dwoma bojówkarzami Sturmabteilung (SA), którzy zastrzelili go, gdy tylko Levy otworzył drzwi[36]. Żona Else powiadomiła najmłodszą córkę, Ruth, która przyjechała po kilku godzinach z Berlina do Połczyna-Zdroju. Rodzina pochowała go potajemnie na miejscowym kirkucie. Ruth przygotowała pogrzeb, dwóch chrześcijańskich grabarzy wykopało grób. Nie było żadnego mężczyzny, który mógłby odmówić kadisz, nad grobem modliły się tylko Else i Ruth[54].
Leo Levy był ostatnim męskim potomkiem rodu Levych z Pomorza. Kochał rodzinny kraj z jednoczesną świadomością żydowskiego pochodzenia i przywiązaniem do religijnych rytuałów, cechował się podwójnym kulturowym patriotyzmem, dzieląc szacunek pomiędzy dwie tradycje: państwa pruskiego i hebrajską[4]. Na jego grobie Else nakazała wyryć słowa[55]:
„Tu spoczywa Leo Levy, który zmarł uczciwą śmiercią, ponieważ prowadził uczciwe życie”
Wywód genealogiczny Leo Levy’ego z Pomorza
Leo Levy urodził się 19 września 1881 w Połczynie-Zdroju. W 1913 poślubił Elsę Frensdorf, z którą miał cztery córki: Hannah, Eva, Greta i Ruth. 10 listopada 1938 Leo Levy został zamordowany przez bojówkarzy SA[53].
Genealogia Leo Levy’ego[10]Leo Levy z córkami. Od lewej: Greta, Eva, Leo, najmłodsza Ruth i najstarsza Hannah
4. Ascher Levy (1815−1897)
2. Bernhard Levy (1845–1920)
5. Fanny Benjamin (1821–1897)
1. Leo Levy (1881–1938) ↓
Hannah (1914–2012)
Eva (1915–2005)
Greta (ur. 1917–?)
Ruth (1921–2000)
2. Siegfried Levy
(1878–1955)
3. Lina Levy
(1875–1943)
4. Ernst Levy
(1876–1934)
(Thea, Marianna, Brigitta i Gabriela)
5. Ida Levy (1884–1974)
(Susanna Sanna)
6. ? Cohen (c.?–?)
3. Henriette Cohen (1853–1922)
7. ? (?–?)
Uwagi
↑Jesienią 1916 roku około 63 tysiące żołnierzy wyznania mojżeszowego służyło w armii Rzeszy, tylko 5 tysięcy na tyłach, 28 tysięcy na froncie, a 30 tysięcy w siłach okupacyjnych. Liczby te odpowiadały procentowo udziałowi Żydów w społeczeństwie. W I wojnie światowej niemal sto tysięcy niemieckich Żydów nosiło mundur, a siedemdziesiąt osiem procent żydowskich żołnierzy walczyło na froncie, ponad osiemdziesięciu otrzymało Żelazny Krzyż I kl., ponad osiem tysięcy Żelazny Krzyż II kl[24][25].
↑Gerhard Salinger: Die jüdische Gemeinde Polzin. Der Landkreis Belgard-Schivelbein in Pommern. [dostęp 2018-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (7 listopada 2008)]. (niem.).
Roman Frister, przeł. Anna Klingofer: Miłość niemożliwa. Aschera Levy’ego tęsknota do Niemiec. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2007. ISBN 978-83-06-03095-2.
Tomasz Chmielewski: Połczyn-Zdrój i okolice. Połczyn-Zdrój: PHU Eko-Map, 2015. ISBN 978-83-60286-86-9.
