Literatura islandzka

Ten artykuł należy dopracować:

od 2014-11 → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny,
od 2014-11 → zweryfikować treść i dodać przypisy.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Literatura islandzka – piśmiennictwo związane z narodem Islandii. Nigdy nie była ona w centrum życia kulturalnego Europy, jednak miała duży na nią wpływ. Do VII wieku n.e. zupełnie nie zamieszkana, z czasem otworzyła się na osadnictwo. Początkowo zasiedlali ją wyłącznie irlandzcy mnisi, poszukujący tam odosobnienia i odpowiedniego miejsca do modlitwy. W drugiej połowie IX wieku na Islandię zaczęli przybywać norwescy wikingowie, w większości jarlowie, uciekający przed despotycznymi rządami Haralda Pięknowłosego. Od tej daty historia Islandii nieodłącznie związała się z historią krajów skandynawskich. I właśnie tam, na najdalszej wyspie, zrodziła się literatura staroskandynawska.

Pierwsi osadnicy mówili głównie narzeczami germańskimi zachodniej Norwegii, określanymi jako zachodnioskandynawskie, które upowszechnione przez wikingów na Islandii i Wyspach Owczych dały początek dwóm izolowanym i odmiennym językom nordyckim: islandzkiemu i farerskiemu. Początkowo język staroislandzki niczym się nie wyróżniał. Zmiany nadeszły z rozwojem islandzkiej organizacji państwowej i narodzinami świadomości narodowej.

Najstarszą informację o języku islandzkim odnaleziono w XII-wiecznym manuskrypcie Pierwsza rozprawa gramatyczna (isl. Fyrsta málfræðiritgerðin). Jej autor nazywa język islandzki mianem yar tunga, dla odróżnienia od duńskiego określanego jako dönsk tunga. Od połowy XII w język islandzki jest językiem literackim. Zmiany, którym język ten uległ od XIII wieku, są tak nieznaczne, że stare sagi z tego wieku są zupełnie zrozumiałe dla współczesnych Islandczyków. Różnice dialektyczne są bardzo niewielkie zarówno w starym, klasycznym języku, jak w dzisiejszym potocznym. Współcześni Islandczycy mogą się stosunkowo łatwo porozumiewać z innymi Skandynawami.

Pismo islandzkie jest oparte na alfabecie łacińskim, z dodatkiem kilku specjalnych liter. Powstało, podobnie jak literatura, w XII wieku.

Najstarszym pomnikiem literatury islandzkiej jest Edda starsza, czyli Edda poetycka, której oryginalne manuskrypty znaleziono dopiero w XVII wieku. Jest to nadzwyczaj cenny zbiór pieśni mitycznych i heroicznych, napisanych przez nieznanych z imienia autorów między rokiem 900 a 1050. Wspólną cechą tych pieśni jest nadzwyczajna prostota języka i aliteracja, która była jednym z ulubionych środków artystycznych literatury tamtych czasów. Drugą, młodszą eddą, jest Edda prozatorska, czyli Edda Snorriego, napisana przez Snorriego Sturlusona (1179–1241). Jest ona czymś w rodzaju podręcznika dla poetów i zawiera liczne cytaty i odwołania do Eddy poetyckiej. Snorri Sturluson, ceniony przez jemu współczesnych jako poeta i polityk, okazał się też niezwykle wartościowym historykiem. Jego największym dziełem historycznym jest Konungabók, zwana też (od początkowego wersu) Heimskringla; są to żywoty królów norweskich od Olafa Tryggvasona do Sigurda Krzyżowca. Mowy, które Snorri wkłada w usta swych bohaterów, przypominają dramatycznością i patosem mowy Tukidydesa. Siostrzeniec Snorriego, Sturla Thordarson(inne języki)Sturla Þórðarson (1214–1284) napisał Islendinga saga, będącą opisem walk domowych w XIII wieku. Walk, które zakończyły się podbojem Islandii przez królów norweskich.

Bardziej skomplikowana pod względem formy jest poezja skaldów (poezja skaldyczna), którzy do tradycyjnej aliteracji dodali także rym. Poezja ta ma charakter panegiryczny, a jej treścią są niemal wyłącznie życiorysy królów i bohaterów. Twórcy poezji skaldycznej nie byli anonimowi (jak w przypadku poezji eddaicznej), a ich dzieła miały sławić nie tylko staronordyckich konungów i jarlów, na których dworach przebywali, ale również ich samych. Poezja skaldyczna porusza tematy skaldom współczesne i aktualne (w przeciwieństwie do eddaicznej, która dotyczyła dalekiej, okrytej mrokiem przeszłości). Najdawniejsi skaldowie: Bragi Boddason, Thjodolf z Hvin, Thorbjorn Hornklosi należą jeszcze do czasów przedchrześcijańskich, podobnie jak Egill Skallagrimsson. Poezja skaldyczna pochodzi z Norwegii i w Skandynawii utrzymywała się przez kilkaset lat, ale to Islandia wiodła prym zarówno pod względem liczby skaldów, jak i wysokiego kunsztu utworów. Poezja skaldyczna, rozwijająca się głównie na dworach królewskich islandzkim i norweskim, rozwijała się również za chrześcijaństwa, przeplatając dawne wątki pogańskie z chrześcijańskimi. Poezja skaldów pełni rolę dokumentu historycznego. Zastosowanie – złożenie hołdu władcy (im bardziej kunsztowny wiersz, tym większy hołd; dbałość o formę: metryka i stylistyka – Snorri Sturlusson: czerpanie z rodzimej mitologii oraz zręczne operowanie kenningami). Skaldowie często stosowali: kenning, heiti, drápa, flokkr(dræplingr), lausavísur. Poezja skaldyczna funkcjonowała w Islandii na takich samych usługach jak dzisiaj prasa – służyła do urabiania opinii i wierszem walczono równie dobrze i skutecznie, jak mieczem (np. Gunnlaug z Sagi o Gunnlaugu Wężowym Języku miał zdolność pokonywania wrogów ciętymi ripostami w formie wierszy). Doskonale złożony wiersz pozostawał w pamięci na zawsze i rozchodził się jak Islandia długa i szeroka^[1].

Najcenniejszą częścią starszej literatury islandzkiej są sagi (isl. saga, l.poj.; sögur, l.mn.) – epickie opowieści o bohaterach, pisane prozą, lecz według bardzo ścisłych reguł. Sagi dzielimy na mityczne, historyczne, romantyczne i dydaktyczne. Do najpiękniejszych należy Saga o Njalu (Njáls saga lub Brennu-Njáls saga). Jej bohaterem jest dobry prawnik Nial i zły Mord, treścią zaś – historia trzech rozwodów. Jedną z bardzo nielicznych humorystycznych jest Banda mannia saga (1050–1060). Są to dzieje walki sprytnego plebejusza z potężnymi rodami patrycjuszowskimi.

Liczne sagi prozą rozwinęły się z rodowych podań islandzkich. Íslendingasögur (Historie islandzkie) odznaczają się dużym realizmem i zarazem artyzmem stylizacji. Sagi, takie jak Saga o Egilu (Egils saga lub Egils saga Skallagrímssonar) lub wspomniana już saga mądrego Njala, należą do najwybitniejszych utworów skandynawskiej literatury powszechnej. Również dawne pieśni bohaterskie i baśnie fantastyczne przerabiano w sagi pseudohistoryczne (Fornaldarsögur – Historie z przeszłości). W końcu sagi przejęły niektóre formy i wątki kontynentalnej poezji rycerskiej pochodzenia niemieckiego lub francuskiego (Riddarasaga), co uwidoczniło się zwłaszcza na dworze Haakona Dobrego i doprowadziło do „zlania się” obu gatunków. W drugiej połowie XIII wieku pojawiły się w literaturze skandynawskiej takie opowiadania rycerskie jak Tri-stramssaga, Percevalssaga, Karlamagnu-sarsaga.

Do najwybitniejszych pisarzy islandzkich należy Ari Thorgilsson (1067–1148), któremu zawdzięczamy wiadomości o przedchrześcijańskiej historii Islandii. Napisał on dwa wielkie dzieła: Landnámabók (Księga kolonizacji) i Íslendingabók (Księga o Islandczykach). Konungabók (Księga Królów), zawierające dzieje królów norweskich od początku dynastii Ynglingów do śmierci Haralda Sigurdssona. Najciekawsze dzieło Thorgilssona, Landnámabók, składa się z 5 części. W pierwszej podaje krótką historię odkrycia Islandii, w następnych genealogię i historię pierwszych osadników, wraz z dokładnym opisem miejscowości, w których osiedli. Do dziś dzieło to stanowi podstawę dla genealogicznych poszukiwań wielu rodzin islandzkich.

W poezji późniejszego średniowiecza pierwsze miejsce zajmują tzw. „rimur” – rymowane i aliterujące ballady, wzorowane pod względem treści na starych francuskich romansach. Najlepsze wydał Einar Fostri pod tytułem Skida rima (ok. 1430). Rimur duchowne zwano diktur; są to przeważnie podania z życia świętych. Najpiękniejszą z tych ballad jest Lilia, żywot Matki Boskiej, napisany przez Eysteina Asgrimssona, mnicha z Holyfell w połowie XIV w.

Wraz z podbojem Islandii przez Norwegię zaczyna się długotrwały okres zupełnego upadku literatury islandzkiej. Pierwsze oznaki odrodzenia literatura islandzka zawdzięcza reformacji. Duże znaczenie dla rozwoju literatury prawniczej ma kodeks autorstwa Ulfjotra, spisany w 930 roku. W XVII wieku manuskrypt tego tekstu znany był pod nazwą Gragas (szara gęś).

Pierwszą książką wydaną w języku islandzkim był Nowy Testament przetłumaczony przez Oddura Gottskálkssona(inne języki). W 1584 roku staraniem biskupa Guðbrandura wydano pierwszy pełny przekład Pisma Świętego – Guðbrandsbiblía. Wybitnym poetą był Hallgrimur Petursson (1614–1674), twórca śpiewnych i nadzwyczaj popularnych Hymnów (1666).

Świetną tradycję średniowiecznych poetów islandzkich wznawia w XIX wieku Sigurdur Breidfjórd(inne języki) (1798–1846). Hjalmar Jónsson(inne języki) (1796–1875) pisze satyry. Pall Ólafsson (1827–1906) jest najbardziej popularnym nowożytnym poetą islandzkim, autorem niezliczonych Pieśni w stylu staroislandzkim. Þorsteinn Erlingsson (1858–1914) napisał wielki poemat epiczny „Jórundr” o duńskim awanturniku Jórgensenie, który przez czas krótki był królem Islandii, a także kilka ballad. Ze względu na bogaty i silny język Erlingsson jest uważany za jednego z najwybitniejszych poetów skandynawskich przełomu XIX i XX wieku. Bardziej uległa europejskiemu romantyzmowi szkoła Jónasa Hallgrimsona (1807–1845), z której wyszedł wielki poeta miłości i przyrody, Steingrimur Thorsteinsson(inne języki) (1830–1913), tłumacz Tysiąca i jednej nocy, Śakuntali i Shakespeare’a. Pod wpływem Brandesa (1842–1927) powstała szkoła współczesna, starająca się staroislandzką tradycję związać z najnowszymi kierunkami europejskimi. Hannes Hafsteinn (1861–1922) w pięknych balladach i licznych erotykach wprowadza do poezji islandzkiej nowe, nieznane wcześniej elementy. Jon Thoroddsen (1819–1868) jest największym i najpoczytniejszym powieściopisarzem islandzkim XIX wieku, a Gestur Palsson(inne języki)Gestur Pálsson (1852–1891) najwybitniejszym nowelistą. Gunnar Gunnarsson należy do najlepiej znanych pisarzy skandynawskich. Gudmundur Magnusson(inne języki) odtwarza znakomicie życie ludu islandzkiego.

W XIX wieku dramat islandzki jest dopiero w powijakach: pierwszy stały teatr na Islandii założono dopiero pod koniec XIX wieku. Przedwcześnie zmarły Johann Sigurjonsson (1880–1919) stworzył parę dobrych dramatów.

Tradycja islandzkich sag, ożywiona w XIX wieku, stała się pożywką również dla literatury współczesnej. Dwudziestowieczna literatura islandzka urzekła współczesnego czytelnika, wychowanego w kulcie tradycji śródziemnomorskich, niezwykłym klimatem, ogromną refleksyjnością i bezpretensjonalnością. W 1955 roku Halldór Laxness otrzymał Nagrodę Nobla, która zwróciła uwagę całego świata na niezwykłą, egzotyczną kulturę Islandii.

• Poeci atomu – grupa poetycka działająca w latach 50. XX w., nawiązująca do surrealizmu i egzystencjalizmu^[2]
• „Raudir Pennar” – czasopismo skupiające pisarzy o przekonaniach lewicowych, wychodzące w latach 1935–1938^[3]

• Grzegorz Gazda: Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15724-1.