Niemiecki Michel

Niemiecki Michel (niem. der deutsche Michel, Deutscher Michel) – postać fikcyjna, narodowe uosobienie Niemca^[1].

Po raz pierwszy o niemieckim Michelu wspomina w 1541 roku w swoim zbiorze przysłów Sebastian Franck. Opisuje go jako nierozgarniętego ospałego prostaka, nie znającego żadnych języków obcych. W XVII wieku zmienia się wizerunek Michela. Staje się on personifikacją mieszczańskich cnót i niemieckiego patriotyzmu. Dobroduszny i dzielny Michel posługuje się językiem ojczystym i sprzeciwia się rozpowszechnianiu obcych języków i obcej kultury^[2][3][4].

Napływ wyrazów obcych do niemczyzny w XVII wieku wywołał niepokój nie tylko wśród elitarnych stowarzyszeń językowych jak Towarzystwo Owocodajne, ale znalazł też wyraz w tekstach ludowych. Około roku 1638 pojawił się tekst satyryczny Ein new Klagelied. Teutsche Michel genannt, wider alle Sprachverderber (…) napisany w konwencji skargi na używanie wyrazów obcych w języku niemieckim. Zależnie od zachowanej wersji tekst liczy 50 do 55 wierszy i został napisany w używanym na południu Niemiec języku górnoniemieckim (Oberdeutsch). Zachowało się jedenaście wersji tekstu, m.in. w Augsburgu, Kolonii, Innsbrucku. W tym rymowanym tekście umieszczono wiele wyrazów obcych, i to z ich powodu ów niemiecki Michel wyraża swoje ubolewanie. Już w początkowych wersetach jest mowa o hańbie, jaką okrywają się ludzie w Niemczech, którzy na każdym kroku chcą się posługiwać obcymi językami:

Ich teutscher Michel / versteh schier nihel /

In meinem Vatterland / es ist ein schand.

Man thut jetzt reden / als wie die Schweden /

In meinem Vatterland / pfuy dich der schand

Fast jeder Schneider / will jetztund leyder

Der Sprach erfahren sein / und redt Latein,

Wälsch und Französisch / halb Japonesisch …^[5][6]

Z kolei w XIX wieku przed rewolucją w 1848 stał się niemiecki Michel symbolem gnuśnego apolitycznego mieszczucha-filistra. To się zmienia podczas rewolucji marcowej – na karykaturach prasowych Michel zamiast szlafmycy z frędzlami ma na głowie hełm albo czapkę jakobinów. W XX wieku niemiecki Michel bierze udział w I wojnie światowej, a po przegranej wojnie wraca jako wyśmiewany i godny pożałowania pechowiec. W 1936 roku naziści ucinają historię dobrodusznego lecz głupkowatego chłopa. Wydają rozporządzenie o zakończeniu jego legendy. Mimo to niemiecki Michel przeżył III Rzeszę, przeżył zimną wojnę i zjednoczenie Niemiec. Pozostał prototypem Niemca na wszystkie czasy^[4][7].

Narodowy symbol „niemieckiego Michela”, inaczej niż amerykański „wuj Sam” czy francuska „Marianna” to ilustracja wyobrażenia Niemców o samych sobie i poza granicami Niemiec jest prawie nieznany^[8].

Tomasz Szarota wysuwa hipotezę, że nazwa der deutsche Michel może mieć związek z Włochami i Francją, z negatywnymi opiniami Włochów epoki odrodzenia na temat ówczesnych Niemców, których uważano za prostaków nadużywających alkoholu. Włoskie michelaccio znaczące tyle co „włóczęga lubiący sobie pojeść i popić”, symbol człowieka gardzącego pracą i wiodącego beztroskie dostatnie życie, zostało więc przeniesione na stereotyp Niemca^[9]. Ten włoski wyraz kojarzy Szarota z kolei z francuskim miquelot („pielgrzym podążający do kultu archanioła Michała”). Ta najpierw neutralna francuska nazwa przybrała prawdopodobnie w XVI wieku znaczenie negatywne („włóczęga, żebrak”). A dużą część pielgrzymujących do klasztoru Mont-Saint-Michel stanowili Niemcy, przez Francuzów często krytycznie oceniani. Tak więc nazwa der deutsche Michel mogła powstać z włoskiej michelaccio, której znaczenie wywodzi się z francuskiego miquelot^[7]. To jest jednak tylko hipoteza polskiego historyka.

• William Jervis Jones (red): Sprachhelden und Sprachverderber. Dokumente zur Erforschung des Fremdwortpurismus im Deutschen (1478 – 1750). Berlin - New York, 1995.
• Ryszard Lipczuk: Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt a. M.: Peter Lang, 2007. ISBN 978-3-631-573884.
• Ryszard Lipczuk: Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków: Universitas, 2014. ISBN 97883-242-2332-9.
• Tomasz Szarota: Niemiecki Michel. Dzieje narodowego symbolu i autostereotypu. Warszawa 1988.
• Tomasz Szarota: Wokół genezy określenia "der deutsche Michel", [w:] Kwartalnik Historyczny 1987, s.  49-70.