Monety Zygmunta II Augusta

Monety Zygmunta II Augusta (1545–1571) – monety bite lub kontrasygnowane za panowania Zygmunta II Augusta jako Wielkiego Księcia Litewskiego i króla Polski^[1][2].

W latach 1545–1548 był bite zarówno monety Zygmunta II jak i jego ojca – Zygmunta I^[3].

Zygmunt August został wyniesiony na Wielkie Księstwo Litewskie w 1529 roku, a koronowany w Polsce rok później, w wieku lat dziesięciu, Realną władzę na Litwie objął jednak dopiero 6 października 1544 r. Chociaż skarb litewski pozostawał pod kontrolą ojca (a w rzeczywistości matki), już w 1545 r. urządzono w Wilnie nową mennicę, która przystąpiła do bicia monet Zygmunta Augusta, rozpoczynając pierwszą fazę mennictwa tego władcy^[4].

W pierwszych latach działalności menniczej bito wszystkie trzy tradycyjne nominały^[4]:

• denary (zwane w epoce po prostu pieniądzami),
• półgrosze (równe pięciu pieniądzom, i dlatego zwane po rusku pietakami) i
• grosze, a do tego nieznane dotąd
• obole (półpieniądze).

Na groszach zamiast orła, umieszczano portret młodego Zygmunta Augusta^[4].

Energiczny początek mennictwa Zygmunta Augusta wiązany jest z akcją wykupu półgroszy świdnickich, które, wycofane w Koronie, wywieziono na Litwę, ale można przypuszczać, że istotne źródło kruszcu stanowiły również wypadające w tym czasie masowo z obiegu bardzo zużyte grosze praskie z początku XV w. Najprawdopodobniej wykupowi półgroszy miały służyć obole, gdyż pojedynczy półgrosz świdnicki wyceniony był na 3½ denara, czyli 3 denary i 1 obol^[5].

Grosz na stopę polską (1546)

Trojak litewski (1547)

W następnych latach wybito również nowe nominały monet litewskich^[6]:

• grosze polskie (czyli monety litewskie wybijane wedle polskiego systemu monetarnego),
• trojaki,
• szóstaki i
• dukaty.

Trojakom i szóstakom przypisuje się również stopę polską. Prawdopodobnym jest również wybicie talara w 1547 r^[5].

Nietypowym zjawiskiem były grosze, wprawdzie emitowane jako monety litewskie i opatrzone wyłącznie litewskimi znakami, ale wybite na polską stopę. Wyróżnia się je na podstawie zakończenia tytulatury królewskiej położonego poziomo w dwóch wierszach pod portretem królewskim. Cel tej emisji – którą wznawiano w następnych latach – nie jest jasny. W XXI w. w literaturze przedmiotu pojawiają się jednak ostrzeżenia, że rozróżnienia monet na stopę polską i litewską dokonano arbitralnie, bez badań metrologicznych^[5].

Sejm polski w 1548 roku uchwalił zamknięcie mennic koronnych i pruskich, co miało skierować znacznie większy strumień srebra menniczego do Wielkiego Księstwa Litewskiego, zgodnie z zasadą koncentracji produkcji monetarnej w jednym miejscu. Podobnie jak po 1529 roku mennictwo srebrne przeniesiono do Prus, Zygmunt August przeniósł je na Litwę. Obawiał się tego w 1550 r. sejm w Piotrkowie, który wymógł przyrzeczenie, że król nie wniesie bez zezwolenia sejmu monety z Litwy do Korony. To z kolei, wraz z odrębnością litewskiego systemu monetarnego, szeroko otworzyło Koronę dla monety pruskiej, wraz ze specyficznym dla niej szelągiem^[5].

W drugiej fazie mennictwa Zygmunta Augusta, tzn. po objęciu przez niego władzy królewskiej w Polsce po śmierci Zygmunta I, asortyment litewskiej produkcji menniczej uległ zawężeniu do nominałów tradycyjnych (denar, półgrosz) oraz dukatów (służących potrzebom dworu). W 1555 roku powróciły też do emisji grosze. Stosowane dotąd w groszach i półgroszach srebro próby 375 oraz 219 w denarach, pogorszono w 1558 roku o pół łuta^[7].

Wojna o opanowanie terytorium rozpadającej się Konfederacji Inflanckiej (I wojna północna) wybuchła w 1557 roku. Po zakończeniu rozejmu w 1562 roku odparcie agresji moskiewskiej na Litwę pochłaniało znaczne zasoby finansowe – chodziło o utrzymanie inflanckich portów, przez które przewożono srebro z Zachodu na Ruś Moskiewską i do Azji. Wówczas rozpoczęła się trzecia, najintensywniejsza faza litewskiego mennictwa Zygmunta Augusta, z którą w XXI w. związanych jest wiele niejasności. Mennica wileńska dzierżawiona przez żydowską spółkę, powróciła w tym okresie w ręce Wielkiego Księcia. Zorganizowano również drugi zakład, pomocniczą mennicę przy skarbcu wielkoksiążęcym w Tykocinie^[8].

Małe pieniądze bito tylko do 1563 r., ale znacznie rozwinięto system nominałów średnich i dużych, łącznie z dziesięciodukatowym portugałem, być może wybitym z okazji ślubu siostry królewskiej, Katarzyny, z Janem, księciem Finlandii (4 października 1562 r. w Wilnie)^[8].

W 1562 roku wybito „szerokie” szóstaki i trojaki ze srebra próby 344, stosowanego do półgroszy. Dłużej trwała zaczęta wtedy emisja małych trojaków z monogramem (1562–1564)^[9].

Kontrasygnowana pataka

W 1564 r. przeprowadzono kontrasygnowaną emisję opierając się na spłatacie hiszpańskiej wierzytelności królowej Bony. Srebrne półdukaty, czyli pataki Karola V i jego syna, Filipa II, oraz srebrne dukaty, czyli patakony drugiego z władców zostały kontrasygnowane małym, okrągłym stempelkiem z datą i cyfrą królewską^[10]. Kontrasygnatura nadała im wartość podwyższoną o 61%. Opatrzony nią patakon otrzymał 16 maja 1564 r. kurs przymusowy 60 polskich groszy (kwota ta w pełnowartościowej monecie odpowiadała 46,32 g srebra), a król zobowiązał się do ich wykupu po zwycięskiej wojnie za pełnowartościowe monety. Skarb wielkoksiążęcy spłacił zobowiązania i w XXI wieku kontrasygnowane w Wilnie pataki i patakony, czyli „małe i wielkie filipki”, są rzadkimi numizmatami. Po wycofaniu zostały przebite na nowe monety litewskie^[11].

Trojak litewski (1564)

XXX groszy (1564) – półkopek

Dukat wileński (1563)

W tym samym roku (1564) pojawiły się znacznie gorzej udokumentowane grube monety, bite oryginalnymi stemplami, praktycznie beznapisowe, o masie 28,8 grama i o oznaczeniu nominału „XXX”, zwane półkopkami oraz towarzyszące im jeszcze rzadsze monety piętnastogroszowe (ćwierćkopki). Obydwa te gatunki niewątpliwie przeznaczono do płatności wojennych i najprawdopodobniej nie były pełnowartościowe^[11].

 Osobne artykuły: Półkopek i Ćwierćkopek.

Trojak satyryczny (1565 )

Z trzecią fazą mennictwa litewskiego Zygmunta Augusta związane są również trojaki nazywane w literaturze „satyrycznymi”, na których została umieszczona łacińska sentencja z Psalmu 2:4, brzmiąca w polskim tłumaczeniu^[12]:

 Osobny artykuł: Trojak szyderczy.

Pojawiły się jeszcze inne gatunki monet. Ściągane z obiegu pataki i patakony przebijano od końca 1565 roku na oryginalną serię nowych nominałów dwójkowych^[12]:

• czterogroszówkę (1565–1569),
• dwugroszówkę (1565) i
• dwudenar (1566–1570).

Dwugrosz (1565 )

Czworak (1568)

Czworaki i dwojaki otrzymały nową, charakterystyczną szatę graficzną, z portretem króla z długą brodą i dwiema tarczami na rewersie, z Pogonią i Kolumnami. W 1568 roku pojawiła się nieco odmieniona wersja czworaka. W XXI w. uważa się, że ta grupa monet miała ułatwić rozliczenia z Polakami w wojsku walczącym z Moskwą i wymianę między Litwą a Polską, bo odpowiadały one kolejno 5, 2½ i ¼ polskiego grosza. Litewskie półgrosze, grosze i trojaki bito tylko do roku 1566, a najliczniejszy z nowych „łączących” nominałów, czworak, dotrwał w emisji do roku 1569. W istocie były to monety niepełnowartościowe, zawierające ilość srebra stosowną do grosza polskiego, nie litewskiego i w 1569 roku zostały przez lubelski Sejm obojga narodów zdewaluowane z groszy litewskich do polskich. W litewskich znaleziskach archeologicznych monety te występują nielicznie^[12].

XXI w. replika półkopka z 1565 r.

W 1565 roku pojawiła się także, przypuszczalnie próbna, nowa moneta o nominale „30”, również beznapisowa, na której herb zastąpiono okazałym popiersiem królewskim, nieco lżejsza od poprzedniej (27,9 grama)^[12].

Po zawarciu rozejmu z Moskwą (lipiec 1566) mennictwo stopniowo wygasło w latach 1568–1570 i czwartą fazę mennictwa litewskiego Zygmunta Augusta można uznać za schyłkową. W akcie unii lubelskiej, przyjętym 1 czerwca 1569 roku, zadeklarowano zjednoczenie stopy menniczej i typów monet Polski i Litwy, szczegóły jednak pozostawiając przepisom wykonawczym. Pracę w mennicach wstrzymano. Dopiero 10 kwietnia 1570 roku król zezwolił Johannowi Bolemanowi na realizację starego kontraktu na dwudenary. Zakontraktowanych w poprzednim roku litewskich talarów po 33 grosze polskie nie wybito. Przed śmiercią Zygmunt August zdążył jeszcze 27 marca 1572 odwołać dewaluację litewskich monet wojennych z lat 1558–1565 do ceny waluty polskiej, przywracając im kurs o 25% wyższy, z wyjątkiem tylko^[13]

Wszystko to sprawia wrażenie chaosu^[13].

Wyjątek w zamknięciu produkcji menniczej w Koronie stanowiły denary miasta Wschowy, wybijane na podstawie przywileju nadanego jeszcze przez Władysława Jagiełłę. Miasto prawdopodobnie również wcześniej uruchamiało co jakiś czas mennicę i wybijało niewielką serię denarów, ale dopiero dzięki datom 1551, 1555 i 1562 wiadomo, że miało to miejsce również za panowania Zygmunta Augusta^[5].

Denar miejski Elbląga z 1557 r.

Wśród miast pruskich Elbląg pełnił w mennictwie już tylko drugoplanową rolę. W roku 1554 ze względu na brak drobnej monety Rada Miejska zwróciła się z sukcesem do króla o zezwolenie na otwarcie mennicy. Mennica biła w latach 1554–1557 denary na stopę polsko-pruską, z herbem miasta i orłem Prus Królewskich. Nie ma ostatecznej pewności, czy miasto zmieściło się w wyznaczonym przez króla limicie 6000 złotych polskich^[7].

Trojak miejski Gdańska z 1558 r.

Mennictwo miejskie Gdańska (1549–1558) okresu panowania Zygmunta Augusta było bardziej urozmaicone, ale równie jak elbląskie zamknięte we wcześniejszym okresie panowania króla. W całym okresie emitowano licznie denary i dukaty. Znacznie krócej, bo do 1552 r., masowo bito szelągi. Jak wynika ze znalezisk, monety te przeznaczone były głównie na rynek Korony, choć miasto usprawiedliwiało łamanie sejmowego zakazu potrzebami wewnętrznego handlu. W latach 1556–1557 dokonano krótkich emisji groszy, a w 1557 i 1558 również trojaków, przerwanych wobec braku królewskiej zgody na uchylenie zakazu sejmowego. Od 1558 roku aż do śmierci króla mennica gdańska pozostawała zamknięta^[7].

Szeląg lenny pruski z 1550 r.

Książę pruski Albrecht otworzył mennicę w 1550 roku, i choć wybił wtedy – nawiązując do lat poprzednich – szelągi, grosze i trojaki, to w następnych latach ograniczył się tylko do szelągów, by rozbudować emisję w roku 1558 – wtedy, co i Gdańsk. W następnym roku powróciły do emisji także denary, wybijane do roku 1563. Również i Albrecht nie zmieniał typów monet – drobne i średnie monety obu części Prus cieszyły się znaczną popularnością w Koronie^[7].

Po podpisaniu unii lubelskiej, nie czekając jednak na nowe regulacje mennicze, kierownicy skarbu Albrechta Fryderyka, korzystając z wynalazku pruskiego mincerza, Hansa Stippelta – prasy walcowej – przeprowadzili w mennicy królewieckiej emisję denarów (na stopę polsko-pruską), różniących się od poprzednich znakomitą jakością wytłoczenia i monogramem AF nowego władcy. Na piersi pruskiego Orła pozostawał wciąż inicjał „S” króla Zygmunta I Starego – twórcy księstwa. Emisja trwała tylko dwa lata (1571–1572), po czym mennicę zamknięto, ale szczególnie staranne wykonanie na prasie walcowej wyróżniało te monety Księstwa Pruskiego przez kilkadziesiąt lat^[13].

Na mocy układu wileńskiego z 28 listopada 1561 roku zwierzchność litewską przyjęły Inflanty – przyczyna niezwykłej aktywności w trzeciej fazie mennictwa litewskiego. Podzielono je na^[13]:

• księstwo inflanckie, włączone do Litwy (unia lubelska skorygowała tę decyzję, czyniąc zeń kondominium litewsko-polskie) oraz
• księstwo Kurlandii i Semigalii, nadane w lenno ostatniemu mistrzowi krajowemu Zakonu Krzyżackiego, Gotardowi Kettlerowi, wyposażonemu między innymi w prawo mennicze.

Inaczej niż w Prusach czy na Litwie, w Inflantach panował system monetarny niezależny od polskiego, uformowany pod wpływem dolnosaskim i skandynawskim – grosz litewski stanowił równowartość 4¹/₅ szeląga inflanckiego (wedle mocno preferencyjnego kursu urzędowego w Rydze)^[13].

Mennica lenna w Mitawie została uruchomiona w 1570 r. W okresie panowania Zygmunta Augusta bito w niej jedynie szelągi^[14].

W latach 1565–1570 król Zygmunt August nie był w stanie opłacać garnizonu w Parnawie. Dług spłacił sekretarz królewski, Walenty Iberfeld (Uberfeld, Oberfeld, Auerfeld). W celu spłacenia długu król zezwolił na otworzenie mennicy i bicie niepełnowartościowych monety wedle systemu liwońskiego. Początkowo miały to być klipy jednozłotowe równe czterem markom ryskim, bite w Kirchholmie. Król zmarł 7 lipca, a dopiero w sierpniu 1572 roku ruszyło mennictwo inflanckie, nie w Kirchholmie jednak, a na sąsiednim zamku Dalen (niem, Dahlen lub Dahiholm, łot. Dole). Mimo podjęcia decyzji przez Zygmunta Augusta monety te zaliczane są do mennictwa bezkrólewia. Nie ma na nich królewskich znaków – jedynie nowy herb Księstwa Inflanckiego^[15].

 Osobny artykuł: Monety lokalne inflanckie (1572–1573).

W okresie tym działały mennice:

• trzy państwowe (monarsze):
  • w Wilnie,
  • w Tykocinie,
  • w Dahlholm,
• trzy miejskie:
  • w Gdańsku,
  • w Elblągu,
  • we Wschowie.
• dwie lenne:
  • w Królewcu,
  • w Mitawie.

Okresy działalności mennic i produkowane gatunki pieniądza zebrano w tabeli:

Monety Zygmunta II Augusta: półgrosz (1545), grosz na stopę litewską (1545), trojak (1563)

W ikonografii monet litewskich dwóch pierwszych faz malało znaczenie Orła – widoczny był tylko na tradycyjnych w formie denarach i półgroszach oraz na wielopolowej tarczy dukatów i półkopków. Sporą rolę odgrywał za to monogram królewski ze splecionych liter SA pod zamkniętą koroną. Rosło też znaczenie przywróconego na monety przez poprzedniego władcę herbu Kolumny, który w drugorzędnej roli pojawiał się na większości monet. Na obolach Kolumny były głównym motywem, tym razem w pełni zheraldyzowanym, w ozdobnej tarczy^[8].

Tarcza herbowa na dukatach miała sześć pól, a to nie powtórzyło się już w innych panowaniach. Mimo że na pierwszym miejscu – zgodnie z heraldyczną precedencją – był królewski Orzeł Biały, a na drugim dopiero Pogoń (dalej Archanioł kijowski, Niedźwiedź smoleński, Krzyż wołyński i w sercowym polu, w heraldyce jagiellońskiej zarezerwowanym dla królewskiej matki, Wąż), nad całą tą kompozycją aż do końca emisji w 1571 r. umieszczano nie koronę lecz litewską czapkę wielkoksiążęcą^[8].

W przypadku portretów Zygmunta Augusta na monetach złotych, począwszy od lat 60. XVI w., występowała „widłowata” broda. Takim zarostem nie mógł pochwalić się żaden inny polski monarcha, co więcej – nie występował na podobiznach żadnego z ówczesnych europejskich władców. Na monetach wybijanych w pierwszej połowie rządów król przedstawiany był jeszcze z delikatnym, młodzieńczym zarostem. Długa, rozwidlona broda pojawiła się w 1562 r. na trojakach i szóstakach litewskich. Jak się wydaje, na taki sposób wymodelowania brody zdecydował się Zygmunt II zbliżając się do wieku 40 lat. Pierwszy znany portret władcy „z brodą widlastą” wykonany został w latach 1553–1556 w warsztacie Lucasa Cranacha Młodszego, na którym wzorowali się następnie malarze polscy. W medalierstwie pojawił się w 1561 r. (medal autorstwa Stevena Comelisza van Herwijcka), co więcej – z taką właśnie brodą Zygmunt II August został przedstawiony na swoim nagrobku w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, wykonanym po 1572 r. przez pochodzącego z Florencji Santi Gucciego^[18].

Na dukacie z 1563 r. król wyobrażony został z takim „widłowym” zarostem. Występuje tutaj, tak samo jak i ojciec, w renesansowej zbroi, z koroną zamkniętą ale bez czepca. Stemple opracowano stosunkowo dobrze i reprezentowały przyzwoity poziom artystyczny: widoczne były próby odejścia od zbytniej linearności, dbałość o opracowanie szczegółów twarzy i zachowanie prawidłowych proporcji poszczególnych części głowy względem siebie. Zarówno ten, jak i większość dukatów ostatniego Jagiellona na polskim tronie można więc uznać za interesujące przykłady renesansowej sztuki drobnej^[18].

Nie wszystkie jednak stemple wykorzystywane do bicia monet Zygmunta II Augusta utrzymywały odpowiednio wysoki poziom. Niektóre z nich nie wychodziły poza warsztatową poprawność, a dotyczyło to zarówno portretu na stronie głównej, jak i kompozycji heraldycznej na rewersie^[18].

• systemy monetarne w Polsce
• gatunki pieniądza na ziemiach polskich
• monety I Rzeczypospolitej
• monety polskie

• Dylewski A.:Historia pieniądza na ziemiach polskich, CARTA BLANCA Sp. z.o.o., Warszawa 2011, ISBN 978-83-7705-068-2
• Kurpiewski J.:Katalog monet polskich 1506–1573 (Zygmunt I Stary – Zygmunt II August – bezkrólewie 1573), Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, Zarząd Główny, Warszawa 1994
• Garbaczewski W.:Piękno monety polskiej. Opowieść o władcach, artystach i symbolach, Warszawskie Centrum Numizmatyczne, Warszawa 2016, ISBN 978-83-62939-01-5
• Paszkiewicz B.:Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawskie Centrum Numizmatyczne, Warszawa 2012, ISBN 978-83-62939-00-8